Przepisy Wspólnoty dotyczàce zabezpieczenia spo ecznego

Przepisy Wspólnoty dotyczàce zabezpieczenia spo ecznego Twoje prawa podczas poruszania si po terytorium Unii Europejskiej Zatrudnienie i kwestie spo eczne Integracja w zakresie zabezpieczenia spo ecznego i kwestii spo ecznych Komisja Europejska Dyrektoriat Generalny ds. Zatrudnienia i Spraw Spo ecznych Wydzia E. 3 Tekst auktualizowany na dzieƒ 1 wrzeênia 1999 r.

TreÊç tej publikacji nie zawsze odzwierciedla opinie lub stanowiska Komisji Europejskiej oraz Dyrektoriatu Generalnego ds. zatrudnienia i spraw spo ecznych. JeÊli sà Paƒstwo zainteresowani otrzymywaniem biuletynu elektronicznego Esmail z Dyrektoriatu Generalnego ds. zatrudnienia i spraw spo ecznych, prosimy o przes anie wiadomoêci e-mail na adres empl- -esmail@cec.eu.int. Biuletyn jest wydawany regularnie w j zykach: angielskim, francuskim i niemieckim. Wersja polska niniejszej publikacji zasta a wydana w ramach polsko-szwedzkiego projektu bliêniaczego Consensus III PL 99 IIB/CO-01, w styczniu 2002 r. W Internecie znajduje si o wiele wi cej dodatkowych informacji na temat Unii Europejskiej. Dost p do nich mo na uzyskaç przez serwer Europa (http://europa. eu. int). Dane katalogowe znajdujà si na koƒcu publikacji. Biuro ds. oficjalnych publikacji Wspólnot Europejskich, 2000 ISBN 92-894-0207-5 (c) Wspólnoty Europejskie, 2000 Reprodukowanie dozwolone pod warunkiem podania êród a.

Po co jest ten poradnik? Celem tego poradnika jest przedstawienie w sposób zrozumia y informacji na temat praw i obowiàzków w dziedzinie zabezpieczenia spo- ecznego, niezale nie od tego, czy ma si do czynienia z systemami zabezpieczeƒ spo ecznych dwóch czy te wi kszej liczby krajów cz onkowskich Unii Europejskiej. Taka sytuacja mo e, na przyk ad, zaistnieç podczas wykonywania pracy zawodowej za granicà, po przeprowadzce do innego kraju Unii Europejskiej lub po prostu podczas pobytu czasowego w innym kraju cz onkowskim. Krajowe systemy zabezpieczeƒ spo ecznych mogà si mi dzy sobà znacznie ró niç, a przepisy Wspólnoty na temat zabezpieczenia spo ecznego, choç stale ewoluujà, nie zmierzajà wcale do zharmonizowania tych systemów. Celem tych przepisów jest jedynie zapobieganie utracie cz Êci lub ca oêci praw wynikajàcych z ubezpieczenia podczas przenoszenia si z jednego kraju cz onkowskiego do innego. Sytuacja w zakresie zabezpieczenia spo ecznego nie zawsze b dzie taka sama, jeêli b dziemy si przeprowadzaç do innego kraju. W efekcie zaleca si, aby przed przeniesieniem si do innego kraju cz onkowskiego Unii zapoznaç si z odpowiednimi rozdzia ami tego przewodnika i w razie potrzeby skontaktowaç si z odpowiednià instytucjà ubezpieczeniowà w kraju zamieszkania, aby uzyskaç szczegó owe rady. Nale y podkreêliç, e poradnik ten nie zawiera informacji na temat zasad zabezpieczenia spo ecznego w poszczególnych paƒstwach cz onkowskich Unii. Szczegó owe zestawienie tych zasad mo na znaleêç w publikacji Biura ds. oficjalnych publikacji Wspólnot Europejskich z 1997 r. pod tytu em Prawa w zakresie ubezpieczenia spo ecznego podczas poruszania si na terytorium Unii Europejskiej poradnik praktyczny. Mo na go otrzymaç, piszàc na adres zamieszczony na koƒcu niniejszej publikacji. 3

SPIS TREÂCI: 1. DLACZEGO POTRZEBNE SÑ PRZEPISY WSPÓLNOTOWE DOTYCZÑCE ZABEZPIECZENIA SPO ECZNEGO? 7 2. CZY TE PRZEPISY DOTYCZÑ CIEBIE? 9 3. W JAKICH KRAJACH MO NA SI POWO YWAå NA TE PRZEPISY? 10 4. JAKIE ZAGADNIENIA SÑ OBJ TE PRZEPISAMI? 11 5. JAKIE SÑ POSTANOWIENIA PRZEPISÓW WSPÓLNOTY W SPRAWIE ZABEZPIECZENIA SPO ECZNEGO? 12 5.1 W KTÓRYM KRAJU MASZ UBEZPIECZENIE? 14 5.2 JAKIE SÑ TWOJE PRAWA I OBOWIÑZKI W KRAJU, W KTÓRYM MASZ UBEZPIECZENIE? 17 5.3 CO NALE Y WIEDZIEå W RAZIE CHOROBY LUB MACIERZY STWA 18 5.4 WYPADKI PRZY PRACY I CHOROBY ZAWODOWE 22 5.5 INWALIDZTWO 23 5.6 KTO MI WYP ACA EMERYTUR? 27 5.7 ÂWIADCZENIA I JEDNORAZOWE ZASI KI W WYPADKU SMIERCI ZYWICIELA 31 5.8 CO ROBIå W RAZIE BRAKU PRACY? 32 5.9 CO ZE ÂWIADCZENIAMI RODZINNYMI? 36 6. PRZEPISY W PIGU CE JAKIE MASZ PRAWA JAKO: 37 6.1 PRACOWNIK TRANSGRANICZNY 37 6.2 PRACOWNIK SEZONOWY 38 6.3 PRACOWNIK ODDELEGOWANY 38 6.4 EMERYT LUB RENCISTA 39 6.5 STUDENT 40 6.6 TURYSTA 41 6.7 OSOBA NIEAKTYWNA ZAWODOWO 41 6.8 OBYWATEL PA STWA SPOZA UE I EUROPEJSKIEGO OBSZARU GOSPODARCZEGO 42 5

7. JAK W PRAKTYCE DZIA AJÑ PRZEPISY WSPÓLNOTOWE? 43 7.1 ZASADY WSPÓLNOTOWE MAJÑ PIERWSZE STWO: NIE MARTW SI O KOLIDUJÑCE ZE SOBÑ PRAWA I PRZEPISY KRAJOWE 43 7.2 FORMULARZE I FORMALNOÂCI 44 7.3 RÓ NE KRAJE RÓ NE J ZYKI: TO NIE MUSI BYå PROBLEM! 46 7.4 INSTYTUCJE DS. ZABEZPIECZENIA SPO ECZNEGO W PA STWACH CZ ONKOWSKICH: JEDEN PUNKT KONTAKTOWY W RAZIE JAKICHKOLWIEK PROBLEMÓW 47 7.6 TRYBUNA SPRAWIEDLIWOÂCI WSPÓLNOT EUROPEJSKICH: STRA NIK PRAW OBYWATELI EUROPY 49 8. CZY SÑ JAKIEÂ PYTANIA? 51 6

1. Dlaczego potrzebne sà przepisy wspólnotowe dotyczàce zabezpieczenia spo ecznego? Bez przepisów wspólnotowych dotyczàcych zabezpieczenia spo ecznego miliony Europejczyków pozosta yby bez dostatecznej ochrony. Osoby zatrudnione lub pracujàce na w asny rachunek, pracownicy s u by cywilnej, emeryci i renciêci, studenci, turyêci i innego rodzaju osoby realizujàce swoje prawa do swobodnego poruszania si i pobytu na terenie Unii Europejskiej stajà wobec rozmaitych kwestii i problemów zwiàzanych z zabezpieczeniem spo ecznym. Oto kilka przyk adów: Kto p aci rachunek za leczenie w szpitalu w razie wypadku lub choroby podczas pobytu za granicà? Co z uprawnieniami emerytalnymi pracownika, który przez kilka lat by zatrudniony w innym kraju? Który kraj powinien wyp acaç zasi ek dla bezrobotnych pracownikom transgranicznym? Który kraj ma obowiàzek wyp acaç zasi ek rodzinny, jeêli dzieci mieszkajà w innym kraju Wspólnoty? Gdzie powinny byç wp acane sk adki na ubezpieczenie spo eczne, w jakim j zyku nale y sk adaç wnioski o wyp at Êwiadczeƒ i jakich terminów nale y przestrzegaç? Nie ma pewnoêci, e krajowe ustawodawstwo na temat zabezpieczeƒ spo ecznych zawsze b dzie w stanie daç pe nà czy te nawet cz Êciowà odpowiedê na te pytania; wielu pracowników zdecyduje si raczej na ryzyko podwójnego ubezpieczenia ni jego braku, bowiem mogà straciç nabyte uprawnienia do Êwiadczeƒ socjalnych, nie majàc mo liwoêci uzyskania nowych. To w aênie dlatego potrzebne sà europejskie przepisy majàce zastosowanie na ca ym terytorium Unii, aby zapewniç tym osobom skutecznà i pe nà ochron. Tylko w sytuacji, gdy zagwarantujemy, e obywatele Unii Europejskiej poruszajàcy si w obr bie Unii nie b dà nara eni na niekorzystne warunki w zakresie zabezpieczenia spo ecznego, nie b dà si oni obawiaç realizowaç swojego prawa do swobodnego przemieszczania si i pobytu w innym kraju cz onkowskim. 7

Przepisy te istniejà od ponad 30 lat. Wielokrotnie by y uzupe niane, udoskonalane i poszerzane. Dzisiaj znajdujà si w Rozporzàdzeniach (EEC) nr 1408/71 i 574/72, które podlega y ostatnim zmianom w 1999 r (1). Przepisy te zapewniajà praktyczne i zadowalajàce rozwiàzania wi kszoêci problemów pojawiajàcych si na styku ró nych krajowych systemów zabezpieczenia spo ecznego. Jednak e istnieje nadal kilka problemów, dla których nie znaleziono jeszcze rozwiàzania. Komisja Europejska b dzie wi c nadal czyniç wysi ki w celu dalszego doskonalenia i uproszczenia przepisów wspólnotowych, aby wype niç istniejàce luki i aby przepisy te sta y si bardziej zrozumia e. Wspólnotowe przepisy o zabezpieczeniu spo ecznym, podobnie jak krajowe przepisy o zabezpieczeniu spo ecznym, mogà si poczàtkowo wydawaç skomplikowane. Niemniej jednak nie nale y si zniech caç: podstawowe zasady mo e atwo zrozumieç tak e osoba nie posiadajàca fachowej wiedzy w tym zakresie. Przedstawione tu informacje majà w za o eniu daç ogólny obraz sytuacji. W konkretnych przypadkach, przed podj ciem decyzji majàcych wp yw na ycie zawodowe i osobiste, nale y zwracaç si do w aêciwych w adz lub instytucji ubezpieczeniowych albo do rozmaitych organizacji i stowarzyszeƒ zajmujàcych si problemami pracowników przemieszczajàcych si w obr bie Unii Europejskiej i Europejskiego Obszaru Gospodarczego, a nie opieraç wy àcznie na informacjach pochodzàcych z niniejszego poradnika. 1) Uaktualniona wersja Rozporzàdzenia uwzgl dniajàca zmiany wprowadzone do koƒca 1995 r., jest opublikowana w Dzienniku Urz dowym Wspólnot Europejskich OJ L 28, 30.1.1997. 8

2. Czy te przepisy dotyczà Ciebie? Obecnie przepisy wspólnotowe o zabezpieczeniu spo ecznym nie dotyczà jeszcze wszystkich osób poruszajàcych si po Unii Europejskiej i Europejskim Obszarze Gospodarczym lub pozostajàcych na ich terytorium. Tak wi c ka dy powinien wiedzieç, czy jest obj ty i chroniony tymi przepisami. Tylko w takiej sytuacji mo na si na nie powo ywaç przed sàdami i instytucjami krajowymi. Ochronie przepisów wspólnotowych podlegajà nast pujàce osoby, b dàce obywatelami paƒstw cz onkowskich Unii Europejskiej i Europejskiego Obszaru Gospodarczego: osoby zatrudnione i pracujàce na w asny rachunek, które sà ubezpieczone zgodnie z przepisami lokalnymi danego paƒstwa; pracownicy s u by cywilnej (2); studenci (3); emeryci i renciêci, nawet jeêli uzyskali ten status jeszcze przed wstàpieniem ich kraju do Unii Europejskiej lub wejêciem kraju w sk ad Europejskiego Obszaru Gospodarczego; cz onkowie rodzin wy ej wymienionych emerytów i rencistów lub wspó ma onkowie zmar ych osób, które by y na emeryturze, niezale nie od obywatelstwa. Z zasady status cz onka rodziny jest okreêlony przepisami kraju zamieszkania. Osoby nie chronione przepisami wspólnotowymi, to osoby, które nie nale à do adnej z wy ej wymienionych kategorii, w szczególnoêci: osoby, które nie sà ju obj te ogólnymi zasadami ubezpieczenia spo- ecznego danego kraju i nie sà lub przesta y byç uwa ane za cz onków rodziny osoby zatrudnionej lub pracujàcej na w asny rachunek lub osoby na emeryturze lub rencie (która nie jest aktywna zawodowo); obywatele krajów trzecich, tzn. obywatele krajów nie nale àcych do Unii Europejskiej lub Europejskiego Obszaru Gospodarczego (wi cej informacji znajduje si w punkcie 6.8). 2) Rozporzàdzenie Rady Unii Europejskiej nr 1606/98 z dnia 29 czerwca 1998 r. (OJ L 209, 25.7.1998). 3) Rozporzàdzenie Rady Unii Europejskiej (EC) nr 307 /99 z dnia 8 lutego 1999 r. (OJ L 38, 12.2.1999). 9

3. W jakich krajach mo na si powo ywaç na te przepisy? Na przepisy wspólnotowe dotyczàce zabezpieczenia spo ecznego mo na si powo ywaç we wszystkich paƒstwach nale àcych do Unii Europejskiej lub Europejskiego Obszaru Gospodarczego; te kraje to: Austria Hiszpania Niemcy Belgia Holandia Norwegia Dania Irlandia Portugalia Finlandia Islandia Szwecja Francja Lichtenstein W ochy Grecja Luksemburg Wielka Brytania Uwaga Termin paƒstwo, kraj lub paƒstwo cz onkowskie u yty w niniejszym poradniku b dzie zawsze oznaczaç wy ej wymienione paƒstwa. Wszystkie inne paƒstwa okreêlane b dà jako paƒstwa trzecie. JeÊli mo na przedstawiç dowody dotyczàce okresu ubezpieczenia zaliczonego zarówno w paƒstwie cz onkowskim jak i w paƒstwie trzecim, to przepisy wspólnotowe nie b dà dotyczyç okresu ubezpieczenia w paƒstwie trzecim. Niemniej jednak w wielu przypadkach istniejà umowy dwustronne mi dzy Unià Europejskà i paƒstwami trzecimi, które zapewniajà podobne zabezpieczenie. Wi cej szczegó owych informacji na ten temat mo na uzyskaç w instytucji ubezpieczeniowej we w asnym kraju. 10

4. Jakie zagadnienia sà obj te przepisami? Przepisy wspólnotowe na temat zabezpieczenia spo ecznego majà zastosowanie do wszystkich przepisów krajowych dotyczàcych: choroby i macierzyƒstwa; wypadków przy pracy; chorób zawodowych; Êwiadczeƒ inwalidzkich; emerytur; Êwiadczeƒ zwiàzanych ze Êmiercià ywiciela; Êwiadczeƒ w wypadku Êmierci; zasi ków rodzinnych. Oznacza to, e jeêli w zwiàzku z uprawnieniami do Êwiadczeƒ zajdzie taka potrzeba, zawsze mo na odwo aç si do przepisów wspólnotowych. Przepisy wspólnotowe nie majà jednak zastosowania w nast pujàcych dziedzinach: pomocy spo ecznej i medycznej: sà to Êwiadczenia, które zazwyczaj zale à od wysokoêci dochodów i nie sà zwiàzane z adnà z wy ej wymienionych kategorii; Êwiadczenia przyznawane ofiarom wojen i ich skutków; Êwiadczenia w ramach programów wczeêniejszej emerytury, do których mogà mieç zastosowanie inne przepisy Wspólnoty. Niedawna Dyrektywa Rady Europy (4) zabezpieczy a koordynacj Êwiadczenia w ramach zak adowych systemów emerytalno-rentowych. W niektórych przypadkach mo e byç trudno stwierdziç, czy okreêlone Êwiadczenie jest obj te przepisami wspólnotowymi. Nale y wówczas zwróciç si z zapytaniem do odpowiedniej instytucji, eby mieç w tym wzgl dzie pewnoêç. Wa ne Przepisy wspólnotowe dotyczà kwestii zabezpieczenia spo ecznego, ale nie opodatkowania, które jest regulowane na mocy umów dwustronnych. Z proêbà o informacje w konkretnych sprawach nale y zwracaç si do organów podatkowych we w asnym kraju. 4) Dyrektywa Rady Unii Europejskiej 98/49/EC z 29 czerwca 1998 r. (OJ L 209, 25.7.1998). 11

5. Jakie sà postanowienia przepisów Wspólnoty w sprawie zabezpieczenia spo ecznego? Przepisy wspólnotowe o zabezpieczeniu spo ecznym nie powsta y po to, eby zastàpiç ró ne krajowe systemy zabezpieczenia spo ecznego jednym wspólnym systemem europejskim. Tego rodzaju harmonizacja nie by aby mo liwa z powodu ogromnych ró nic w poziomie ycia w 18 krajach nale àcych do Unii Europejskiej i Europejskiego Obszaru Gospodarczego. Ponadto nawet te paƒstwa, w których standard jest podobny, majà ró ne systemy zabezpieczenia spo ecznego, które wynikajà z wieloletniej tradycji zakorzenionej g boko w kulturze narodowej i zwyczajach. Nie ma potrzeby zast powaç ujednoliconym systemem systemów krajowych, które sà powszechnie akceptowane i doceniane przez mieszkaƒców rozmaitych krajów cz onkowskich, jeêli niezb dnà ochron mo na zapewniç innymi Êrodkami. Zamiast harmonizowaç krajowe systemy zabezpieczeƒ spo ecznych, przepisy wspólnotowe dotyczàce zabezpieczenia spo ecznego zapewniajà prostà koordynacj tych systemów. Innymi s owy, ka de paƒstwo cz onkowskie ma swobod decydowania o tym, kto ma byç ubezpieczony na mocy odpowiednich przepisów, jakie Êwiadczenia b dà przyznawane i na jakich warunkach oraz jak te Êwiadczenia b dà naliczane i ile sk adek trzeba b dzie zap aciç. Przepisy wspólnotowe okreêlajà wspólne zasady i regu y, których muszà przestrzegaç wszystkie w adze krajowe, instytucje ubezpieczeƒ spo ecznych, sàdy i trybuna y, stosujàc przepisy krajowe. W ten sposób gwarantujà, e stosowanie ró nych praw krajowych nie b dzie mieç niekorzystnych skutków dla osób korzystajàcych z prawa do swobodnego przemieszczania si i pobytu na terytorium Unii Europejskiej i europejskiego obszaru gospodarczego. W uproszczeniu, osoba która korzysta z prawa do poruszania si po terytorium Unii, nie powinna si znaleêç w warunkach gorszych ni osoba, która zawsze mieszka a i pracowa a w tym samym kraju. Wymaga to przede wszystkim rozwiàzania nast pujàcych problemów. W niektórych krajach cz onkowskich zabezpieczenie spo eczne jest oparte na miejscu zamieszkania, podczas gdy w innych ubezpieczone sà wy àcznie osoby prowadzàce dzia alnoêç zawodowà (oraz cz onko-

wie ich rodzin). Aby uniknàç sytuacji, w której pracownicy zmieniajàcy miejsce pobytu sà albo ubezpieczeni podwójnie, albo w ogóle, przepisy wspólnotowe o zabezpieczeniu spo ecznym okreêlajà, które przepisy krajowe majà zastosowanie w takich sytuacjach. Na mocy przepisów krajowych prawa do Êwiadczeƒ cz sto zale à od minimalnego okresu ubezpieczenia, zatrudnienia lub miejsca zamieszkania (zale nie od kraju i rodzaju Êwiadczeƒ: 6 miesi cy, 1 rok, 5 lat, 10 lat lub w niektórych przypadkach do 15 lat). Na przyk ad: Co by si sta o z pracownikiem zmieniajàcym miejsce zamieszkania, który zosta inwalidà i najpierw by ubezpieczony przez 4 lata w kraju, w którym w celu uzyskania prawa do renty inwalidzkiej wymagany jest okres ubezpieczenia minimum 5 lat, a nast pnie przez 14 lat w kraju cz onkowskim, w którym wymagany jest okres ubezpieczenia minimum 15 lat? Gdyby nie istnia y przepisy wspólnotowe, to osoba ta, na podstawie samych przepisów krajowych, nie by aby uprawniona do renty inwalidzkiej w adnym z tych krajów, pomimo i by a àcznie ubezpieczona przez 18 lat. Przepisy wspólnotowe przewidujà mo liwoêç sumowania okresów, co oznacza, e okresy ubezpieczenia, zatrudnienia lub zamieszkania w systemie prawnym jednego paƒstwa cz onkowskiego sà w razie potrzeby brane pod uwag w zwiàzku z prawem do Êwiadczeƒ w ramach przepisów innego paƒstwa. Zgodnie z przepisami krajowymi, Êwiadczenia sà cz sto wyp acane tylko osobom mieszkajàcym na terytorium danego kraju; w przeciwnym przypadku kwota Êwiadczenia jest mniejsza (np. 70% zamiast 100%), jeêli dana osoba mieszka za granicà. B dzie to szczególnie niekorzystne dla pracowników transgranicznych, pracowników sezonowych i cz onków rodzin pracowników migrujàcych nadal mieszkajàcych w kraju rodzinnym oraz emerytów i rencistów, którzy byli zatrudnieni w kilku krajach Unii lub którzy po prostu zdecydujà si na przeprowadzk do innego kraju po osiàgni ciu wieku emerytalnego. Przepisy wspólnotowe o zabezpieczeniu spo ecznym zapewniajà odpowiednie rozwiàzanie tego problemu dla ka dego rodzaju Êwiadczeƒ. W ka dej sytuacji, kiedy wchodzi w gr prawodawstwo kilku krajów, przepisy wspólnotowe okreêlajà, który z krajów ma wyp acaç Êwiadczenia. 13

Taka jest rola przepisów wspólnotowych o zabezpieczeniu spo ecznym. Nie wprowadzajà nowych rodzajów Êwiadczeƒ ani nie anulujà przepisów krajowych. Ich jedynym celem jest ochrona europejskich obywateli pracujàcych, mieszkajàcych lub przebywajàcych w innych krajach cz onkowskich. 5.1. W którym kraju masz ubezpieczenie? Przed podj ciem pracy za granicà nale y wiedzieç, w którym kraju b dzie si mieç ubezpieczenie. Innymi s owy, przepisy którego z krajów cz onkowskich b dà mieç zastosowanie? Jest to kwestia wa na nie tylko ze wzgl du na p atnoêç sk adek ubezpieczeniowych, ale te ze wzgl du na Êwiadczenia i nabycie w przysz oêci praw do emerytury. Przepisy wspólnotowe o zabezpieczeniu spo ecznym zawierajà szczegó- owe zasady, które b dà okreêlaç w ka dej konkretnej sytuacji, które przepisy krajowe majà zastosowanie. Podstawowe zasady sà proste; przedstawiamy je poni ej. A. Podlegasz ubezpieczeniu tylko w jednym kraju na raz Ta zasada ma zastosowanie do wszystkich osób zatrudnionych lub pracujàcych na w asny rachunek obj tych przepisami wspólnotowymi, niezale nie od liczby paƒstw, w których prowadzà dzia alnoêç zawodowà. Nawet osoby, które sà zatrudnione w czterech lub pi ciu paƒstwach cz onkowskich, podlegajà przepisom jednego paƒstwa na raz. Istnieje tylko jeden niewielki wyjàtek od tej podstawowej regu y: osoba, która jest zatrudniona w jednym kraju cz onkowskim i jednoczeênie pracuje na w asny rachunek w innym, mo e w wyjàtkowych sytuacjach byç ubezpieczona w obydwu krajach. B. Masz ubezpieczenie w kraju, w którym prowadzisz dzia alnoêç zawodowà Dotyczy to tak samo osób zatrudnionych i pracujàcych na w asny rachunek, nawet jeêli mieszkajà na terytorium innego kraju lub ich spó ki lub pracodawcy majà siedziby w innym kraju cz onkowskim. Innymi s owy, osoba która przestanie pracowaç w jednym kraju cz onkowskim, eby podjàç dzia alnoêç zawodowà w innym kraju, podlega 14

przepisom nowego kraju zatrudnienia. W efekcie przestaje nabywaç uprawnienia w starym kraju i zaczyna nabywaç uprawnienia w nowym. To, czy nastàpi przeprowadzka do nowego kraju, jest bez znaczenia. Nawet pracownik transgraniczny, który mieszka w starym kraju zatrudnienia b dzie podlegaç przepisom kraju, w którym pracuje. C. Tymczasowy wyjàtek: oddelegowanie za granic Mo e si zdarzyç, e przedsi biorstwo zatrudniajàce pracownika w jednym kraju wyêle go na jakiê czas do pracy do innego kraju ( oddelegowanie ). JeÊli okres pracy za granicà nie przekracza 12 miesi cy (i pracownik nie zosta wys any po to, eby zastàpiç innego pracownika, którego okres oddelegowania si skoƒczy ), przepisy majàce zastosowanie nie ulegnà zmianie. Innymi s owy, pracownik ten pozostanie ubezpieczony na mocy przepisów starego kraju, nawet podczas oddelegowania do nowego kraju. Takie rozwiàzanie jest racjonalne, poniewa nie by oby dobrze zmieniaç system prawny, któremu si podlega na tak krótkie okresy pracy za granicà. Przed wyjazdem do kraju, do którego pracownik jest oddelegowany, powinien on uzyskaç formularz E 101, który zaêwiadcza, e jest nadal obj ty przepisami poprzedniego kraju. Pracownik lub pracodawca mogà uzyskaç ten formularz z odpowiedniej instytucji w kraju, którego prawodawstwo ma w tym przypadku nadal zastosowanie. JeÊli czas pracy wykonywanej za granicà z powodu nieprzewidzianych okolicznoêci przekracza 12 miesi cy, mo na wystàpiç o przed u enie okresu oddelegowania do 12 lub wi cej miesi cy (w takiej sytuacji nale y uzyskaç formularz E 102). Przepisy dotyczàce oddelegowania dotyczà nie tylko osób zatrudnionych, ale te osób pracujàcych na w asny rachunek, które czasowo wykonujà prac za granicà. D. Specjalne kategorie osób Pracownicy eglugi morskiej: Osoby pracujàce na statku p ywajàcym pod banderà jednego z paƒstw cz onkowskich b dà ubezpieczone w tym paƒstwie, nawet jeêli mieszkajà w innym. Pracownicy transportu mi dzynarodowego (poza pracownikami eglugi morskiej): Osoby zatrudnione przez przedsi biorstwa Êwiadczàce us ugi transportu mi dzynarodowego szynowego, drogowego, po- 15

wietrznego lub eglugi Êródlàdowej, sà ubezpieczone w paƒstwie cz onkowskim, w którym znajduje si siedziba tego przedsi biorstwa (z wyjàtkiem osób zatrudnionych w oddziale lub przedstawicielstwie tego przedsi biorstwa w innym paƒstwie cz onkowskim lub pracujàcych przede wszystkim w kraju zamieszkania). Pracownicy s u by cywilnej: Pracownik s u by cywilnej (lub osoba traktowana jako taka) jest ubezpieczony w kraju, którego administracja go zatrudnia. Osoby powo ane do s u by w si ach zbrojnych: Osoby takie podlegajà prawodawstwu kraju, w którego si ach zbrojnych s u à. To samo dotyczy osób powo anych do s u by cywilnej. Osoby zatrudnione w misjach dyplomatycznych lub placówkach konsularnych: Z zasady osoby takie sà ubezpieczone w kraju zatrudnienia (tzn. kraju, w którym znajduje si misja dyplomatyczna lub placówka konsularna); niemniej jednak osoba b dàca obywatelem kraju akredytujàcego lub wysy ajàcego, mo e wybraç ubezpieczenie tego kraju. E. Specjalne przypadki W niektórych wyjàtkowych przypadkach powy sze zasady mogà nie wystarczyç do okreêlenia, w którym kraju osoba zatrudniona lub pracujàca na w asny rachunek b dzie ubezpieczona. Osoby pracujàce regularnie w wi cej ni jednym paƒstwie cz onkowskim: Osoby zatrudnione w wi cej ni jednym paƒstwie cz onkowskim sà ubezpieczone w kraju zamieszkania, jeêli wykonujà w tym kraju cz Êç pracy. To samo dotyczy osób, które pracujà na w asny rachunek, jeêli wykonujà prac w kilku krajach. JeÊli osoba taka nie mieszka w jednym z krajów, w których wykonuje dzia alnoêç zawodowà, b dzie ubezpieczona w kraju pracodawcy lub w którym ma siedzib przedsi biorstwo zatrudniajàce jà (jeêli jest pracownikiem). Osoba pracujàca na w asny rachunek b dzie ubezpieczona w kraju, w którym wykonuje najwi kszà cz Êç prac. Osoby zatrudnione w jednym z paƒstw cz onkowskich i pracujàce na w asny rachunek w innym paƒstwie: Z zasady osoby takie sà ubezpieczone w kraju, w którym sà zatrudnione jako pracownicy. Niemniej jednak, jak ju wspomniano, w wyjàtkowych przypadkach mo na byç ubezpieczonym w obu krajach; tak wi c osoba taka powinna skontaktowaç si z zak adem ubezpieczeƒ spo ecznych w kraju, w którym pracuje. 16

5.2. Jakie sà Twoje prawa i obowiàzki w kraju, w którym masz ubezpieczenie? Z zasady przepisy o zabezpieczeniu spo ecznym kraju, w którym jest si ubezpieczonym przewidujà takie same prawa i obowiàzki, jakie majà obywatele tego kraju. Oznacza to w szczególnoêci, e wniosek o Êwiadczenia nie mo e byç odrzucony tylko z tego powodu, e nie jest si obywatelem tego kraju. Zawsze mo na si powo ywaç na zasad równego traktowania. Jak zadecydowa Europejski Trybuna SprawiedliwoÊci, zasada równego traktowania ma zastosowanie nie tylko do ró nego rodzaju jednoznacznej bezpoêredniej dyskryminacji, ale te do wszelkich postaci ukrytej, poêredniej dyskryminacji, gdzie teoretycznie przepisy krajowe majà takie samo zastosowanie do obywateli tego kraju i cudzoziemców, ale w praktyce okazujà si niekorzystne dla cudzoziemców. Na przyk ad: Paƒstwo cz onkowskie uzale nia uprawnienia do Êwiadczeƒ od zamieszkiwania w tym kraju przez okreêlony czas i warunek ten obowiàzuje wszystkich pracowników. W oczywisty sposób stawia to obywateli tego kraju w lepszej sytuacji ni pracowników migrujàcych. W wielu przypadkach zasada równego traktowania nie wystarcza, by chroniç pracowników migrujàcych, jeêli oni lub cz onkowie ich rodzin zamieszkujà poza krajem, w którego systemie sà ubezpieczeni lub jeêli dany pracownik naruszy ciàg oêç ubezpieczenia realizowanego w ramach systemu prawnego jednego lub dwóch innych krajów. Istniejà specjalne przepisy dotyczàce przypadków takich jak ten; zajmiemy si nimi w punktach 5.3 i 5.9. Zgodnie z przepisami wspólnotowymi o zabezpieczeniu spo ecznym osoba ubezpieczona w ramach systemu prawnego okreêlonego kraju ma takie same prawa, jak obywatele tego kraju, jeêli chodzi o prawo wybierania cz onków g ównych organów instytucji ds. zabezpieczenia spo ecznego lub udzia u w ich mianowaniu. Niemniej jednak prawo do bycia cz onkiem tych organów zale y od przepisów krajowych. Wreszcie, nie nale y zapominaç o obowiàzkach przewidzianych w ramach systemu prawnego paƒstwa, w którym ma si ubezpieczenie. Dotyczy to przede wszystkim obowiàzku wp acania sk adek na ubezpieczenie spo eczne oraz wszystkich innych obowiàzków, którym podlegajà obywatele danego kraju. 17

5.3. Co nale y wiedzieç w razie choroby lub macierzyƒstwa Przepisy wspólnotowe o zabezpieczeniu spo ecznym zawierajà szczegó- owy rozdzia dotyczàcy zasi ków chorobowych i macierzyƒskich ze specjalnymi zasadami dla osób pracujàcych, bezrobotnych, emerytów i rencistów oraz ich rodzin mieszkajàcych w kraju lub za granicà. Zapewniajà rozleg à i odpowiednià ochron nie tylko pracownikom migrujàcym i cz onkom ich rodzin, ale te wszystkim osobom, których mogà dotyczyç te przepisy, zw aszcza milionów turystów sp dzajàcych wakacje za granicà. Poni sze wyjaênienia majà na celu przedstawienie ogólnego zarysu uprawnieƒ do tych Êwiadczeƒ oraz praktycznych wskazówek na temat tego, jak mo na si o nie ubiegaç. A. Narzucone warunki sumowanie Za ka dym razem, kiedy powinny byç spe nione pewne warunki dla uzyskania uprawnieƒ do Êwiadczeƒ, odpowiednie instytucje muszà uwzgl dniç okresy ubezpieczenia, zamieszkania i zatrudnienia zaliczone w ramach przepisów innego kraju (sumowanie). Jest to gwarancja, e nie straci si ubezpieczenia chorobowego przy zmianie pracy lub przeprowadzce do innego kraju. Na przyk ad: W niektórych krajach mo na nabyç prawo do zasi ku chorobowego dopiero po szeêciu miesiàcach ubezpieczenia. Przepisy wspólnotowe zapewniajà, e pracownik, który musia przerwaç ciàg oêç wczeêniejszego ubezpieczenia z powodu przeprowadzki do innego kraju, b dzie uprawniony do zasi ku chorobowego od poczàtku ubezpieczenia w tym kraju. Zasi ki chorobowe i macierzyƒskie sà ró ne w poszczególnych paƒstwach, do których majà zastosowanie wspólnotowe przepisy o zabezpieczeniu spo ecznym. Niemniej jednak wyst pujà dwie podstawowe kategorie Êwiadczeƒ we wszystkich krajach nale àcych do Unii Europejskiej i Europejskiego Obszaru Gospodarczego: Êwiadczenia pieni ne i Êwiadczenia w naturze. B. Pieni ne Êwiadczenia chorobowe Âwiadczenia te sà normalnie wyp acane w zamian za dochody (pensje, wynagrodzenia), które zostajà zawieszone z powodu choroby. Âwiadczenia zapewniane w okreêlonej sytuacji (zale noêci) mogà byç uwa ane za pieni ne zasi ki chorobowe. 18

Z zasady sà one zawsze wyp acane zgodnie z przepisami kraju, w którym dana osoba jest ubezpieczona, niezale nie od kraju pobytu lub zamieszkania. Dotyczy to wszystkich kategorii osób i wszystkich sytuacji: pracowników migrujàcych, pracowników sezonowych, pracowników oddelegowanych, emerytów i rencistów oraz cz onków ich rodzin. Kwota i czas wyp acania zasi ku ca kowicie zale y od przepisów kraju, w którym ma si ubezpieczenie. Zasi ek b dzie na ogó wyp acany bezpoêrednio przez instytucj, w której dana osoba jest ubezpieczona. C. Âwiadczenia lecznicze w naturze (rzeczowe) Na Êwiadczenia te sk adajà si opieka medyczna i stomatologiczna, leki i hospitalizacja oraz bezpoêrednie wyp aty majàce na celu zwrot kosztów tych e. Z zasady sà one zapewniane zgodnie z przepisami kraju zamieszkania lub pobytu tak, jakby si by o ubezpieczonym w tym kraju. Mo e, ale nie musi byç to zaletà w porównaniu z przepisami kraju, w którym aktualnie ma si ubezpieczenie. Powody tej zasady atwo zrozumieç: lekarze i instytucje, o których mowa, nie mogà znaç odpowiednich przepisów 18 ró nych krajów; tak wi c b dà zawsze stosowaç si do przepisów w asnego kraju, nawet je- Êli dana osoba jest ubezpieczona w innym kraju. W tym poradniku b dziemy cz sto u ywaç poj ç zamieszkanie lub pobyt. PowinniÊmy w tym miejscu wyjaêniç ró nice mi dzy nimi: miejsce zamieszkania jest tam, gdzie dana osoba zazwyczaj zamieszkuje; miejsce pobytu jest tam, gdzie dana osoba przebywa tymczasowo. Niemniej jednak sam fakt, e Êwiadczenia w naturze sà zapewniane zgodnie z przepisami kraju zamieszkania lub pobytu nie oznacza, e osoby obj te wspólnotowymi przepisami o zabezpieczeniu spo ecznym mogà oczekiwaç tych Êwiadczeƒ we wszystkich krajach bez jakichkolwiek ograniczeƒ. Nale y wi c znaç konkretne warunki majàce zastosowanie w ró nych sytuacjach oraz kategorie osób uprawnionych do rzeczowych Êwiadczeƒ leczniczych. 19

D. Zamieszkanie w kraju, w którym ma si ubezpieczenie JeÊli dana osoba mieszka w kraju, w którym jest ubezpieczona, to jest oczywiste, e ma prawo do wszystkich Êwiadczeƒ w naturze zapewnianych w ramach przepisów tego kraju. Âwiadczenia te sà realizowane przez instytucje ds. ubezpieczenia chorobowego w kraju zamieszkania na tych samych warunkach, jakie obowiàzujà wszystkie inne osoby ubezpieczone w tym kraju. E. Zamieszkanie poza krajem, w którym ma si ubezpieczenie Osoba mieszkajàca w innym kraju ni ten, w którym ma ubezpieczenie, ma prawo do wszystkich Êwiadczeƒ w naturze zapewnionych w ramach przepisów kraju zamieszkania. Âwiadczenia otrzymuje z instytucji ubezpieczenia chorobowego w miejscu zamieszkania, tak jakby by a w nich ubezpieczona. Pracownicy transgraniczni powinni pami taç, e majà te odpowiednie prawa w kraju, w którym pracujà (zob. p. 5.8. B). Dotyczy to wszystkich kategorii osób obj tych przepisami wspólnotowymi o zabezpieczeniu spo ecznym (osób zatrudnionych i pracujàcych na w asny rachunek, pracowników s u by cywilnej, osób bezrobotnych, emerytów i rencistów oraz cz onków ich rodzin) niezale nie od kraju zamieszkania. Zazwyczaj instytucje ubezpieczenia chorobowego w kraju zamieszkania otrzymujà zwrot kosztu Êwiadczeƒ od instytucji, w których dana osoba jest ubezpieczona. F. Tymczasowy pobyt poza krajem ubezpieczenia Osoba, która tymczasowo przebywa w kraju innym ni ten, w którym jest ubezpieczona, b dzie uprawniona do wszystkich natychmiast niezb dnych Êwiadczeƒ w naturze. Nie ma znaczenia, czy przebywa za granicà jako turysta lub czy podró jest zwiàzana z pracà czy te odbywa si z prywatnych powodów. Natychmiast niezb dne Êwiadczenia oznaczajà wszelkie pilne leczenie, które jest niezb dne ze wzgl du na stan zdrowia (wypadek, nag e zachorowanie itp.). Wszyscy renciêci i emeryci, pracownicy oddelegowani za granic, bezrobotni i uczniowie oraz studenci znajdujà si w nieco lepszej sytuacji: sà uprawnieni do wszystkich Êwiadczeƒ w naturze, które stanà si konieczne podczas tymczasowego pobytu za granicà. 20

Innymi s owy zawsze b dà otrzymywaç leczenie, którego naprawd potrzebujà, nawet bardzo kosztowne leczenie szpitalne (np. intensywna opieka po zawale serca). Ale trzeba uwa aç: jeêli wyjedzie si za granic specjalnie po to, eby uzyskaç leczenie, b dà mieç zastosowanie specjalne warunki. G. Wyjazd do innego kraju na leczenie Osoby wyje d ajàce do innego kraju, aby uzyskaç tam leczenie majà pokryte koszty leczenia przez instytucj ubezpieczenia chorobowego tylko wtedy, jeêli wczeêniej uzyskajà na to zgod. Zazwyczaj to instytucja ds. ubezpieczenia chorobowego decyduje o tym, czy wyraziç takà zgod. Niemniej jednak jeêli dane leczenie nale y do Êwiadczeƒ zapewnianych przez prawo danego kraju, ale niedost pnych w czasie normalnie potrzebnym ze wzgl du na aktualny stan zdrowia, nie mo na odmówiç wydania takiej zgody. Odpowiednia instytucja musi wystawiç dokument E 112. W takiej sytuacji dana osoba ma prawo do Êwiadczeƒ dost pnych w kraju, w którym goêci. W niektórych przypadkach mo na te wnioskowaç o zwrot kosztów w kraju pochodzenia. H. Wskazówki praktyczne Zamieszkanie poza krajem, w którym ma si ubezpieczenie Osoba, która mieszka w innym kraju ni ten, w którym ma ubezpieczenie, powinna zarejestrowaç si w instytucji ubezpieczenia chorobowego w aêciwej dla swojego miejsca zamieszkania. Do tego celu potrzebne b dà nast pujàce dokumenty wydawane przez instytucj ubezpieczenia chorobowego, w której ma si ubezpieczenie: formularz E 106 dla osób zatrudnionych i pracujàcych na w asny rachunek oraz cz onków ich rodzin zamieszkujàcych razem z nimi w tym samym kraju; formularz E 109 dla cz onków rodziny mieszkajàcych w innym kraju ni ten, w którym mieszka dana osoba zatrudniona lub pracujàca na w asny rachunek; formularz E 121 dla rencistów i emerytów oraz cz onków ich rodzin zamieszkujàcych razem z nimi w tym samym kraju; formularz E 122 dla cz onków rodziny mieszkajàcych w innym kraju ni ten, w którym mieszka dany emeryt lub rencista (5); formularz E 127 dla ka dego emeryta i rencisty oraz ka dego cz onka jego rodziny. 5) Przepis wa ny tylko do 31.12.2001 r. i tylko w stosunku do krewnych we Francji. 21

W niektórych przypadkach dokumenty sà wysy ane bezpoêrednio do instytucji ubezpieczenia chorobowego w miejscu zamieszkania. Aby uzyskaç dodatkowe informacje, nale y skontaktowaç si z odpowiednià instytucjà. Pobyt poza krajem, w którym ma si ubezpieczenie Przed opuszczeniem kraju, w którym ma si ubezpieczenie, nale y odebraç odpowiednie dokumenty potrzebne do tego, aby móc uzyskaç niezw ocznie potrzebne leczenie. W przeciwnym razie trzeba b dzie zap aciç za leczenie, a jego koszt zostanie zwrócony po powrocie do kraju, w którym ma si ubezpieczenie. Potrzebne dokumenty, to: formularz E 111 dla osób zatrudnionych i pracujàcych na w asny rachunek (równie dla pracowników oddelegowanych za granic ), emerytów i rencistów oraz cz onków ich rodzin; formularz E 110 lub E 111 dla osób zatrudnionych w transporcie mi dzynarodowym i osób, które zazwyczaj pracujà w wi cej ni jednym kraju; formularz E 119 dla osób bezrobotnych, szukajàcych pracy w innym kraju; formularz E128 dla pracowników oddelegowanych i osób pracujàcych na w asny rachunek, cz onków ich rodzin i studentów przebywajàcych czasowo w innym kraju. Uwaga: WyjaÊnienia podane w tej cz Êci majà te zastosowanie do zasi ku macierzyƒskiego w formie pieni nej i w naturze. 5.4. Wypadki przy pracy i choroby zawodowe Przepisy wspólnotowe w sprawie Êwiadczeƒ zwiàzanych z wypadkami przy pracy lub chorobami zawodowymi sà stosunkowo proste i zrozumia e. Pod wieloma wzgl dami sà one podobne do odpowiednich przepisów o ubezpieczeniu chorobowym. A. Âwiadczenia rzeczowe W ka dej sytuacji w razie wypadku przy pracy lub choroby zawodowej ma si prawo do Êwiadczeƒ rzeczowych, zgodnie z przepisami kraju zamieszkania. 22

JeÊli dana osoba mieszka w innym kraju ni ten, w którym jest ubezpieczona, odpowiednie instytucje w kraju zamieszkania zapewnià odpowiednie Êwiadczenia zgodnie z przepisami tego kraju i otrzymajà zwrot kosztów wszystkich zrealizowanych Êwiadczeƒ od analogicznej instytucji w kraju, w którym ta osoba jest ubezpieczona. Tak jak w przypadku zasi ku chorobowego, takie rozwiàzanie jest uzasadnione, poniewa lekarze w kraju zamieszkania nie mogà znaç wszystkich szczegó owych zasad ubezpieczenia w 18 ró nych systemach prawnych, w których pacjent mo e byç ubezpieczony. B. Âwiadczenia pieni ne Âwiadczenia te sà zawsze wyp acane zgodnie z ustawodawstwem kraju, w którym dana osoba jest ubezpieczona w chwili kiedy wystàpi wypadek przy pracy lub choroba zawodowa, niezale nie od miejsca zamieszkania lub pobytu. Sà one zazwyczaj wyp acane bezpoêrednio przez instytucj tego paƒstwa; mo e ona jednak uzgodniç z analogicznà instytucjà kraju zamieszkania lub pobytu, e Êwiadczenia pieni ne b dà wyp acane przez ten kraj (co w adnej mierze nie zmienia kwoty wyp acanych Êwiadczeƒ). JeÊli wysokoêç naliczanego Êwiadczenia jest oparta na Êrednim wynagrodzeniu, pod uwag b dzie brane tylko wynagrodzenie otrzymywane od czasu ubezpieczenia danej osoby w ramach systemu prawnego kraju, który wyp aca Êwiadczenie. To samo dotyczy kalkulacji w oparciu o wynagrodzenie standardowe. JeÊli kwota Êwiadczenia pieni nego zale y od liczby cz onków rodziny, pod uwag b dà te brani cz onkowie rodziny zamieszkujàcy w innym paƒstwie cz onkowskim. C. Wypadki w czasie podró y Osoba, która ulegnie wypadkowi podczas podró y poza terytorium kraju, w którym jest ubezpieczona, jest nadal obj ta ubezpieczeniem wypadkowym. 5.5. Inwalidztwo Programy Êwiadczeƒ inwalidzkich w 18 krajach nale àcych do Unii Europejskiej i Europejskiego Obszaru Gospodarczego sà bardzo zró nicowane. Niemniej jednak, mo na wyró niç dwa rodzaje: 23

W wielu krajach renty inwalidzkie sà obliczane w sposób podobny do emerytur, tzn. kwota renty zale y od d ugoêci okresu ubezpieczenia; im d u ej jest si ubezpieczonym przed wystàpieniem niepe nosprawnoêci, tym wy sza b dzie renta. Zgodnie z tà zasadà nie wymaga si, aby dana osoba by a faktycznie ubezpieczona w chwili wystàpienia niepe nosprawnoêci. Innymi s owy, osoba która ju przesta a pracowaç kilka lat wczeêniej, zanim zosta a niepe nosprawna, b dzie tak czy inaczej uprawniona do renty inwalidzkiej na podstawie wczeêniejszych okresów ubezpieczenia. W innych krajach wysokoêç renty inwalidzkiej jest niezale na od d ugoêci okresów ubezpieczenia. Oznacza to, e dana osoba jest uprawniona do tej samej kwoty renty niezale nie od tego czy by a ubezpieczona 5, 10 czy 20 lat przed wystàpieniem inwalidztwa. Jednak zgodnie z tà zasadà uprawnienia do renty zale à od faktycznego ubezpieczenia w chwili, kiedy wystàpi niepe nosprawnoêç; osoba, która przesta a pracowaç nawet nied ugo przedtem, nie b dzie mieç prawa do renty inwalidzkiej. Ta rozbie noêç mi dzy krajowymi systemami ubezpieczeƒ inwalidzkich powoduje, e koordynacja w skali europejskiej staje si trudnym zadaniem i nie zawsze atwo zrozumieç jej zasady. Niemniej jednak, tak jak w przypadku innych rodzajów Êwiadczeƒ, cel przepisów wspólnotowych jest prosty: pracownik migrujàcy, który staje si inwalidà nie powinien znaleêç si w gorszej sytuacji ni osoba, która zawsze pracowa- a i mieszka a w tym samym kraju. Poni sze wyjaênienia obejmujà wi kszoêç najcz Êciej wyst pujàcych problemów, które mo e napotkaç pracownik migrujàcy, kiedy zostanie inwalidà. A. Zasady ogólne Sumowanie: Instytucja ubezpieczeniowa w kraju, w którym wyst puje si o rent bierze pod uwag okresy ubezpieczenia lub zamieszkania zrealizowane w systemach prawnych innych krajów, jeêli majà one znaczenie z punktu widzenia uprawnienia do Êwiadczeƒ. Zamieszkiwanie lub pobyt za granicà: Osoba uprawniona do renty inwalidzkiej b dzie jà otrzymywaç niezale nie od tego, w jakim miejscu Unii Europejskiej lub Europejskiego Obszaru Gospodarczego zamieszkuje lub przebywa. 24

Badania lekarskie: Osoba uprawniona do renty inwalidzkiej w jednym kraju, zamieszkujàca lub przebywajàca w innym kraju b dzie z zasady poddana badaniom lekarskim przez instytucj znajdujàcà si w miejscu zamieszkania lub pobytu. JeÊli jednak umo liwia to aktualny stan zdrowia danej osoby, osoba ta mo e byç wezwana do przyjazdu na badania do kraju, w którym jest ubezpieczona. B. Osoby, które by y ubezpieczone w jednym paƒstwie JeÊli dana osoba by a ubezpieczona tylko w jednym kraju, wysokoêç renty inwalidzkiej zostanie naliczona zgodnie z przepisami obowiàzujàcymi w tym kraju; osoba ta b dzie uprawniona do takiego samego traktowania, jak obywatele tego kraju. C. Osoby, które by y ubezpieczone w kilku paƒstwach Osoba, która by a ubezpieczona w kilku krajach zanim zosta a inwalidà, stoi wobec kilku mo liwoêci: Osoba ubezpieczona wy àcznie w krajach, w których wysokoêç renty zale y od d ugoêci okresów ubezpieczenia Osoba taka otrzymuje osobne renty z ka dego z tych krajów. WysokoÊç ka dej z rent b dzie odpowiadaç okresom ubezpieczenia zrealizowanym w danym kraju. Szczegó owe informacje na temat metody kalkulacji znajdujà si w punkcie 5.6. Osoba ubezpieczona wy àcznie w krajach, w których wysokoêç renty nie zale y od d ugoêci okresów ubezpieczenia Osoba taka otrzymuje rent od paƒstwa, w którym by a ubezpieczona w chwili, kiedy zosta a inwalidà. B dzie zawsze uprawniona do pe nej kwoty renty, nawet, jeêli by a ubezpieczona w tym kraju przez krótki okres (np. przez rok). Z drugiej strony, nie b dzie mieç prawa do rent z innych krajów, w których by a wczeêniej ubezpieczona. W praktyce oznacza to, e: jeêli osoba ta by a poczàtkowo ubezpieczona w kraju, w którym renty inwalidzkie sà stosunkowo niskie, a nast pnie w kraju, w którym sà wysokie, to b dzie otrzymywaç pe nà kwot wysokiej renty, nawet jeêli w pierwszym kraju by a ubezpieczona dziesi ciokrotnie d u ej; jeêli osoba ta by a poczàtkowo ubezpieczona w kraju, w którym renty inwalidzkie sà wysokie, a nast pnie w kraju, w którym sà niskie, to b dzie otrzymywaç tylko niskà rent z kraju, w którym by- a ubezpieczona w chwili wystàpienia niepe nosprawnoêci. 25

Ta zasada w pe ni odzwierciedla regu rzàdzàcà zasadami pokrycia ryzyka, wg których wysokoêç renty nie zale y od d ugoêci okresów ubezpieczenia; istotnym czynnikiem jest tu faktyczne ubezpieczenie w chwili wystàpienia niepe nosprawnoêci. Osoba ubezpieczona najpierw w kraju, w którym wysokoêç renty zale y od d ugoêci okresów ubezpieczenia, a nast pnie w kraju, w którym nie ma takiej zale noêci. Osoba w takiej sytuacji b dzie otrzymywaç dwie renty, jednà z pierwszego kraju, odpowiadajàcà okresom ubezpieczenia zaliczonym zgodnie z jego przepisami oraz jednà z kraju, w którym by a ubezpieczona, kiedy sta a si inwalidà. Ten drugi kraj by by w normalnych okoliczno- Êciach obowiàzany do wyp acenia pe nej renty; w wielu przypadkach jednak wyp acana jest renta pomniejszona, poniewa brana jest pod uwag renta otrzymywana z pierwszego paƒstwa. Mo na to traktowaç jako utrat praw do renty, na którà si zapracowa o i do której ma si prawo, niemniej jednak wra enie takie jest mylne. Gdyby dana osoba by a zawsze ubezpieczona w systemie jednego z tych dwóch krajów (wszystko jedno którego z nich), nigdy nie dosta aby wy szej renty ni ta, do której ma teraz prawo. Tak wi c ta osoba nie jest ani w gorszej ani w lepszej sytuacji ni osoba, która przepracowa a ca y czas w jednym kraju. Osoba ubezpieczona najpierw w kraju, w którym wysokoêç renty nie zale y od d ugoêci okresów ubezpieczenia, a nast pnie w kraju, w którym renta zale y od tych okresów. Osoba w takiej sytuacji b dzie otrzymywaç dwie osobne renty, obie zale ne od d ugoêci okresów ubezpieczenia w poszczególnych krajach. D. Decyzje na temat stopnia inwalidztwa: dziedzina dotàd nierozwiàzanych problemów OkreÊlenie stopnia inwalidztwa stanowi potencjalnie problem dla osób, które by y ubezpieczone w kilku krajach. Decyzje te sà podejmowane przez lokalne instytucje w ka dym z krajów, w których ta osoba by a ubezpieczona, zgodnie z przepisami danego kraju. Zaledwie w kilku nielicznych przypadkach decyzja wydana w jednym kraju jest wià àca dla analogicznych instytucji w pozosta ych krajach. Istotne rozbie noêci mi dzy lokalnymi kryteriami okreêlania stopnia inwalidztwa mogà mieç potencjalnie powa ne konsekwencje, poniewa w wi kszoêci przypadków wysokoêç renty zale y od stopnia inwalidztwa. 26

Na przyk ad: Dana osoba by a ubezpieczona przez 20 lat w paƒstwie A, nast pnie przez 5 lat w paƒstwie B i wreszcie przez 2 lata w paƒstwie C. We wszystkich krajach wysokoêç renty zale y od d ugoêci ubezpieczenia. Osoba ta przestaje pracowaç w kraju C, poniewa stopieƒ stwierdzonego inwalidztwa oceniono na 100%. Niemniej jednak to uprawnia t osob tylko do niewielkiej renty w kraju C, poniewa by a tam ubezpieczona tylko przez dwa lata. B dzie te otrzymywaç niedu à rent z kraju B, w którym by a ubezpieczona przez pi ç lat i gdzie stopieƒ jej inwalidztwa oceniono na 70%. W kraju A, w którym osoba ta by a ubezpieczona przez wi kszà cz Êç czasu pracy zawodowej (20 lat), nie otrzyma renty, poniewa zgodnie z przepisami tego kraju nie jest w ogóle uwa ana za osob niepe nosprawnà. W tym przyk adzie osoba, o której mowa, by aby w znacznie lepszej sytuacji, gdyby wysokoêç renty inwalidzkiej w kraju C nie zale a a od d ugoêci okresów ubezpieczeniowych; otrzymywa aby wówczas pe nà rent w kraju C, tak e nie mia oby znaczenia, czy jest te uwa ana za inwalid na mocy przepisów kraju A i B. Powy sza sytuacja wynika z faktu, e krajowe systemy zabezpieczenia spo ecznego nie sà zharmonizowane, a tylko koordynowane przez przepisy wspólnotowe. Niemniej jednak w interesie wszystkich pracowników migrujàcych by oby dokonanie jakiegoê post pu na drodze do wzajemnego uznawania decyzji o stopniu inwalidztwa w systemach poszczególnych paƒstw. 5.6. Kto mi wyp aca emerytur? Emerytury nale à do najwa niejszych Êwiadczeƒ w ramach systemów zabezpieczenia spo ecznego. Jest wi c naturalne, e osoby, które zamierzajà podjàç dzia alnoêç zawodowà za granicà przed podj ciem ostatecznej decyzji chcà mieç jasny obraz tego, jakie to b dzie mieç konsekwencje dla ich przysz ych uprawnieƒ emerytalnych. W szczególnoêci chcà wiedzieç: Co si stanie z wp acanymi do tej pory sk adkami? Który kraj b dzie wyp acaç emerytur? Czy b dzie ona wyp acana w ca ej Europie bez potràceƒ lub zawieszeƒ? Dopiero kiedy otrzymajà zapewnienie, e przepisy wspólnotowe dotyczàce zabezpieczenia spo ecznego dajà zadowalajàce odpowiedzi na te pytania, b dà one mog y swobodnie korzystaç z prawa do swobodnego poruszania si po Europie. 27

W stosunku do osób, które przerywajà prac w jednym kraju i kontynuujà jà w innym, majà zastosowanie nast pujàce zasady. W ka dym kraju, w którym dana osoba by a ubezpieczona, zachowany jest rejestr jej ubezpieczenia (record) do chwili osiàgni cia wieku emerytalnego; innymi s owy wp acone sk adki nie sà przekazywane do innego kraju ani nie sà zwracane tej osobie, kiedy przestaje w tym kraju pracowaç. Ka dy kraj, w którym dana osoba pracowa a przez co najmniej rok, b dzie musia jej wyp acaç emerytur po osiàgni ciu przez t osob wieku emerytalnego; na przyk ad jeêli osoba ta pracowa a w trzech krajach, po osiàgni ciu wieku emerytalnego b dzie dostawaç trzy emerytury. Emerytura ta b dzie naliczana zgodnie ze historià ubezpieczenia w ka dym z tych krajów. JeÊli osoba ta by a ubezpieczona w danym kraju przez d u szy okres czasu, b dzie otrzymywaç stosunkowo wy szà emerytur. JeÊli nie, emerytura b dzie stosunkowo ni sza. Co si jednak stanie, jeêli ta osoba by a ubezpieczona w którymê kraju krócej ni przez rok? Czy wp acone sk adki przepadnà? Na przyk ad: Dana osoba by a ubezpieczona w Belgii przez 10 miesi cy, w Niemczech przez 9 miesi cy i we Francji przez 15 lat, a nast pnie zakoƒczy a karier zawodowà we W oszech, gdzie p aci a sk adki przez 7 lat. Mo e si nie martwiç. Miesiàce ubezpieczenia w Belgii i w Niemczech nie przepadnà. W ochy, jako ostatni kraj zatrudnienia przejmà te 10 miesi cy od Belgii i 9 miesi cy od Niemiec. Takie rozwiàzanie gwarantuje, e nikt nie znajdzie si w niekorzystnej sytuacji z tego powodu, e pracowa w kilku krajach. adne sk adki nie przepadnà, nabyte prawa sà chronione i ka dy kraj wyp aca emerytur odpowiadajàcà zaliczonym w nim okresom ubezpieczenia. Koƒcowy efekt jest zgodny z interesem nie tylko pracowników migrujàcych, ale te i paƒstw cz onkowskich, poniewa aden z krajów nie wyp aca emerytury ani wi kszej ani mniejszej ni emerytura zarobiona przez sk adki wp acane przez pracownika. Przedstawimy na przyk adach sposób, w jaki naliczane sà i wyp acane emerytury. 28

A. Zasady ogólne Sumowanie: JeÊli okres, podczas którego dana osoba by a ubezpieczona w okreêlonym kraju nie by dostatecznie d ugi, by uprawnia jà do emerytury w tym kraju, b dà brane pod uwag wszystkie okresy ubezpieczenia zaliczone w innych krajach. Zamieszkanie lub pobyt za granicà: Emerytura b dzie wyp acana niezale nie od tego, w którym kraju Unii Europejskiej lub Europejskiego Obszaru Gospodarczego przebywa dana osoba, bez adnych potràceƒ, zmian ani zawieszeƒ. Dotyczy to nie tylko osób, które kiedyê by y pracownikami migrujàcymi, ale wszystkich emerytów zamieszkujàcych w innym kraju. Wa ne Ta zasada nie dotyczy Êwiadczeƒ specjalnych, które nie sà oparte na sk adkach. W wi kszoêci przypadków zale à one od wysokoêci dochodów (tzn. sà wyp acane osobom, których emerytura znajduje si poni ej pewnego poziomu). Âwiadczenia takie sà wyp acane, dopóki dana osoba zamieszkuje w danym kraju. Na przyk ad gwarantowany dochód dla osób starszych w Belgii, zasi ek uzupe niajàcy z Krajowego Funduszu SolidarnoÊci we Francji oraz emerytury niezale ne od sk adek w Irlandii i Portugalii. Innymi s owy, wyp ata tych Êwiadczeƒ zostanie zawieszona, jeêli dana osoba przeprowadzi si na sta e do innego kraju, który b dzie jej wówczas wyp acaç analogiczne Êwiadczenia, nawet jeêli ta osoba nigdy tam nie pracowa a. Na przyk ad: Pewna osoba mieszka w Portugalii, gdzie otrzymuje emerytur niezale nà od sk adek. W wieku 65 lat postanawia przeprowadziç si do Francji. Co si stanie? Portugalia zawiesi wyp acanie emerytury niezale nej od sk adek, ale Francja musi jej przyznaç dodatkowy zasi ek z Krajowego Funduszu SolidarnoÊci. B. Masz ubezpieczenie w jednym kraju W takiej sytuacji wysokoêç emerytury b dzie obliczana zgodnie z przepisami tego kraju w dok adnie taki sam sposób, jak dla wszystkich obywateli tego kraju. Nie ma znaczenia, czy mieszkasz w tym kraju w chwili osiàgni cia wieku emerytalnego. 29

C. Masz ubezpieczenie w kilku krajach Osoba w takiej sytuacji b dzie otrzymywaç emerytur w ka dym kraju, w którym by a ubezpieczona przez co najmniej rok. Emerytury b dà odpowiadaç okresom ubezpieczenia zaliczonym w ka dym z tych krajów. Na przyk ad: Osoba by a ubezpieczona: przez 10 lat w kraju A; przez 25 lat w kraju B oraz przez 5 lat w kraju C. Oznacza to, e przed osiàgni ciem wieku emerytalnego by a ubezpieczona ogó em przez 40 lat. Kraj A naliczy emerytur, do której mia aby prawo po 40 latach ubezpieczenia w tym kraju. Nast pnie b dzie wyp acaç kwot odpowiadajàcà faktycznemu okresowi ubezpieczenia w tym kraju, tzn. 10/40 (czyli 1/4) tej kwoty. Na podobnej zasadzie kraj B b dzie wyp acaç 25/40 (czyli 5/8) kwoty, do której ta osoba by aby uprawniona w tym kraju po 40 latach ubezpieczenia. Wreszcie kraj C b dzie wyp acaç 5/40 (czyli 1/8) kwoty, do której mia aby prawo po 40 latach ubezpieczenia w tym kraju. D. Problemy praktyczne Wiek emerytalny: Jak ju wspomniano, systemy zabezpieczenia spo ecznego w krajach cz onkowskich nie zosta y zharmonizowane. Trudno si wi c dziwiç, e wiek emerytalny jest ró ny w ró nych krajach. Na przyk ad w niektórych krajach otrzymuje si emerytur w wieku 60 lat, w innych w wieku 65 lat, a w niektórych w wieku 67 lat. Na przyk ad: Dana osoba by a najpierw ubezpieczona przez 35 lat w kraju A, gdzie wiek emerytalny wynosi 67 lat, a nast pnie przez 10 lat w kraju B, w którym wiek emerytalny wynosi 60 lat. W wieku 60 lat osoba ta musi przejêç na emerytur w kraju B i b dzie otrzymywaç w tym kraju niewielkà emerytur odpowiadajàcà d ugoêci okresów ubezpieczenia zaliczonych w tym kraju (10/45). Nast pnie musi poczekaç kolejne 7 lat, zanim nab dzie uprawnieƒ do odpowiednio wy szej emerytury w kraju A (35/45). W niektórych przypadkach emerytura pobierana w kraju B b dzie tak niska, e osoba ta b dzie musia a polegaç na zasi ku spo ecznym. 30