Raport, Zastosowanie nowoczesnych rozwiazan, IT w dziedzinie upowszechniania wiedzy i jej transferu z nauki do gospodarki, Doswiadczenia krajowe i zagraniczne Łódz 2012
Człowiek najlepsza inwestycja Raport Zastosowanie nowoczesnych rozwiązań IT w dziedzinie upowszechniania wiedzy i jej transferu z nauki do gospodarki. Doświadczenia krajowe I zagraniczne został przygotowany w ramach projektu PI Portal video4edu jako innowacyjne rozwiązanie wspierające nawiązywanie współpracy sektora biznesu i nauki współfinansowanego z Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego Poddziałanie 8.2.1 ISBS 978-83-933774-5-9 Autorka: Ewa A. Jagiełło Skład: Grzegorz Sikora Lider projektu: Partnerzy: Raport współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego. Materiał dystrybuowany bezpłatnie strona 1/145
Spis treści Wprowadzenie...3 Wykaz używanych skrótów...10 Rozdział 1. Uwarunkowania transferu wiedzy z nauki do gospodarki...12 1.1.Początki i rozwój transferu z nauki do gospodarki...13 1.2.Transfer wiedzy z nauki do gospodarki w Polsce. Szanse i zagrożenia...17 Rozdział 2. Koncepcje teoretyczne i wsparcie instytucjonalne procesów innowacyjnych...31 2.1. Przegląd najważniejszych koncepcji procesu innowacyjnego...32 2.2. Ośrodki innowacji i instytucje pośredniczące w transferze wiedzy...39 Rozdział 3. Narzędzia IT a komunikacja pomiędzy światem nauki i biznesu...52 3.1. Portal internetowy jako platforma komunikacji z biznesem...53 3.2. Webcasty jako narzędzie upowszechniania wiedzy i promocji innowacyjnych idei...61 Rozdział 4. Portale innowacji i transferu wiedzy. Studia przypadków...65 4.1. PITWIN. Portal innowacyjnego transferu wiedzy w nauce...66 4.2. Global Innovation Network globalna społeczność praktyków...77 Rozdział 5. Telewizja internetowa Spin TV oraz portal Ted.com. Studia przypadków...83 5.1. Telewizja Spin TV...83 5.2. Portal Ted.com...90 5.3. Rekomendacje...107 Zakończenie...111 Bibliografia... 116 Spis tabel i ilustracji...122 Aneks...124 strona 2/145
Wprowadzenie Proces współpracy pomiędzy wyższymi uczelniami oraz ośrodkami naukowo-badawczymi a biznesem rozwija się intensywnie już od kilku dekad w krajach zachodnich. W Stanach Zjednoczonych, które są liderem w tej dziedzinie, proces ten przybrał na dynamice w latach 80. XX wieku, na które przypada reforma prawodawstwa w zakresie ochrony własności intelektualnej i praw autorskich. W Europie Zachodniej intensywny rozwój współpracy przypadł na lata 90., zaś w Polsce tendencja ta ogrywać zaczęła rolę dopiero w pierwszej dekadzie XXI wieku. Pierwsze lata XXI wieku w naszym kraju to okres intensywnej dystrybucji funduszy europejskich oraz realizacji projektów, których celem była aktywizacja przedsiębiorczości kadr naukowych, tworzenie zaplecza instytucjonalnego i uwrażliwianie środowisk akademickich na potrzebę współpracy z biznesem. Na Zachodzie Europy w tym czasie przy większych ośrodkach akademickich funkcjonowały już takie jednostki czy instytucje, jak inkubatory akademickiej przedsiębiorczości, centra transferu technologii i biura rzeczników patentowych. Do ich podstawowych zadań należała promocja oferty uczelni, uczestnictwo w organizowaniu współpracy oraz pobudzanie akademickiej przedsiębiorczości. Równie istotną rolę odgrywały inicjatywy strona 3/145
polityczne zmierzające do uporządkowania reguł ochrony własności intelektualnej, które uznaje się za kluczowe dla rozwoju transferu wiedzy z nauki do gospodarki. Rządy poszczególnych państw europejskich tworzyły także osobne organy zajmujące się na poziomie centralnym i regionalnym rozwojem i finansowaniem innowacji. Do liderów w tym zakresie należą państwa skandynawskie. W Norwegii np. działa Norweska Rada Badawcza, która dysponuje 30% funduszy państwowych na działalność badawczą i rozwojową. Została ona podzielona na trzy sektory. Pierwszy z nich zajmuje się m.in. wspieraniem badań podstawowych i interdyscyplinarnych, drugi obsługą przemysłu i rozwojem innowacyjności w gospodarce na poziomie krajowym i regionalnym, trzeci wreszcie obsługą sektora państwowego i rozwijaniem innowacyjnej polityki _. Obok rozwiązań przyjmowanych przez konkretne państwa w Europie, pragnącej dotrzymać kroku Stanom Zjednoczonym, tworzone są międzynarodowe sieci współpracy zrzeszające uniwersytety i inne ośrodki badawcze. Do najbardziej znanych sieci należy Europejskie Stowarzyszenie Transferu Wiedzy ProTon Europe (European Knowledge Transfer Association), zrzeszające niemal sześćset uniwersytetów i publicznych ośrodków badawczych. 2 1 W Polsce po 1989 roku, stopniowo zmieniało się otoczenie ośrodków akademickich. Jedną z istotnych przyczyn tych przemian był intensywny rozwój przedsiębiorczości. Tymczasem trudną spuścizną poprzedniego ustroju były skostniałe, trudne do zmiany struktury funkcjonujące na wyższych uczelniach, tkwiących jeszcze w pierwszej dekadzie XXI wieku w organizacyjnych 3 schematach lat 70. i 80.. Nawiązywanie współpracy pomiędzy tymi światami nie jest w tej sytuacji procesem łatwym ani oczywistym. Wewnątrz polskich środowisk akademickich wciąż toczą się spory o kształt wyższej uczelni. Zwolennicy zmian wskazują na takie korzyści płynące ze współpracy z przedsiębiorcami i pracodawcami, jak lepsze dostosowanie procesów dydaktycznych do potrzeb 1Santarek K. (red.), Transfer technologii z uczelni do biznesu. Tworzenie mechanizmów transferu technologii, PARP, http://www.parp.gov.pl/files/74/81/194/4372.pdf 2 http://www.protoneurope.org/index2.php?m=proton_europe_en-1-home 3 Por. Matusiak K. B. et al. (red.), System transferu technologii i komercjalizacji wiedzy siły motoryczne i bariery, PARP, s. 13, http://www.parp.gov.pl/files/74/81/380/8877.pdf. strona 4/145
rynku pracy, ułatwienie startu w karierę zawodową absolwentom, dostęp do pozabudżetowych źródeł finansowania badań, wreszcie możliwość osobistego rozwoju. Przeciwnicy argumentują, 4 że nauka nie jest od zarabiania, polemizując z modelem wyższej uczelni zakotwiczonym w amerykańskiej kulturze, która od schyłku XIX pozostaje pod silnym wpływem ideologii pragmatyzmu. Oponenci wskazują, że kult rynku i rentowności nie może wyznaczać horyzontów myśli naukowej. Z kolei w dyskursie zwolenników zmian w szkolnictwie wyższym taka postawa czyli głębokie przekonanie o autotelicznej wartości nauki, która określa misję uczelni nazywana jest przywiązaniem do humboldtowskiego modelu uniwersytetu. Przedstawione opinie to skrajne pozycje w debatach o polskim szkolnictwie wyższym. Racje zaś, jak zwykle, można odnaleźć po obu stronach. Jeśli wzorować się na modelu amerykańskim współpracy z biznesem, m.in. trzeba wziąć pod uwagę, że rząd Stanów Zjednoczonych nigdy nie uchylał się od finansowania nauki. Potężne granty federalne przynajmniej od 1945 roku były i nadal pozostają istotną formą finansowania badań. Takie rozwiązanie stanowi integralną część procesu komercjalizacji wiedzy, zaś innowacje wyprowadzane są od badań podstawowych, których rozwój ma kluczowe znaczenie. Z drugiej strony model uniwersytetu, który ignoruje zmiany kulturowe i potrzeby społeczne, trwając konserwatywnie przy dawnych rozwiązaniach i sposobach funkcjonowania, skazany jest na niebezpieczną stagnację. W społeczności akademickiej istnieje przestrzeń rozwoju zarówno dla naukowców gotowych poświęcać się w pełni badaniom podstawowym, jak i dla tych, którzy czują potrzebę podejmowania wyzwań związanych z komercjalizacją wiedzy. 4 Por. Słynną wypowiedź Karola Modzelewskiego, Nauka nie jest od zarabiania. A humanistyka już na pewno, Gazeta Wyborcza, http://wyborcza.pl/1,97863,8951217,nauka_nie_jest_od_zarabiania A_humanistyka juz.html strona 5/145
Spory dotyczą również form, jakie są najbardziej pożądane i efektywne w dziedzinie współpracy nauki i biznesu. Do najbardziej rozpowszechnionych należy sprzedaż usług badawczych czy opracowanych technologii, patentowanie i licencjonowanie wynalazków, prowadzenie prac rozwojowych we współpracy z przedsiębiorcami etc. W Polsce w ostatnich latach dynamicznie wzrasta liczba instytucji, które pośredniczą i wspierają rozwój transferu wiedzy i kooperacji pomiędzy uniwersytetami a przedsiębiorcami. Są to wyspecjalizowane podmioty, które udzielają pomocy prawnej, finansowej i organizacyjnej. Najczęściej funkcjonują one przy uniwersytetach, znacznie rzadziej działają na poziomie regionalnym, integrując potencjał badawczy i intelektualny różnych ośrodków naukowych. Przykładem tej ostatniej strategii jest działalność powołanego w 2007 roku Wrocławskiego Centrum Badań EIT+, którego udziałowcami są największe uczelnie oraz samorządy województwa dolnośląskiego. Celem Centrum jest prowadzenie interdyscyplinarnych badań i rozwój naukowo-technologiczny w czterech dziedzinach: biotechnologii i technologiach medycznych, nanotechnologii, technologii telekomunikacyjnych i informatycznych oraz klimatu Ziemi. 5 Inną formą transferu wiedzy jest zakładanie akademickich firm odpryskowych (tzw. spółek spin off lub spin out), czyli przedsiębiorstw wydzielonych z uniwersyteckich struktur, w celu komercjalizacji wiedzy i wdrażania wynalazków. Znanym przykładem takiej firmy, która odniosła znaczny sukces na rynku, jest Apeiron Synthesis. Przedsiębiorstwo powstało w ramach Akademickiego Inkubatora Przedsiębiorczości przy Politechnice Warszawskiej, w celu komercjalizacji unikalnego i pożądanego produktu katalizatora metatezy wykorzystywanego do syntezy związków czynnych biologicznie, m.in. w przemyśle 6 farmakologicznym _. 5 http://www.eitplus.pl/ 6 http://www.apeiron-synthesis.com/ strona 6/145
Współpraca wyższych uczelni z przedsiębiorstwami może przybierać różne formy, które określane bywają przez odmienne pojęcia. W zależności od tego, do jakiej tradycji nazewniczej odwołują się poszczególni autorzy, zjawisko nazywa się transferem technologii (tradycja amerykańska) lub transferem wiedzy (tradycja europejska). Dodatkowo nieraz wyróżnia się inny aspekt, mianowicie komercjalizację wiedzy, czyli proces wiodący od idei i wynalazków ku ich komercyjnym zastosowaniom związanym z generowaniem zysków. Według opracowań PARP, które bazują na amerykańskiej tradycji nazewniczej, przez transfer technologii i komercjalizację wiedzy rozumie się przepływ wiedzy technicznej i organizacyjnej (know-why) oraz związanej z nią wiedzy praktycznej (know-how), którego celem jest ich komercyjne wykorzystanie. Włącza się on w ogół procesów komunikacyjnych, ma tym samym interakcyjny charakter i składa się z sekwencji sprzężeń zwrotnych pomiędzy nadawcami ( wytwórcy wiedzy) i odbiorcami (podmioty zgłaszające zapotrzebowanie na wiedzę). Modelowymi nadawcami w tym procesie są środowiska naukowo-badawcze, zaś odbiorcami środowiska biznesowe. Niemniej możliwy jest również wariant, w którym do transferu dochodzi pomiędzy przedsiębiorstwami albo pomiędzy podmiotem 7 gospodarczym a indywidualnym wynalazcą. W opracowaniu zostają zastosowane pojęcia: transfer wiedzy z nauki do gospodarki oraz komercjalizacja wiedzy jako bliższe europejskim tradycjom akademickim. W świetle przyjętego sposobu definiowania wiedzy jako zjawiska wieloaspektowego, na które składają się zarówno know-what, know-why, jak i know-how, zakłada się, że jest to pojęcie nadrzędne, obejmujące swym zakresem również technologię. Dodatkowo w opracowaniu użyte zostaje pojęcie upowszechnianie wiedzy naukowej, rozumiane tu jako przekaz informacji merytorycznych o stanie badań i o odkryciach naukowych, którego adresatem jest szerokie i zróżnicowane grono odbiorców. Proces upowszechniania wiedzy 7 Matusiak K. B. et al. (red.), System transferu technologii i komercjalizacji wiedzy siły motoryczne i bariery, PARP, s. 12 strona 7/145
naukowej, stanowiący jedno ze strategicznych zadań społeczeństwa informacyjnego, jest sukcesywnie usprawniany dzięki nowoczesnym kanałom komunikacji. Wykorzystywanie narzędzi IT w celu przekazu informacji naukowych niezależnie od głównej grupy adresatów (zdefiniowanej np. jako środowiska biznesowe) implikuje ich docieranie do szerszego odbiorcy. Współcześnie coraz wyraźniej dąży się do otwierania i poszerzania dostępu do wiedzy o projektach badawczych i o odkryciach naukowych, co w rezultacie w skali makrospołecznej prowadzić ma do wzrostu innowacyjności i do rozwoju gospodarczego. Koncepcje open access, open source czy open innovation wpływają na sposób krążenia wiedzy pomiędzy poszczególnymi podmiotami, jak również na modele zarządzania informacją przyjmowane przez środowiska akademickie. Choć zatem głównym obszarem zainteresowań w opracowaniu jest transfer wiedzy do gospodarki w przedstawionych analizach zostały również uwzględnione nieco szersze zagadnienia, związane z upowszechnianiem innowacyjnych idei naukowych za pośrednictwem narzędzi IT. Decyzja taka wypływa z przekonania o możliwości twórczego wykorzystania opisywanych doświadczeń w trakcie realizacji głównych zadań projektu. 8 Zgodnie z założeniami projektu video4edu, w opracowaniu przedstawiony został syntetyczny przegląd podstawowych zagadnień związanych ze współpracą wyższych uczelni z przedsiębiorstwami, ze szczególnym uwzględnieniem czynników stymulujących oraz hamujących proces transferu wiedzy. Dokonana została również analiza wybranych narzędzi IT i ich zastosowania w procesach związanych ze współpracą uczelni wyższych z biznesem oraz z upowszechnianiem wiedzy naukowej. Jej celem było stworzenie listy rekomendacji, które mogą posłużyć do wypracowania rozwiązań w tworzeniu nowego portalu. 8 M.in. Komisja Europejska postanowiła, że wszystkie artykuły powstałe w ramach finansowanych przez Unię Europejską projektów od 2014 będą musiały być publikowane w otwartym dostępie, http://www.naukawpolsce.pap.com.pl/aktualnosci/news,390943,ke-otwiera-dostep-do-rezultatow-badanfinansowanych-przez-ue.html strona 8/145
Treść opracowania została uporządkowana w ramach pięciu rozdziałów. W dwóch pierwszych rozdziałach poruszono zagadnienia ogólne związane ze współpracą środowisk akademickich i biznesowych. Na podstawie licznych raportów eksperckich oraz literatury przedmiotu zostały w nich opisane najistotniejsze uwarunkowania transferu wiedzy z nauki do gospodarki, dokonany został przegląd koncepcji procesu innowacyjnego oraz przedstawiona zwięzła charakterystyka instytucji wspierających rozwój współpracy między środowiskami akademickimi a biznesem, działających na terenie województwa łódzkiego. Kolejne trzy rozdziały poświęcono analizie najważniejszych narzędzi IT znajdujących zastosowanie w komunikacji pomiędzy środowiskami akademickimi a biznesowymi. strona 9/145
Wykaz skrótów AUTM Assocciation of University Technology Managers, Stowarzyszenie Uniwersyteckich Menadżerów Technologii B+R badania i rozwój BONITA Baltic Organization and Network of Innovation Transfer Associations, Bałtycka Organizacja i Sieć Instytucji z obszarutransferu Innowacji CIAT Centrum Innowacji Akcelerator Technologii CP Corporate Portal, portal korporacyjny CSCW Computer Supported Collaborative Work, Komputerowo Wspomagana Praca Zespołowa CTT Centrum Transferu Technologii DMS Document Management System, System Zarządzania Dokumentami DTT Dział Transferu Technologii ERP Enterprise Resource Planning, Planowanie Zasobów Przedsiębiorstwa ESSP Emergent Social Software Platforms, samoorganizujące się platformy społecznościowe HR Human Resource, Zasoby Ludzkie IASP International Association of Science Park, Międzynarodowe Stowarzyszenie Parków Naukowych IT Information Technology, techniki informatyczne KNOW Krajowy Naukowy Ośrodek Wiodący KPMG nazwa firmy audytorsko-doradczej, która powstała od pierwszych liter nazwisk założycieli (Klynveld, Peat, Marwick, Goerdeler) MŚP małe i średnie przedsiębiorstwa NOT Naczelna Organizacja Techniczna OECD Organization for Economic Co-operation and Development, Organizacja Współpracy strona 10/145
PAIiIZ Polska Agencja Informacji i Inwestycji Zagranicznych PARP Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości PI Portal Innowacji PITWIN Portal Innowacyjnego Transferu Wiedzy w Nauce P2P people to people, przepływ informacji/dóbr pomiędzy ludźmi z pominięciem instytucji pośredniczących RSS v Really Simple Syndication, rodzina języków znacznikowych w formacie XML, służących do publikacji często zmieniających się treści SAN Społeczna Akademia Nauk SLATES search, links, authoring, tagging, extensions, signals, wyszukiwanie, linki, autorstwo, tagi, rozszerzenia, sygnalizowanie STTiKW System Transferu Technologii i Komercjalizacji Wiedzy UŁ Uniwersytet Łódzki PŁ Politechnika Łódzka WSI Wyższa szkoła informatyki WSPiZ Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości i Zarządzania UE Unia Europejska strona 11/145
Rozdział 1 Uwarunkowania transferu wiedzy z nauki do gospodarki Każde zorganizowane działanie ludzkie związane jest z wykorzystywaniem rozbudowanych zasobów informacji oraz reguł umożliwiających definiowanie zjawisk, łączenie ich w uporządkowane całości i generowanie wzorców działania. W przeszłości również aktywności gospodarcze opierały się na złożonych systemach wiedzy, tak skodyfikowanej, jak i niejawnej, bazującej na tzw. milczących założeniach. Pojęcie gospodarka oparta na wiedzy (konwledge-based economy) odnosi się jednak do współczesnych form życia ekonomicznego, obserwuje się bowiem intensywny wzrost udziału wiedzy w kształtowaniu i dynamice procesów gospodarczych. Know-what i know-why czyli różne typy wiedzy o rzeczywistości, które odnoszą się do znajomości określonych faktów, przyczyn zjawisk oraz mechanizmów ich funkcjonowania są nieodłącznym składnikiem każdego know-how, rozumianego jako zasoby wiedzy praktycznej 9 umożliwiającej tworzenie skryptów skutecznego działania. Według definicji OECD, gospodarka oparta na wiedzy to taka, która w sposób bezpośredni opiera się na wytwarzaniu, rozpowszechnianiu i korzystaniu z wiedzy oraz informacji. To z kolei przekłada się na wzrost 9 Wszystkie trzy rodzaje wiedzy bywają rozmaicie rozumiane. Tu przyjmuję definicje wypracowane przez OECD: know-what odnosi się do wiedzy dotyczącej faktów. Ilu ludzi mieszka w Nowym Jorku? Z jakich składników robi się naleśniki? Kiedy rozegrała się bitwa pod Waterloo? oto przykłady tego rodzaju wiedzy. W tym przypadku wiedza jest bliska temu, co nazywamy zazwyczaj informacją ( )W niektórych złożonych dziedzinach (takich jak prawo czy medycyna przyp. E.A.J.) eksperci często muszą dysponować ogromnymi zasobami wiedzy, aby wypełniać swoje obowiązki ( ). Know-why (we współczesnych czasach przyp. E.A.J.) odnosi się do wiedzy naukowej dotyczącej zasad i praw natury (ale i zasad społeczno-kulturowego funkcjonowania ludzkich zbiorowości przyp. E.A.J.).Ten rodzaj wiedzy stanowi fundament rozwoju zarówno produktów, jak i procesów w większości sektorów przemysłu. Produkcja i reprodukcja know-why (współcześnie przyp. E. A. J.) bywa często organizowana w ramach wyspecjalizowanych instytucji, takich jak laboratoria badawcze i uniwersytety. Dostęp do niej jest możliwy na drodze interakcji pomiędzy przedsiębiorstwami a tymi instytucjami, poprzez rekrutowanie naukowo wyspecjalizowanej kadry lub poprzez bezpośrednie kontakty i wspólne działania. Know-how odnosi się do umiejętności lub zdolności do wykonania konkretnych czynności. Biznesmen oceniający rynkowe perspektywy dla nowego produktu albo dyrektor personalny rekrutujący i szkolący kadry muszą używać swoich know-how. Podobnie wykwalifikowany robotnik obsługujący skomplikowane narzędzia mechaniczne. Know-how jest zazwyczaj rodzajem wiedzy rozwijanej i utrzymywanej w obrębie indywidualnego przedsiębiorstwa (The knowledge-based economies, 1996, OECD., s. 12). Warto jednak podkreślić, że krążące w przedsiębiorstwie skrypty oparte na know-how wytwarzane są w oparciu zarówno o know-what, jak i o knowhow, które w mniej lub bardziej bezpośrednich interakcjach z praktyką wpływają na kształtowanie się wzorów działania w przedsiębiorstwie. strona 12/145
wzrost inwestycji oraz na rozwój przedsiębiorczości i zatrudnienia w sektorze zaawansowanych 10 technologii. Taki kierunek rozwoju gospodarki światowej wiąże się z jej globalizacją oraz ze wzrostem konkurencyjności, co pociąga za sobą konieczność ciągłego poszukiwania i wdrażania innowacji. 1.1. Początki i rozwój transferu wiedzy z nauki do gospodarki Ojczyzną transferu wiedzy z nauki do gospodarki są Stany Zjednoczone, gdzie zaczął on kiełkować około 1945 roku. Amerykańskie doświadczenia wojenne i powojenna sytuacja geopolityczna skłoniły rząd do poszukiwania nowych dróg rozwoju technologicznego. Byłon postrzegany podówczas jako ważne narzędzie służące nie tylko odbudowie amerykańskiej gospodarki, lecz również zachowaniu bezpieczeństwa narodowego. Temu pragmatycznemu podejściu do nauki i wiedzy towarzyszył transfer potężnych środków rządowych przeznaczanych na wspieranie rozwoju nowych idei i odkryć. Rozwiązaniom finansowym nie towarzyszyła jednak świadomość konieczności wypracowania odpowiednich, ujednoliconych zasad, które regulowałyby kwestię własności intelektualnej. W szczytowym okresie w Stanach Zjednoczonych funkcjonowało aż 25 rozbieżnych strategii w tym zakresie. Największym problemem był fakt, że ośrodki naukowe nie posiadały praw do własnych odkryć, jeśli były one finansowane z budżetu państwa, nie miały zatem m.in. możliwości ich licencjonowania. Prowadziło to do wielu nieporozumień i hamowało dynamikę procesu komercjalizacji. W rezultacie niewielki odsetek wynalazków podlegał wdrożeniu. 10 The knowledge-based economies, 1996, OECD. strona 13/145
Podczas kadencji prezydenta Johna F. Kennedy'ego zapoczątkowany został proces porządkowania zasad prawnych dotyczących własności intelektualnej. Do podpisania dokumentu Patent & Trademark Law Amendment Act (inaczej też Bayh-Dole Act), który uznawany jest za kamień milowy w dziedzinie rozwoju procesu transferu, doszło dopiero w 1980 roku. W dokumencie tym została odwrócona wcześniejsza sytuacja prawami do wynalazków rozporządzały uniwersytety i ośrodki badawcze, niezależnie od sposobu finansowania procesu 12 badawczego. W roku 1986 sygnowano inny ważny dokument Federal Technology Transfer Act, który nałożył na rząd federalny obowiązek finansowania badań podstawowych, a jednocześnie uwzględniał rolę prywatnych przedsiębiorstw w procesie transferu ich wyników do gospodarki. Te formy legislacji przełożyły się na intensywny rozwój akademickiej przedsiębiorczości w Stanach Zjednoczonych, które stały się światowym liderem w tej dziedzinie, wyznaczając 13 standardy w zakresie komercjalizacji wiedzy akademickiej. 11 W Europie proces transferu technologii stał się przedmiotem wspólnej polityki z przynajmniej dziesięcioletnim opóźnieniem w stosunku do Stanów Zjednoczonych. Mówi się nawet o paradoksie europejskim polegającym na braku przełożenia wyników badań naukowych prowadzonych często na wysokim, a nawet światowym poziomie na wzrost konkurencyjnościi innowacyjności europejskich gospodarek. Stąd przyjęta przez Unię Europejską dalekosiężna strategia zmierzająca do ożywienia związków pomiędzy środowiskami akademickimi a światem biznesu, która wyrażona została w licznych dokumentach i rekomendacjach Komisji Europejskiej, dotyczących prawnych 14 i organizacyjnych aspektów transferu wiedzy. Beneficjentem europejskiej polityki w tym zakresie jest również Polska, która uczestniczy w intensywnym, wieloaspektowym procesie budowy więzi pomiędzy nauką a gospodarką. 5 11 Nazwa Bayh-Dole Act ukuta została od nazwisk dwóch senatorów promujących ustawę Bircha Bayh'a i Boba Dole'a. 12 Por. The Bayh-Dole Act Text, http://www.cptech.org/ip/health/bd; Guliński J., et. al. (red.), 2005, Innowacyjna przedsiębiorczość akademicka światowe doświadczenia, PARP, http://www.pptb.pl/publikacje/przed_akademicka.pdf. 13 Więcej na temat rozwiązań ekonomicznych, prawnych i organizacyjnych w zakresie transferu technologii w Stanach Zjednoczonych i innych krajach por. m.in.: Stacharska-Targosz J., 2010, Transfer wiedzy i funduszy europejskich do sektorów gospodarki krajów U.E., Wyd. WSB.; Trzmielak D., Zasiadły K., 2005, Doświadczenia amerykańskie [w:] Innowacyjna przedsiębiorczość akademicka światowe doświadczenia, 2005, Guliński J., Zasiadły K. (red.), PARP, http://www.pptb.pl/publikacje/przed_akademicka.pdf. 14 Por. m.in. Communication from the Commission to the Council, the European Parliament, the European Economic and Social Committee and the Committee of the Regions. Improving knowledge transfer between research institutions and industry across Europe: embracing open innovation, 2007, Brussels, http://eur-lex.europa.eu/lexuriserv/lexuriserv.do?uri=com:2007:0182:fin:en:pdf; Commission recommendation on the management of intellectual property in knowledge transfer activities, 2008, Brussels, http://ec.europa.eu/invest-inresearch/pdf/ip_recommendation_en.pdf. strona 14/145
W konsekwencji tych działań, w państwach zachodnich (a częściowo również już w Polsce) obserwuje się głębokie przemiany w systemie wyższej edukacji. Polegają one na odchodzeniu od tradycyjnego modelu uniwersytetu, którego misja ogranicza się do prowadzenia podstawowych badań naukowych oraz do przekazywania wiedzy studentom. Taka organizacja uniwersytetu i tak sformułowane cele wiążą się z niemożnością pełnego wykorzystania potencjału intelektualnego pracowników naukowych oraz potężnej, uczelnianej infrastruktury. Współcześnie w związku z rozwojem globalnych gospodarek kapitalistycznych oraz technologii informacyjnych tworzą się podwaliny tzw. uniwersytetu trzeciej generacji, który ma skuteczniej wchodzić w relacje z otoczeniem zewnętrznym i stawiać czoła wyzwaniom współczesności. Tym samym podstawowa działalność ośrodków akademickich zostaje w wielu przypadkach wzbogacona o działania zmierzające do: nawiązywania kontaktów z otoczeniem służących współpracy oraz komercjalizacji wiedzy prowadzenia badań i prac rozwojowych, których celem są wynalazki podlegające patentowaniu i licencjonowaniu kształtowania procesów dydaktycznych tak, by wspierały rozwój zawodowy absolwentów i zwiększały ich szanse na rynku pracy wspierania rozwoju przedsiębiorczości pracowników uczelni W ten sposób również w Europie rodzi się nowa misja przedsiębiorczego uniwersytetu, który bierze udział jako ważny i pełnoprawny uczestnik w procesach rozwoju gospodarczego. Według założeń współczesnych teoretyków ekonomii, inwestowanie w rozwój wiedzy przyczyniać się może do wzrostu rentowności konkretnego przedsiębiorstwa. Jednak warto podkreślić, że biznes nie jest jedynym beneficjentem transferu wiedzy, zjawisko to bowiem działa na zasadzie sprzężenia strona 15/145
zwrotnego. Cykl krążenia wiedzy prowadzi od jej wytworzenia, poprzez transfer i proces, który można by nazwać testem użyteczności, ku akumulacji wiedzy, dającej podwaliny pod kolejne naukowe odkrycia. Rys. I.1. Schemat cyrkulacji wiedzy Akumulacja wiedzy Test użyteczności (np. zwiększona rentowność) Wytwarzanie nowej wiedzy Transfer wiedzy Źródło: opracowanie własne strona 16/145
1.2. Transfer wiedzy z nauki do gospodarki w Polsce szanse i zagrożenia Późne lata 90. XX wieku przyniosły w Polsce zwiększenie zainteresowania transferem wiedzy z nauki do gospodarki. Uczelnie techniczne znacznie wcześniej podejmowały różne formy współpracy z przemysłem, tymczasem na uniwersytetach idea takiej kooperacji odbierana była jako obca, a nawet jako niezgodna z misją instytucji. Rozwój idei transferu wiedzy na Zachodzie, a przede wszystkim środki z funduszy Unii Europejskiej przeznaczane na programy wspierające współpracę naukowców z otoczeniem zewnętrznym, przyczyniły się do wzrostu świadomości kierunku zmian, do stopniowego wykształcania nowych kompetencji wśród pracowników naukowych oraz do budowania zaplecza instytucjonalnego, które mogłoby wspierać proces transferu i komercjalizacji wiedzy. W latach 2004-2012 podjęto wiele prac badawczych i analitycznych zmierzających do diagnozy sytuacji w sektorze B+R oraz MŚP w Polsce. Dzięki nim wyodrębniono zarówno mocne strony, jak i bariery stojące na drodze rozwoju różnych form transferu technologii oraz komercjalizacji wiedzy w Polsce. Diagnozowano takie obszary, jak gotowość uczelni i środowisk akademickich do współpracy z otoczeniem zewnętrznym oraz formy takiej współpracy; kierunek rozwoju instytucji wspierających transfer technologii i wiedzy z nauki do gospodarki; przygotowanie pracowników naukowych do otwierania firm odpryskowych i inne. Poniżej przedstawione zostało syntetyczne opracowanie, które zawiera listę najistotniejszych czynników wpływających stymulująco lub hamująco na rozwój współpracy ośrodków akademickich oraz przedsiębiorstw (a patrząc na tę kwestię szerzej, również instytucji publicznych i społecznych). Zostały one uporządkowane w obrębie trzech grup: czynników występujących na poziomie (1) prawno-ekonomicznym, 15 (2) organizacyjnym oraz (3) społeczno-kulturowym. 15 Por. m.in. Gabryś A.(red.), 2008, Najlepsze praktyki w zakresie współpracy ośrodków naukowych i biznesu przy wykorzystaniu środków z UE, Fundacja Aurea Mediocritas; Matusiak K. B. et al. (red.), 2010, System transferu technologii i komercjalizacji wiedzy siły motoryczne i bariery, PARP, http://www.parp.gov.pl/files/74/81/380/8877.pdf. Matusiak K. B., 2010, Uwarunkowania rozwoju infrastruktury wsparcia w Polsce [w:] Ośrodki innowacji i przedsiębiorczości w Polsce. Raport 2010, Matusiak K. B (red.), PARP, http://www.sooipp.org.pl/layout/raport_2010.pdf. Santarek K. (red.), Tworzenie mechanizmów transferu technologii, PARP, http://www.parp.gov.pl/files/74/81/194/4372.pdf. strona 17/145
Czynniki stymulujące rozwój transferu wiedzy Poziom prawno-ekonomiczny: tendencje w gospodarce światowej (tj. konkurencyjność, innowacyjność, globalny zasięg procesów) dystrybucja funduszy europejskich w latach 2004-2006 i 2007-2013 w celu rozwoju sektora MŚP i B+R dystrybucja funduszy europejskich w latach 2007-2012 w celu rozwoju akademickiej przedsiębiorczości upowszechnianie nowych instrumentów finansowych, wspomagających komercjalizację projektów (venture capital, seed capital, sieci aniołów biznesu) proces porządkowania reguł zarządzania własnością intelektualną w skali państwowej i uczelnianej nowelizacja ustawy o szkolnictwie wyższym zawierająca rozwiązania ułatwiające współpracę z otoczeniem zewnętrznym Rozwój technologii komunikacyjnych, globalizacja procesów gospodarczych, wzrost ich tempa oraz konieczność zachowywania konkurencyjności zmuszają przedsiębiorstwa do intensywnego, nieustannego rozwoju. Jednym ze środków, dzięki którym udaje się go osiągać, są inwestycje w innowacje. Przedsiębiorstwa potrzebują nowych rozwiązań zarówno na poziomie produktów czy usług oraz procesów organizacyjnych. Coraz częściej rezygnują z importu gotowych rozwiązań z Zachodu, na rzecz wytwarzania rodzimych innowacji, poszukując partnerów nie tylko wśród podmiotów komercyjnych, lecz również w obrębie ośrodków naukowych. Nie jest to jeszcze strona 18/145
proces zaawansowany, badania wciąż zbyt rzadko finansowane są przez przedsiębiorstwa, co wiąże się m.in. z niedoborem funduszy na rozwój w sektorze MŚP. Rozwojowi nastawienia na innowacyjność sprzyja dystrybucja środków europejskich, które z jednej strony wspierają małe i średnie przedsiębiorstwa, z drugiej zaś pomagają wzmacniać przedsiębiorczość akademicką. Jednocześnie pojawiają się nowe instrumenty finansowe, które pozwalają finansować projekty w trudnym okresie przejściowym, związanym z wprowadzaniem innowacyjnych produktów na rynek. Niebagatelną rolę w tych procesach odgrywa porządkowanie reguł zarządzania własnością intelektualną w makro- i w mikroskali. Obok nadrzędnej względem innych regulacji znowelizowanej Ustawy o prawach autorskich i prawach pokrewnych, istotną rolę pełnią rozwiązania zawarte w statutach uczelni porządkujące zasady zarządzania własnością intelektualną. Nie bez wpływu na kształtowanie relacji uczelni i biznesu pozostaje nowelizacja ustawy o szkolnictwie wyższym, w której kładzie się nacisk na badania stosowane, stanowiące wraz z badaniami podstawowymi dwa filary podlegającej ewaluacji aktywności pracowników naukowych oraz jednostek uniwersyteckich. 16 Poziom organizacyjny: tworzenie instytucji/jednostek pośredniczących w procesie transferu wiedzy (preinkubatory, centra transferu technologii, rzecznicy patentowi, etc.) tworzenie organów, w skład których wchodzą przedstawiciele środowisk biznesowych (np. rady biznesu) wypracowywanie i testowanie w praktyce procedur współpracy z otoczeniem zewnętrznym na uczelniach 16 Matusiak K. B. et al. (red.), 2010, System transferu technologii i komercjalizacji wiedzy siły motoryczne i bariery, PARP, http://www.parp.gov.pl/files/74/81/380/8877.pdf. Santarek K. (red.), Tworzenie mechanizmów transferu technologii, PARP, http://www.parp.gov.pl/files/74/81/194/4372.pdf strona 19/145
rozwój systemów informacji i promocji współpracy (np. regionalne strategie innowacji, kampanie informacyjne, konferencje, rozwiązania IT) nowe pozycjonowanie uczelni, idea przedsiębiorczego uniwersytetu tworzenie sieci współpracy środowisk akademickich i przedsiębiorstw (tj. sieci kooperacji, klastry) udział uczelni w projektach międzynarodowych, zwiększających świadomość procesów i strategii związanych z transferem wiedzy tworzenie jednostek wsparcia na poziomie międzyuczelnianym lub ogólnopolskim (np. Sieć Edukacyjna Innowacyjnej Przedsiębiorczości Akademickiej) Pierwsza dekada XXI wieku w Polsce przyniosła intensywny rozwój instytucji zajmujących się pośrednictwem we współpracy pomiędzy uczelniami a otoczeniem zewnętrznym. Sprawnie działające podmioty tego typu zarówno te funkcjonujące na poziomie wojewódzkim, jak i ogólnopolskim dają niezbędne wsparcie w procesie nawiązywania współpracy oraz obsługi prawno-finansowej. Również uniwersytety przyjmują i udoskonalają własne rozwiązania organizacyjne nie tylko w oparciu o przykłady sprawdzonych praktyk zachodnich uczelni, ale również o coraz bogatsze własne doświadczenia. Temu zjawisku sprzyja nawiązywanie współpracy międzynarodowej i międzyuczelnianej oraz rozpowszechnianie 17 informacji o udanych rozwiązaniach poprzez różne kanały komunikacyjne. Poziom społeczno-kulturowy: wzrost świadomości korzyści płynących ze współpracy w obrębie środowisk akademickich i biznesowych 17 Por. m.in. Matusiak K. B. et al. (red.), 2010, System transferu technologii i komercjalizacji wiedzy siły motoryczne i bariery, PARP, http://www.parp.gov.pl/files/74/81/380/8877.pdf. Santarek K. (red.), Tworzenie mechanizmów transferu technologii, PARP, http://www.parp.gov.pl/files/74/81/194/4372.pdf. strona 20/145
wzrost świadomości korzyści płynących ze współpracy w obrębie środowisk akademickich i biznesowych wzrost kompetencji w zakresie współpracy wśród naukowców dzięki projektom współfinansowanym przez U. E. zwrot ku praktyczności obserwowany w obrębie młodszych pokoleń naukowców (adiunkci, asystenci, doktoranci), dyfuzja ideologii pragmatyzmu zwiększona mobilność społeczna w obrębie młodszych pokoleń naukowców Wiele z projektów dotyczących transferu wiedzy ma na celu uwrażliwienie kadr akademickich na potrzebę otwarcia na otoczenie zewnętrzne oraz na możliwość komercjalizowania prowadzonych prac badawczych. Niektóre działania nakierowane są również na rozwój kompetencji menadżerskich wśród ludzi nauki, które pozwalałyby im pełnić rolę brokerów wiedzy i technologii. Jednocześnie zaobserwować można znaczące różnice międzypokoleniowe wśród kadr akademickich. Idea uniwersytetu trzeciej generacji łatwiejsza jest do przyjęcia przez młodsze pokolenia pracowników naukowych, które zorientowane są zadaniowo, otwarte na wzorce płynące 18 z zewnątrz oraz zainteresowane w większym stopniu nowymi wyzwaniami. Czynniki hamujące rozwój transferu technologii i wiedzy Poziom prawno-ekonomiczny: kryzys ekonomiczny hamujący dynamikę gospodarczą, ograniczanie wydatków na innowacje/szkolenia 18 Te prawidłowości dostrzegane są przez badaczy społecznych i publicystów również w szerszej skali, zwłaszcza wśród osób urodzonych w latach osiemdziesiątych, zwanych pokoleniem Y lub generacją Millenium por. m.in. Fazlagić J. A., 2008, Charakterystyka pokolenia Y, e-mentor 3(25), http://www.e-mentor.edu.pl/artykul/index/numer/25/id/549. strona 21/145
zła kondycja finansowa uczelni, niskie nakłady budżetowe na naukę niedostateczny rozwój aktów prawnych, które mobilizowałyby sektor badawczy i biznesowy do innowacyjności brak odpowiednich bodźców fiskalnych i finansowych zachęcających do inwestowania w badania i rozwój słabość systemu wsparcia unijnego, który przy wysokim stopniu formalizacji procedur nie wypracował jednocześnie narzędzi gwarantujących trwałość rezultatów oraz ich dostosowanie do warunków panujących w różnych państwach członkowskich Na drodze rozwoju procesów innowacyjnych w polskiej gospodarce znaczącym utrudnieniem stał się kryzys, który wiązał się z ograniczaniem ryzyka inwestycyjnego, co z kolei przekładało się na rezerwę wobec ryzykownych przedsięwzięć i inwestycji. Z punktu widzenia przedsiębiorców brakuje również skutecznych bodźców w systemie podatkowym, które skłaniałyby do wzrostu innowacyjności w firmie i do nawiązywania współpracy z ośrodkami naukowo-badawczymi. Pomimo dużego nacisku na innowacyjność i transfer wiedzy w polityce unijnej, system wsparcia finansowego wiąże się z niezwykle złożonymi procedurami i w wielu obszarach nie jest dostosowany do praktyki oraz do miejscowych uwarunkowań. Jego ograniczona skuteczność wiąże się również z brakiem odpowiednich mechanizmów, 19 które gwarantowałyby trwałość wypracowanych w poszczególnych projektach rezultatów. Poziom organizacyjny: luka w ofercie dydaktycznej w zakresie kształcenia kompetencji biznesowych na kierunkach innych niż ekonomiczne 19 Por. m.in. Matusiak K. B. et al. (red.), 2010, System transferu technologii i komercjalizacji wiedzy siły motoryczne i bariery, PARP, http://www.parp.gov.pl/files/74/81/380/8877.pdf. Santarek K. (red.), Tworzenie mechanizmów transferu technologii, PARP, http://www.parp.gov.pl/files/74/81/194/4372.pdf. strona 22/145
nacisk na dydaktykę związany z finansowaniem uniwersytetów, przy równoczesnym niedoinwestowaniu badań naukowych różnice w zakresie celów, strategii, struktur organizacyjnych czy tempa działania w świecie akademickim i biznesowym brak dostatecznego wsparcia dla zespołów/pracowników naukowych prowadzących badania stosowane i prace rozwojowe, nacisk na badania podstawowe trudności i ograniczenia czasowe wynikające z obowiązującego modelu kariery akademickiej, systemu przyznawania stopni naukowych i wynagrodzeń implementacja obcych wzorów organizacyjnych/szkoleniowych (przede wszystkim amerykańskich), które nie zawsze sprawdzają się w polskich warunkach kulturowospołecznych nierealistyczne oczekiwania przedsiębiorców dotyczące tempa ekspertyz i prac badawczych uznaniowy system nagradzania twórców wynalazków podlegających komercjalizacji (brak pewnego, jednoznacznie ustalanego związku między korzyściami instytucji a naukowca) Podstawowym źródłem finansowania uniwersytetów jest działalność dydaktyczna. Popyt na usługi edukacyjne w ostatnich latach powoduje zaniedbywanie działalności naukowej i rozwojowej. Ponadto, konieczność zdobywania kolejnych stopni naukowych, w oparciu o osiągnięcia w zakresie badań podstawowych, zniechęca przedstawicieli wielu dyscyplin do angażowania się w prace rozwojowe widziane niejednokrotnie jako dodatkowa, niedoceniana w systemie ewaluacyjnym aktywność. Nawet na uczelniach technicznych brak relacji z przemysłem nie stanowi znaczącej przeszkody w osiąganiu kolejnych etapów kariery naukowej. Na uniwersytetach wciąż nie docenia się przedsiębiorczości akademickiej, systemy wsparcia w tym zakresie nie stanowią zatem na większości uczelni niebiznesowych systemowego rozwiązania. To zazwyczaj jedynie projekty przygotowywane ad hoc, w celu pozyskania środków unijnych. strona 23/145
Istotną barierą w rozwoju współpracy stanowią również różnice w organizacji przedsiębiorstw i ośrodków akademickich, które mają odmienne cele i potrzeby oraz sposoby ich artykulacji, posługują się różnymi perspektywami w oglądzie rzeczywistości, jak również innym językiem. Stąd wynikają problemy komunikacyjne. Powszechną przeszkodą w realizacji prac rozwojowych bywa odmienne podejście do czasu, który na uczelniach i w przedsiębiorstwach płynie w różnym tempie. Procedury badawcze zgodnie z wymogami metodologicznymi bywają długotrwałe, podczas gdy konieczność zachowywania konkurencyjności i szybka dezaktualizacja wiedzy wpływa na nierealistyczne oczekiwania przedsiębiorców co do tempa prac badawczych. 20 Poziom społeczno-kulturowy: przywiązanie do tradycji tzw. uniwersytetu humboldtowskiego, konserwatyzm części środowisk akademickich brak bogatych tradycji współpracy z otoczeniem zewnętrznym wzajemna nieufność wynikająca ze stereotypów dotyczących środowisk akademickich i biznesowych przypisywanie niższej wartości naukowej badaniom stosowanym, nacisk na badania podstawowe, zwłaszcza w obszarze nauk społecznych i humanistycznych Współpraca pomiędzy światem nauki i biznesu obarczona jest wzajemną nieufnością i niskim poziomem zaufania społecznego, które wynikają ze stereotypowego postrzegania obu środowisk. Dodatkowym ograniczeniem jest brak powszechnej świadomości korzyści płynących z komercjalizacji badań i demotywujące oddziaływanie środowisk akademickich na jednostki podejmujące tego rodzaju próby. Podkreślić należy, że granica pomiędzy szansami a barierami 20 Por. m.in. Matusiak K. B. et al. (red.), 2010, System transferu technologii i komercjalizacji wiedzy siły motoryczne i bariery, PARP, http://www.parp.gov.pl/files/74/81/380/8877.pdf. Santarek K. (red.), Tworzenie mechanizmów transferu technologii, PARP, http://www.parp.gov.pl/files/74/81/194/4372.pdf strona 24/145
jest płynna. Diagnozowanie ograniczeń wiąże się z wypracowywaniem rekomendacji i podejmowaniem programów naprawczych współfinansowanych ze środków unijnych, w związku z czym sytuacja na uniwersytetach zmienia się w stosunkowo szybkim tempie. Fundusze dystrybuowane w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki oraz Innowacyjna Gospodarka w latach 2007-2012 pozwoliły na realizację wielu projektów związanych z transferem wiedzy. Z jednej strony miały one na celu wsparcie dla rozwoju strukturalnego i instytucjonalnego w zakresie współpracy uczelni z otoczeniem zewnętrznym, z drugiej natomiast działania uwrażliwiające i upowszechniające świadomość roli współpracy w rozwoju nowoczesnej uczelni 21 oraz innowacyjnego przedsiębiorstwa. Np. w ramach poddziałania 8.2.1., którego celem ogólnym jest wsparcie dla współpracy nauki i przedsiębiorstw, projekty mogły przyjmować następujące formy: staże dla pracowników naukowych w firmach oraz dla pracowników przedsiębiorstw w ośrodkach naukowych tymczasowe zatrudnienie w sektorze MŚP wykwalifikowanego personelu projekty promujące idee przedsiębiorczości akademickiej m.in. wsparcie dla zespołów prowadzących badania innowacyjne lub dla firm odpryskowych (spin off/out) szkolenia i doradztwo dla pracowników akademickich, studentów oraz absolwentów zamierzających otworzyć firmę odpryskową tworzenie i rozwój sieci współpracy oraz wymiany informacji pomiędzy środowiskami akademickimi i biznesowymi organizacja imprez i kampanii służących nawiązywaniu relacji i upowszechnianiu świadomości znaczenia współpracy środowisk akademickich i biznesowych rozwój systemu komunikacji i wymiany informacji 22 21 Nie oznacza to, rzecz jasna, że wszystkie podejmowane działania i projekty przynoszą spodziewane skutki w fazie realizacji. 22 http://www.funduszeeuropejskie.gov.pl/poradnikbeneficjenta/pokl/strony/8.2.1-wsparcie-dla-wspolpracy-sferynauki-i-przed.aspx strona 25/145
W przypadku uniwersytetów należy na takie działania patrzeć z szerokiej, długoterminowej perspektywy. Rozwój kompetencji w zakresie organizacji i prowadzenia współpracy z biznesem wśród pracowników naukowych oraz tworzenie w obrębie ośrodków akademickich systemów umożliwiających dzielenie się know-how w tej dziedzinie, może zostać uznane za kluczowy obszar wiodący do rozwoju przedsiębiorczego uniwersytetu. Wynika to z kierunku przepływu wiedzy i kompetencji doświadczony we współpracy z otoczeniem badacz nie tylko przekaże stosowną wiedzę kolejnym rocznikom studentów, ale również będzie włączał ich w prowadzone prace rozwojowe czy w inne projekty. Równoległą ścieżką współpracy studentów z otoczeniem może być pisanie prac dyplomowych na zamówienie przedsiębiorstw, pod kierunkiem doświadczonego promotora. Część wykształconych w tym duchu absolwentów zasili kadrę akademicką, wzmacniając tym samym potencjał uczelni. Inni rozpoczną pracę w biznesie (tworząc własne firmy lub zatrudniając się w przedsiębiorstwach). Warto również zwrócić uwagę na to, że w najbliższych latach najprawdopodobniej będzie również rosła liczba praktyków prowadzących zajęcia dydaktyczne na uczelniach, co wynika z zapisów 23 w znowelizowanej ustawie o szkolnictwie wyższym. W kontekście powyższych zjawisk wysoko należy ocenić działania, które mają na celu aktywizację pracowników nauki, pokonywanie oporów mentalnościowych i barier natury społeczno-kulturowej oraz intensyfikację przepływu informacji w obrębie akademickiej społeczności, jak również pomiędzy uczelniami a otoczeniem zewnętrznym. Transfer wiedzy może zatem towarzyszyć przepływowi wykwalifikowanych kadr pomiędzy ośrodkami akademickimi a przedsiębiorstwami i pozostawać w ścisłym związku z procesami dydaktycznymi. 23 W artykule 13, rozdziału I, zapisane zostało, że do podstawowych zadań uczelni należy m.in. kształcenie studentów w celu zdobywania i uzupełniania wiedzy niezbędnej do podjęcia pracy zawodowej oraz prowadzenie badań, prac rozwojowych i świadczenie usług. W artykule 13.a ustawodawca nakłada na uczelnię obowiązek monitorowania karier absolwentów w celu jak najlepszego dostosowania procesu kształcenia do potrzeb rynku pracy. Również uzyskiwanie statusu krajowych naukowych jednostek wiodących (KNOW), w myśl artykułu 84 b, opierać się będzie m.in. na, wysokiej jakości współpracy z otoczeniem społeczno-gospodarczym. W praktyce te cele możliwe są do osiągnięcia przede wszystkim na drodze zacieśniania więzów z otoczeniem i angażowaniem praktyków w procesy dydaktyczne. strona 26/145
Rys. I.2. Przepływ kompetencji w procesie kształcenia akademickiego Badania, ekspertyzy staże, sieci kompetencji Absolwenci Transfer naukowo wyspecjalizowanej kadry do biznesu Pracownicy naukowi Studenci Firmy odpryskowe/ jednostki badawcze w przedsiębiorstwach Źródło: opracowanie własne W obręb tego zjawiska należy włączyć również wszelkiego rodzaju działalność mającą związek z podwyższaniem kompetencji na drodze dokształcania w ośrodkach akademickich pracowników zatrudnionych w przemyśle i w sektorze publicznym (np. organizacja szkoleń, kursów, studiów podyplomowych zaprojektowanych zgodnie z potrzebami konkretnego przedsiębiorstwa etc.). strona 27/145
Równolegle transfer wiedzy może opierać się na pracy badawczej będącej istotną częścią aktywności pracowników naukowych i naukowo-dydaktycznych. Do najczęstszych form współpracy na tym poziomie zaliczyć należy: prowadzenie prac badawczych oraz wydawanie opinii i ekspertyz przez naukowców na zlecenie przedsiębiorstwa patentowanie i licencjonowanie wynalazków tworzenie sieci kooperacji i przystępowanie do klastrów (in. gron), przez które rozumiano pierwotnie znajdujące się w geograficznej bliskości, powiązane ze sobą grupy przedsiębiorstw zajmujących się określoną dziedziną, połączonych podobieństwami i wzajemnie się uzupełniających. Współcześnie rozwój technologii komunikacyjnych pozwala tworzyć klastry złożone z przedsiębiorstw geograficznie oddalonych. Odchodzi się również od założenia, że ich członkami powinny być firmy reprezentujące ten sam sektor. Do niektórych klastrów przystępować mogą również instytucje publiczne, takie jak uniwersytety czy ośrodki badawcze w celu rozwijania wspólnych przedsięwzięć tworzenie konsorcjów naukowych, czyli grup jednostek organizacyjnych, w skład których wchodzi przynajmniej jeden ośrodek naukowy. Ich celem są zazwyczaj wspólne badania naukowe oraz prace rozwojowe. 25 24 Stopień zaawansowania w dziedzinie innowacyjności gospodarek krajowych i regionalnych uzależniony jest od uwarunkowań historycznych, geopolitycznych i społecznych. Rozwój polskiej gospodarki po transformacji 1989 roku prowadził do gruntowanego przeorganizowania modeli strukturalnych i funkcjonalnych przedsiębiorstw. Przemiany prowadziły do ożywienia życia ekonomicznego, na które wpływ miały takie procesy, jak prywatyzacja, rozwój przedsiębiorczości 24 Porter M., 2000, Porter o konkurencji, za: Teoria klastra, http://www.pi.gov.pl/klastry/chapter_86404.asp 25 Biskupski Z., Konsorcjum, http://www.gazetaprawna.pl/encyklopedia/prawo/hasla/335330,konsorcjum.html strona 28/145
czy intensywny wzrost wydajności pracy (średnio o 5%, a więc wyższy niż w USA czy Japonii, co oczywiście tłumaczyć należy zaniżonym progiem startowym). Wcześniej Polska korzystała z tzw. renty zacofania, bazując na innowacjach importowanych z opóźnieniem z krajów technologicznie zaawansowanych. Takie rozwiązanie było funkcjonalne na początkowych etapach ustanawiania gospodarki kapitalistycznej oraz tworzenia nowych instrumentów finansowych i politycznych, bowiem Polska konkurowała na rynkach zachodnich nie poprzez innowacje, ale poprzez tanią siłę roboczą czy zaniżone standardy ekologiczne. W związku z przystąpieniem do Unii Europejskiej i z rozwojem gospodarczym kraju potrzeba zapełniania luki w systemie wytwarzania innowacji technologicznych staje się coraz bardziej aktualna. Jednym z warunków osiągnięcia postępu w tej dziedzinie jest nawiązanie efektywnych relacji pomiędzy nauką a gospodarką i ustanowienie standardów związanych z przepływem wiedzy ze świata nauki do świata 26 biznesu. Współcześnie przedsiębiorstwa zaangażowane w przedsięwzięcia innowacyjne muszą się zmierzyć z szybkim tempem dezaktualizacji wiedzy oraz z procesem jej powielania przez podmioty zewnętrzne. Według ekspertów PARP, w tych okolicznościach najskuteczniejszą strategią jest budowa przedsiębiorstwa sieciowego, które zastępuje zbiurokratyzowany i hierarchiczny model organizacyjny. Taki model przedsiębiorstwa z jednej strony narzuca konieczność poszukiwania partnerów, którzy mogliby stać się dostawcami wiedzy oraz projektantami innowacji, z drugiej natomiast umożliwia przekazywanie na zewnątrz własnych innowacji niemieszczących się w strategii rozwoju firmy. Takie powiązania odwołują się do koncepcji otwartego procesu innowacyjnego (open innovation) i proporcjonalnie do rozległości 27 sieci kooperacji zwiększają szansę na uzyskanie przewagi na rynku. 26 Matusiak K. B. et al. (red.), System transferu technologii i komercjalizacji wiedzy siły motoryczne i bariery, PARP. 27 Matusiak K. B. et al. (red.), 2010, System transferu technologii i komercjalizacji wiedzy siły motoryczne i bariery, PARP, s. 14, http://www.parp.gov.pl/files/74/81/380/8877.pdf. Santarek K. (red.), 2008,Tworzenie mechanizmów transferu technologii, PARP, http://www.parp.gov.pl/files/74/81/194/4372.pdf. strona 29/145