Danuta Jeziorkowska Szkoła Podstawowa nr 58 w Warszawie ul. Mieszka I nr 7 METODY AKTYWIZUJĄCE W NAUCZANIU PRZYRODY
Wstęp Zaproponowana przez projektantów reformy szkolnej zmiana koncepcji kształcenia ogólnego zmierza przede wszystkim do tego, aby wiedza była widziana jako wartość w tym wymiarze, w jakim ona rzeczywiście jest wartością. Istotą zmiany, którą zamierza się wprowadzić w zreformowanej szkole jest przyjęcie założenia, że przedmiotem troski szkoły jest człowiek w procesie rozwoju; natomiast wiedzy temu człowiekowi trzeba dać tyle, ile może on z pożytkiem dla swego rozwoju przyjąć (Sławiński, 1994, s. 15) Postulat, aby uczniowi dać tyle wiedzy, ile może on z pożytkiem dla swego rozwoju przyjąć, jest niewątpliwie słuszny. Z drugiej jednak strony pewien zasób wiedzy z danego przedmiotu przyrodniczego musi przyswoić sobie każdy uczeń, chociażby po to, aby zrozumieć jego istotę. W klasie szóstej przyrodnicze treści kształcenia są właśnie takie, że to, co w nich najtrudniejsze, powinni rozumieć i umieć wszyscy uczniowie. Bez opanowania umiejętności określenia położenia geograficznego i czytania diagramów klimatycznych, bez poznania ruchów Ziemi i zrozumienia wynikających z nich konsekwencji, bez poznania współzależności zachodzących między poszczególnymi składnikami środowiska przyrodniczego, przyswajanie wiedzy geograficznej w gimnazjum będzie bardzo utrudnione. Najrozsądniejszym wyjściem wydaje się korzystanie i z dotychczasowego dorobku dydaktyki ogólnej i z możliwych do zaakceptowania propozycji projektantów reformy szkolnej. Dlatego też w kl. VI nie rezygnuje się całkowicie z metod tradycyjnych. Szczególną uwagę zwracamy na to, aby uczniowie poznali znaczenie wielu terminów. Nie chodzi w tym wypadku o to, aby wkuwali na pamięć definicje, ale o to, aby rozumieli treść i umieli ich użyć w odpowiednim kontekście. Trzeba również pamięciowo przyswoić wiele nazw geograficznych, gdyż bez tego porozumiewanie się językiem geograficznym jest niemożliwe. Treści nauczania przyrody w kl. VI, sprzyjają rozwijaniu myślenia uczniów, co proponują zwolennicy koncepcji poznawczych. Poznając różne krajobrazy Ziemi, uczniowie przeprowadzają także operacje myślowe, jak analiza, synteza, abstrahowanie i uogólnianie. Wszędzie tam, gdzie to możliwe, dokonywane jest problemowe ujęcie całych lekcji lub jej fragmentów. W nauczaniu przyrody na poziomie klasy szóstej znajdują również zastosowanie koncepcje koneksjonistyczne, oparte na warunkowym odruchu klasycznym, zaproponowane przez J. Pawłowa, a rozwinięte przez wielu psychodydaktyków m. in. przez J. B. Watsona, E. L. Thorndike a B. Skinnera. Określenie położenia geograficznego, obliczanie różnicy czasu słonecznego i strefowego, obliczanie wysokości 2
Słońca nad horyzontem, wymagają przeprowadzenia przez uczniów różnorodnych ćwiczeń. Za podstawową koncepcję, nadrzędną w stosunku do wymienionych, uznaje się aktywizm, jednocześnie spełniający wymagania sformułowane przez twórców podstaw programowych. Przyjmując za podstawę działań dydaktycznych w ten sposób zintegrowane koncepcje, sprawą najistotniejszą stało się zaktywizowanie samych uczniów. Można tego dokonać w następujący sposób: 1. Aby człowiek był aktywny, muszą nim kierować jakieś motywy. W szóstej klasi nie będą to takie motywy, jakie kierują postępowaniem ludzi dorosłych. Dla 11-12 - latków mogą nimi być: zainteresowania, chęć uzyskania dobrej oceny, obawa przed karą, pozytywny stosunek do nauczyciela itp. Starajmy się więc zainteresować wychowanków ciekawą tematyką lekcyjną, dobrym poziomem prowadzenia lekcji i maksymalnym unikaniem bodźców awersyjnych, różnicując wymagania stawiane uczniom (...), w maksymalny sposób stosujemy prawo efektu. 2. Aby uzyskać pożądane wyniki w procesie kształcenia, musimy być świadomi celów ogólnych, pośrednich i operacyjnych, a także wyników końcowych, które chcemy uzyskać na lekcjach i na zajęciach pozalekcyjnych. Powinniśmy ponadto skonkretyzować wymagania stawiane uczniom, odnoszące się do zakresu wiedzy (wiadomości i umiejętności), który ma być przez nich opanowany, zarówno w toku danych lekcji, jak też w ciągu nauki całorocznej. 3. Aby uczniowie byli aktywni, musimy tak konstruować lekcje, by jak najwięcej czasu zajmowała na nich samodzielna praca wychowanków - zarówno indywidualna jak i grupowa. Tak więc wszędzie tam, gdzie to możliwe i pozwala na to stopień trudności materiału, niech uczniowie samodzielnie czytają podręczniki i inną literaturę geograficzną, samodzielnie wykonują zadania, prowadzą obserwacje itd. (Mordawski, 1995, s. 13). Warunkiem skuteczności nauczania przyrody, moim zdaniem, jest doskonalenie metodyki pracy nauczyciela. Ogromną rolę odgrywa dostosowanie czynnościowych metod w nauczaniu tego przedmiotu. Najwyższy jest taki typ aktywizacji, który pobudza do myślenia i samodzielnego rozwiązywania problemów. Jednym ze sposobów jest włączenie do procesów nauczania przyrody takich metod aktywizujących jak: gry i zabawy dydaktyczne, symulacja, metaplan, aktywny opis, dyskusja konferencyjna. Podczas lekcji nauczyciel powinien stosować metody aktywizujące, aby angażować cały zespół klasowy. Panuje wtedy atmosfera intelektualnego podniecenia. Nawet słabi uczniowie mobilizują swe siły, aby dorównać zdolniejszym. Każde zwycięstwo 3
nad trudnościami, nie tylko wzmacnia zaufanie we własne siły, ale przysparza wiele radości i optymizmu. Daje motywację do dalszej pracy. Stosowanie metod aktywizujących rozbudza zainteresowania, daje możliwości każdemu uczniowi uczestniczenia w procesie dydaktycznym, ułatwia przyswajanie wiedzy, wspiera osiąganie sukcesu każdego ucznia (Wojtowicz 1999, s. 5). Aktywizujące metody dają się zastosować na każdym etapie kształcenia, od etapu nauczania zintegrowanego do klas maturalnych włącznie, wymagają jednak od nauczyciela przemyśleń, głębokiej wiedzy na temat ich stosowania oraz wcześniejszego gromadzenia środków dydaktycznych i materiałów technicznych (np. do pracy w grupach). Z własnej praktyki pedagogicznej wnoszę, że zastosowanie metod aktywizujących przy realizacji programu Krajobrazy Ziemi podnosi efektywność nauczania i jest skutecznym elementem procesu zdobywania przez uczniów wiedzy i umiejętności. 4
1 Psychologiczne uzasadnienie uczenia się za pomocą metod aktywizujących W nauczaniu przyrody na poziomie klasy szóstej głównym celem jest osiągnięcie: z jednej strony myślenia przyrodniczego z drugiej zaś, przyczynianie się do ogólnych zdolności poznawczych i logicznego myślenia. W osiąganiu powyższego celu sprzyja koncepcja aktywizmu, reprezentowana w Polsce przez wielu psychologów i dydaktyków, m.in. przez T. Tomaszewskiego (teorie czynności - 1970), K. Lecha (system łączenia teorii z praktyką - 1960,1964) i W. Okonia (system łączenia wiedzy z jej funkcją - 1987). Ta psychologiczna interpretacja kształcenia, stawiająca na pierwszy plan aktywność wychowanków, wychodzi z założenia, że proces formowania się osobowości człowieka opiera się na wzajemnym związku poznania z działaniem i działania z poznaniem. W rezultacie proces kształcenia staje się ciągiem przenikających się czynności poznawczych i praktycznych, które przyjmują formę zadań bądź to zleconych przez nauczyciela, bądź też wykonywanych z własnej inicjatywy uczniów. Zdaniem K. Obuchowskiego (1975) osobowość mogą zmienić jedynie oddziaływanie wychowawcze i działania podjęte pod wpływem programów opartych na wiedzy, a nie sama wiedza i nie same postulaty wychowawcze. Zgodnie z koncepcją aktywizmu zmiany zachodzące w uczniach pod wpływem kształcenia zależą przede wszystkim od aktywności samych wychowanków. Optymalnym efektem tych zmian jest nabywanie wiedzy o rzeczywistości oraz umiejętności oddziaływania na nią. Istotą działalności człowieka jest przekształcenie rzeczywistości, a konkretniej - przekształcenie sytuacji w inną (...). Pewne (...) sytuacje (...) życiowe (sytuacje trudne...) są źródłem aktywności umysłowej. Aktywność ta może prowadzić do wytworzenia mniej lub bardziej wyraźnego, wewnętrznego wzorca sytuacji nowej, pomyślniejszej. Ów wewnętrzny wzorzec (...plan) staje się dla człowieka zadaniem do zrealizowania. Z chwilą wytworzenia się zadania aktywności człowiek nabiera charakteru ukierunkowanego i organizuje odpowiednio. (Tomaszewski, 1970, s. 15-16). J. Mordawski (1989) pisze, że stawiane przez nauczyciela zadania do wykonania przekształcają aktywność bezkierunkową i chaotyczną w czynność ukierunkowaną i zorganizowaną. Stan rzeczy antycypowany w zadaniu i realizowany zgodnie z zadaniem nazywamy wynikiem czynności. Jak wynika z teoretycznych sformułowań współtwórców aktywizmu, podstawowym czynnikiem efektywności kształcenia jest aktywność samych uczniów, wyrażająca się w samodzielnym dochodzeniu przez nich do wiedzy, w toku rozwiązywania (wykonywania) zadań, a nie przyjmowania tej wiedzy w formie gotowej od nauczyciela. 5
Fakt, że dzieci w młodszym wieku szkolnym wykazują wzmożoną aktywność poznawczą, dużą zdolność przyswajania wiadomości i umiejętności, przejawiają wysoką plastyczność emocjonalną, kształtują swoje subiektywne poczucie piękna, można wykorzystać w edukacji przyrodniczej. Cele lekcji (sformułowane w mierzalnych kategoriach czynności - cele operacyjne) sugerują nauczycielowi zastosowanie odpowiedniej metody. W zależności od celów lekcji można użyć różnorodnych metod nauczania, biorąc pod uwagę wiek ucznia, poziom jego wiedzy, bazę dydaktyczną szkoły. Jednym z celów reformy oświaty jest odchodzenie od encyklopedyzmu na rzecz kształcenia umiejętności, dlatego też koniecznością staje się stosowanie tzw. metod aktywizujących, których główną cechą jest uczenie się poprzez działanie. 6
2 Znaczenie metod aktywizujących w procesie uczenia się Starogreckie słowo methods (metoda) oznacza tyle co dochodzenie do prawdy. Dziś - metoda - to sposób postępowania przy zdobywaniu wiadomości i umiejętności, nadający się do stałego powtarzania. Podziału metod nauczania dokonało wielu autorów, m.in. S. Piskorz (1995), Fr. Szlosek (1995), T. Nowacki (1994), W. Okoń (1987) (za Czaińską, Wojtowicz, 1999, s. 2). Zmieniająca się sytuacja w polskiej oświacie, położenie nacisku na opanowanie przez ucznia umiejętności wymusza niejako stosowanie na szerszą skalę aktywizujących metod kształcenia. W procesie kształcenia mamy do czynienia z : - uczeniem się (uczeń) - stosowaniem metod aktywizujących, które prowadzą do trwałych zmian w myśleniu i działaniu, do zdobywania nowych doświadczeń, - nauczaniem, kształceniem (nauczyciel) - stosowaniem metod aktywizujących, które polegają na wzajemnym oddziaływaniu nauczyciela i ucznia w celu spowodowania zmian u ucznia. 7
Klasyfikacja metod nauczania zaproponowana przez W. Okonia (1987) a zmodyfikowana dla potrzeb geografii przez Z. Czaińską i Z. Wojtowicz (1999) przedstawia się następująco: wyk³ad inform acyjny dyskusja dydaktyczna zwi¹zana z wyk³adem odczyt sem inarium okr¹g³ego sto³u instrukcja m etody aktywnego opisu (opis porównuj¹cy wielokrotna PODAJ CE opis uzasadniaj¹cy,wyjaœniaj¹cy,linia czasu) panelowa pogadanka m etoda przypadku m etaplan opowiadanie gry dydaktyczne burza mózgów,635 metoda ról "PMI" metody aktywuj¹ce dram a dyskusja oceniana wyk³ady konwersacyjne debata wyk³ady problem owe sym ulacje decyzyjne œnie na kula PROBLEM OW E poster(plakat) praca z map¹ mapy mentalne analiza danych statystycznych metody operatywne analizowanie (nie wykonywanie)diagram ów, schem atów,rysunków drzew o decyzyjne pokaz m etoda przewodniego tekstu œcie ka decyzyjna EKSPONUJ CE film inne np..stosow ane w terenie "za iprzeciw" waloryzacyjne wystawa (ekspozycja) PRAKTYCZNE PROGRAMOW ANE modelow anie æwiczenia techniczne wykonywanie map,rysunków,diagram ów,wyznaczanie kierunków,poziom ic,pom iarwysokoœci) rozwi¹zywanie zadañ (obliczanie) metoda projektu metody badawcze (obserwacje,eksperym ent,wywiad) z u yciem podrêcznika z u yciem kom putera z u yciem m aszyn dydaktycznych z u yciem testu zaprogram owanego Ryc. 1 Klasyfikacja metod nauczania (Czaińska Z., Wojtowicz Z.,1999, s. 8) 8
Metody aktywizujące to takie metody, których głównym założeniem jest zaangażowanie osób uczących się w proces dydaktyczny. Nauczyciel pełni funkcję przewodnika, czyli osoby służącej pomocą w korzystaniu ze źródeł, a nie tylko przekazującej wiedzę. Z danych opublikowanych przez Fundację im. Stefana Batorego wynika, iż ilość przyswojonej wiedzy zależy od metod, jakie stosuje nauczyciel w pracy z uczniem, zarówno w procesie lekcyjnym, jak i podczas zajęć pozalekcyjnych. Przedstawia to piramida przyswajania wiedzy. (Czaińska, Wojtowicz, 1999, s. 5). Wyk³ad s³uchanie 5% C zytanie 10% patrzenie M etody audiowizualne 20% procentprzyswajania wiedzy Pokaz 30% Dyskusja w grupie 40% uczenie przez dzia³anie O dgrywanie ról(uczenie siê przez prze ywanie) 70% Uczenie innych 90% Ryc. 2 Piramida przyswajania wiedzy (Czaińska Z., Wojtowicz Z., 1999, s. 5) Ilość i jakość przyswajanej wiedzy przy stosowaniu różnych metod kształcenia jest różna, od najsłabszej powiązanej z działaniem ucznia (wykładu), do silnie opartych na działaniu i polegających na uczeniu innych (gry dydaktyczne). 9
10 20 30 40 50 60 60 70 80 90 100 tylko s³uch tylko wzrok s³uch 20% pow tórzenia w zrok 30% pow tórzenia 50% pow tórzenia s³uch w zrok dzia³anie 90% Ryc. 3 Obszar opanowanej wiedzy przy wykorzystaniu danego rodzaju odbioru. Najmniej skutecznym rodzajem odbioru jest słuch. O gó³treœciprzedstaw ionych do przysw ojenia wyk³ad wyk³ad ipytania dyskusja panelow a dyskusja na podstaw ie referatu dyskusja na zapytanie uczestników metoda przypadków gra funkcyjna gra planszow a Treœæ przysw ojona przez uczestników Ryc. 4 Stopień skuteczności dydaktycznej (Nowacki, 1994). Najmniej skuteczną metodą nauczania jest wykład tradycyjny (monolog nauczyciela), zaś najbardziej skuteczną - dydaktyczna gra planszowa. Do metod aktywizujących ucznia w procesie nauczania należy cała grupa tzw. metod praktycznych. Zalicza się do nich: ćwiczenia techniczne (wykonywanie rysunków, szkiców, map, diagramów) obserwacje, obliczanie, wywiady oraz cały szereg ćwiczeń terenowych, gier i zabaw dydaktycznych. 10
Stosując metody aktywizujące w praktyce szkolnej zyskujemy: zwiększenie skuteczności nauczania i uczenia się, umiejętność motywowania uczniów do działania, umiejętność rozwijania twórczego myślenia, kreatywności ucznia oraz nauczyciela, integrację wiedzy różnych przedmiotów, umiejętność współpracy i komunikacji w grupie, umiejętność organizowania pracy własnej i innych. Stosowanie metod aktywizujących rozbudza zainteresowania, daje możliwości każdemu uczniowi uczestniczenia w procesie dydaktycznym, ułatwia przyswajanie wiedzy, wspiera osiąganie sukcesu każdego ucznia. Kształcenie środowiskowe, niewątpliwie jest najbardziej skuteczne poprzez poznanie bezpośrednie. Zajęcia terenowe lub laboratoryjne umożliwiające bezpośredni kontakt z przyrodą odgrywają dużą rolę w przekazywaniu treści ekologicznych, geograficznych, przyrodniczych. Jednakże, aby kształcenie środowiskowe przez poznanie bezpośrednie było skuteczne, powinno być wzmacniane przez poznanie pośrednie (zwłaszcza, że wiele czynników niezależnych takich jak: brak środków materialnych, brak technicznych możliwości może poważnie utrudniać lub ograniczać częste zajęcia oparte na poznaniu bezpośrednim). Dużą rolę w zwiększaniu skuteczności procesu kształcenia opartego na poznaniu pośrednim odgrywa taka metoda aktywizująca jak gry dydaktyczne. Pojęcie gry dydaktyczne powstało w ostatnim trzydziestoleciu, obejmuje ono zarówno gry jak i zabawy stosowane w procesie kształcenia. Jak podają E. Putkiewicz i M. Ruszyńska - Schiller (1983) różnica między grą a zabawą nie jest zbyt wyraźna. W wielu językach istnieją określenia obejmujące oba te pojęcia łącznie (francuskie - jeu, rosyjskie - igra, niemieckie - spiel, holenderskie - spel). W języku polskim podobnie jak w angielskim występuje wyraźne rozróżnienie między zabawą a grą. Gry w sposób naturalny wyodrębniamy spośród zabaw jako te, które przyporządkowują pewne wartości wygranej czy przegranej swoim punktom końcowym. Stawką gry mogą być wartości materialne jak i symboliczne (np. chwała zwycięstwa, ocena). Jak podaje D. Cichy (1990) wiele gier dydaktycznych polega nie tyle na wygraniu, co uczeniu się pewnych zachowań, dlatego nazwa gry dydaktyczne jest często tylko nazwą umowną i nie we wszystkich przypadkach odpowiadającą pojęciu gry. Powszechnie znane są psychologiczne i pedagogiczne oddziaływania zabawy -gry na osobowość dziecka.z licznych prac pedagogicznych D. Cichy (1982), W. Hemmerling (1984), K. Kruszewski (1995), E. Putkiewicz, M. Ruszyńska - Schiller (1983) wynika, 11
że gry dydaktyczne mają szerokie zastosowanie w procesie nauczanie - uczenia się i znacznie wpływają na skuteczność nauczania. Jak podaje D. Cichy (1982) badania dotyczące efektywności gier dydaktycznych w nauczaniu na lekcjach biologii, w szkole podstawowej wykazały, że wyniki nauczania poprawiły się o około 7,3%. Udowodniono również pozytywny wpływ gier dydaktycznych na czynności uczniów w szeroko pojętym procesie wszechstronnego kształcenia (D. Cichy 1990). Gry dydaktyczne mogą być stosowane w procesie nauczania - uczenia się różnych przedmiotów: biologii (Cichy 1990), chemii (Ardyn, A. Galska - Krajewska 1981), geografii (Z. Czaińska, Z. Wojtowicz 1999) czy matematyki (Grzesiak 1984). 12
3. Charakterystyka wybranych metod aktywizujących Zgodnie z programem nauczania przyrody w szkole podstawowej, nr DKW 4014-73/99, w klasie VI realizacja działu Krajobrazy Ziemi ma służyć nie tylko poznawaniu różnych stref krajobrazowych świata ale osiąganiu przez uczniów określonego poziomu kompetencji w tej dziedzinie. Zgodnie z w/w wymaganiami uczeń powinien: opanować umiejętność wyszukiwania w różnych źródłach informacji niezbędnych do rozwiązania zadań przewidzianych w programie szkolnym, rozumieć treść map wykorzystanych w czasie realizacji programu, opanować terminologię przyrodniczą, umożliwiającą zrozumienie treści zawartych w programie nauczania, zakodować w umyśle przestrzenny obraz świata, dotyczący elementów objętych programem nauczania, poznać podstawowe fakty odnoszące się do treści zawartych w programie nauczania, poznać prawidłowości przyrodnicze, ułatwiające zrozumienie przyczynowości zjawisk występujących w krajobrazach wyszczególnionych w programie szkolnym, opanowywać umiejętność wartościowania poczynań człowieka w środowisku przyrodniczym, zdobywać umiejętność współdziałania w różnego rodzaju grupach. Ażeby uczeń posiadł określone umiejętności nauczyciel powinien opracować strategię nauczania, wybierając zgodnie z własnym przekonaniem najlepsze metody i techniki nauczania. Czynności nauczyciela, dzięki którym wprowadza on do lekcji wiadomości i kieruje ich obiegiem, mogą toczyć się według rozmaitych wzorców; najbardziej typowe wzorce noszą nazwę metod nauczania. (Kruszewski, 1995, s. 145) Jest wiele metod, które stosowane przez nauczyciela wywołują, ukierunkowują i wspomagają te operacje ucznia, dzięki którym następuje uczenie się, a w wiadomościach, umiejętnościach i systemie wartości zachodzą planowe zmiany. Realizując część programu Krajobrazy Ziemi wykorzystałam należące do grupy metod problemowych, wybrane metody aktywizujące. W realizacji pierwszego tematu pt. Klimat wilgotnego lasu równikowego posłużyłam się metodami aktywnego opisu. Wg W. Okonia (za: Czaińską, Wojtowicz, 1999, s. 25), opis to charakteryzowanie przedmiotów, zjawisk, faktów i osób często połączony z pokazem. Metody aktywnego opisu polegają na pełnym zaangażowaniu ucznia w działania rozwijające twórcze myślenie (np. określanie cech zjawisk za pomocą schematu). Do metod aktywnego opisu należą: opis wyjaśniający, klasyfikujący, uzasadniający, porównujący. 1. Opis wyjaśniający. Za pomocą rysunku, schematu, wykresu, tabeli statystycznej uczniowie wykonują zaproponowane przez nauczyciela czynności, określają cechy zjawiska, proces powstania, wyjaśniają istotę, mechanizm procesu (np.: Narysuj wydmę. 13
Dorysuj kierunek wiatru usypującego wydmę. Wyjaśnij w jaki sposób powstaje wydma? Wyjaśnij jakim zagrożeniem dla człowieka może być wędrująca wydma?) 2. Opis klasyfikujący. Podczas interpretacji map, obrazów, danych statystycznych lub innych form kartograficznego przedstawienia zjawisk geograficznych, uczniowie tworzą tabelę lub plakat (poster), porządkując w ten sposób zdobyte informacje (np.: Po obejrzeniu materiału filmowego wykonaj szkic wulkanu. Wykonaj plakat klasyfikujący rodzaje opadów. Za pomocą tabeli uporządkuj rodzaje pustyń i podaj ich sposób powstania. Jedną z wielu technik opisu klasyfikującego jest technika linii czasu. Jest to sposób wizualnego przedstawiania problemu. wszystkie zjawiska i procesy ukazuje w wymiarze linearnym, pokazuje ich następstwo w czasie. Jest skuteczna przy rozwiązywaniu problemów i ich przedstawianiu w sposób chronologiczny. np. W pracy pt. Najważniejsze wydarzenia w dziejach Ziemi, uczniowie otrzymują pasek papieru podzielony na ery i sami wpisują, rysują najważniejsze wydarzenia oraz ich ślady, z których ludzie korzystają do dziś. W pracy pt. Rozwój mojego osiedla, nauczyciel proponuje na przygotowanych fiszkach najważniejsze informacje, natomiast uczniowie uzupełniają je o własne obserwacje i po drugiej stronie linii czasu dopisują ich ocenę w oparciu o dane statystyczne i inne źródła. 3. Opis uzasadniający. Uczniowie wraz z nauczycielem wyjaśniają zjawiska, procesy, posługując się modelem, obrazem, rysunkiem, danymi statystycznymi, podając przy tym logicznie układające się argumenty (np.: Uzasadnij zależność występowania pięter roślinno - klimatycznych w wysokich górach. Na podstawie tabeli przedstawiającej roczny przebieg temperatury powietrza i opadów w Kisangani, scharakteryzuj klimat.). 4. Opis porównujący. Jest najtrudniejszą metodą aktywnego opisu, ponieważ wymaga od ucznia już pewnego zasobu wiedzy. Stosowany jest z powodzeniem na lekcjach powtórzeniowych i sprawdzianach pisemnych. Wymaga umiejętności wnioskowania, wspomaga utrwalanie wiedzy i umiejętności (np.: Porównaj życie mieszkańców sawanny i pustyni. Porównaj klimat Kisangani i klimat Warszawy). W realizacji drugiego tematu pt. W jaki sposób rośliny i zwierzęta dostosowały się do warunków strefy klimatu równikowego? zastosowałam metodę dyskusji konferencyjnej. Dyskusja (łac. discussio - roztrząsanie) to wymiana zdań, które odbijają poglądy uczestników dyskusji na dany temat; w dobrze prowadzonej dyskusji poglądy popierane są rzeczowymi argumentami. (Okoń 1975, s. 60).Dyskusja jest próbą wypracowania stanowiska wspólnego w szacunku dla przekonań innych (Czaińska, Wojtowicz 1999, s. 11). Na wyniki prowadzonych dyskusji istotny wpływ wywiera także forma. Z tego względu nauczyciel powinien zaznajomić uczniów z cechami racjonalnie prowadzonej dyskusji, takimi jak: jasność i wyrazistość jej głównego problemu, rzeczowość i zwięzłość wypowiedzi, umiejętność syntetycznego podsumowania jej przebiegu lub sformułowania 14
wniosków końcowych, a zarazem wdrażać dzieci i młodzież do kulturalnego sposobu dyskutowania. (Kupisiewicz 1977, s. 165). W zaproponowanej wyżej przeze mnie technice dyskusji konferencyjnej, należało problematykę ogólną podzielić na zagadnienia szczegółowe, aby uczniowie mogli je rozpracowywać w zespołach problemowych. Po upływie określonego czasu liderzy grupy przedstawili rozwiązania szczegółowych zagadnień tworząc w ten sposób obraz rozwiązania problemu ogólnego. Dyskusja konferencyjna może być stosowana wtedy, gdy zachodzi konieczność przeanalizowania jakiegoś rzadkiego problemu, wymagającego rozwiązania dzięki uzupełnianiu się wiedzy uczestników. Aby dyskusja przyniosła spodziewane rezultaty jako metoda opanowywania materiału nauczania, najważniejszą czynnością nauczyciela powinno być nadanie spójności elementom wypowiedzi uczniów w dyskusji, wypowiedzi niejednokrotnie sprzecznych, często odbiegających od tematu. (Kruszewski, 1995, s. 160). Inną metodą, którą posłużyłam się w czasie realizacji trzech lekcji nt. W jaki sposób człowiek wykorzystuje warunki naturalne wilgotnych lasów równikowych?, W jaki sposób człowiek wykorzystuje warunki naturalne sawanny?, Z jakimi problemami spotykają się mieszkańcy Egiptu? - był metaplan. Metaplan to plastyczny zapis dyskusji, prowadzonej przez uczestników, którzy dyskutują na określony temat, tworząc jednocześnie plakat jej treści. (Czaińska, Wojtowicz, 1999, s. 21). Metaplan jest graficznym, skróconym zapisem narady grupy. Metoda ta jest stosowana przy omawianiu drażliwych, czy trudnych spraw oraz do rozwiązywania konfliktów. Celem tej metody jest wnikliwe rozważenie problemu i znalezienie wspólnego rozwiązania. Ażeby przeprowadzić tą metodą lekcję, należy: 1) Przedstawić uczniom problem, który będzie przedmiotem ich dyskusji. 2) Podzielić klasę na 5-6 osobowe grupy uczniów. 3) Przydzielić każdej z grup w (pastelowych kolorach) - 1 arkusz papieru A-2, - 1 chmurkę do zapisania tematu (kawałek tekturki lub kolorowego papieru), - około 6 kółek i 6 owali do zapisywania odpowiedzi, - około 3 prostokątów do zapisywania wniosków, - kolorowe flamastry, taśma samoprzylepna. 4) Podać czas wykonania zadania (ok. 20 minut) Każda grupa tworzy plakat zawierający propozycję rozwiązania problemu, łącznie z wnioskami oraz wybiera osobę, która będzie prezentować plakat. w trakcie prezentacji plakatów nauczyciel nie ingeruje w wypowiedź ucznia. Następnie otwiera dyskusję, której 15
celem ma być przewartościowanie zaproponowanych wniosków oraz ustalenie wniosków końcowych i zapis w zeszytach. Jakie...? (temat) Jak jest? Jak powinno być? Dlaczego nie jest tak jak powinno być? Wnioski Ryc. 6 Graficzny układ metaplanu Tworzenie sytuacji problemowych może oprzeć się między innymi na organizowaniu gier i zabaw dydaktycznych, gdyż umożliwiają one rozwijanie zdolności poznawczych, zainteresowań, kształcenie umiejętności. W słowniku pedagogicznym W. Okonia (1975) grę zdefiniowano jako odmianę zabawy polegającą na respektowaniu ustalonych ściśle reguł. Przyzwyczajając uczniów do respektowania tych reguł gra spełnia ważne funkcje wychowawcze: uczy poszanowania przyjętych norm, 16
umożliwia współdziałanie, sprzyja uspołecznieniu, uczy zarówno wygrywania jak i przegrywania. Najczęściej i najchętniej stosowane są przez nauczycieli trzy grupy gier dydaktycznych: 1) gry logiczne: krzyżówki, układanki, szyfrogramy, eliminatki, wirówki. 2) gry symulacyjne: inscenizacje, dyskusja panelowa. 3) gry planszowe. Gry i zabawy dydaktyczne wyzwalają ciekawość poznawczą, chęć podejmowania nowych problemów, szukanie na nie odpowiedzi. symulację twórczą, aktywność oraz podejmowanie praktycznych działań. Najbardziej atrakcyjnym rodzajem gier dydaktycznych są symulacje. Symulacje bowiem najwyraźniej pokazują na czym polega model rzeczywistości i na czym polega manipulacja modelem przez ucznia. (Kruszewski, 1995, s. 182). Gracze są współtwórcami modelu, ich działanie sprawia, że model zyskuje na trafności i kompletności. (Kruszewski, 1995, s. 190-191). Reguły gry ustala jej konstruktor np. nauczyciel. Może on podać tylko ogólne wskazówki, albo dokładnie, związane z opisem roli i celów, jakie w czasie realizacji scenariusza gracz powinien starać się osiągnąć. Gra powinna oddawać ważne elementy rzeczywistości. Dlatego też powinna być zgodna z aktualną wiedzą o reprezentowanej rzeczywistości. W czasie lekcji wykorzystałam grę symulacyjną do realizacji tematu Walory turystyczne krajobrazu śródziemnomorskiego. Biorąc udział w targach turystycznych, gracze - reprezentanci czterech biur turystycznych mieli za zadanie zachęcić swoich kolegów do wykupienia wczasów w reklamowanym przez siebie kraju. Innym zastosowanym przeze mnie rodzajem gier dydaktycznych, są gry planszowe. mają one charakter poznawczy. Mogą zawierać wiadomości z różnych dziedzin nauki, a liczba uczestniczących w nich graczy uzależniona jest od koncepcji konstruktora. Zadaniem konstruktora (nauczyciela) jest ustalenie nie tylko reguł gry, ale także ustalenie jej celów czyli... jakim zamiarom nauczyciela ma posłużyć - wprowadzeniu nowego tematu, wykorzystaniu znanych wiadomości w celu osiągnięcia bardziej złożonych efektów, utrwalenie efektów kształcenia. (Kruszewski, 1995, s. 193). Konstruując grę planszową pt. Wędrówka po Saharze starałam się tak opracować zasady gry, ażeby mogli brać w niej udział nie tylko gracze, lecz wszyscy uczniowie. Pokonując wyznaczoną trasę liderzy odpowiadali na pytania zdobytej na poprzednich lekcjach wiedzy oraz rozwiązywali nowe problemy, korzystając z dostępnych źródeł, pomocy, w tym kolegów ze swojej drużyny. 17
W ten sposób, zgodnie z założonymi celami następowało utrwalenie wcześniej poznanej wiedzy, ćwiczenie umiejętności korzystania z pomocnych materiałów dydaktycznych, poznania nowych treści. W czasie gry uczeń styka się z wiadomościami, rekonstruuje je i sam wytwarza nowe, wiadomości te łatwo zapadają w pamięć, są trwałe i w przyszłości łatwo dadzą się wykorzystać. Dodatkową przyczyną skuteczności gier jest silna motywacja jaką wzbudzają. (Kruszewski, 1995, s. 195). 18
4. Aneks Konspekt nr 1 Temat: Klimat wilgotnego lasu równikowego Kotliny Konga. Hasła: Położenie geograficzne. Wysokość Słońca w południe. Długość dnia i nocy. Przebieg temperatury powietrza, opady, deszcze zenitalne. Przebieg pogody w ciągu roku. Typ klimatu. Cele operacyjne: uczeń zna cechy klimatu równikowego, nazwy geograficzne: deszcz zenitalny, kalendarzowa pora roku, klimatyczna pora roku. uczeń umie analizować tabele i wykresy danych klimatycznych, analizować i porównywać tabele danych wysokości Słońca i długości dnia w różnych porach roku w Warszawie i Kisangani, odnaleźć na mapie świata miejsca występowania klimatu równikowego, wyszukać w podręczniku i w atlasie niezbędne informacje, określić różnice pomiędzy pogodą a klimatem. uczeń rozumie na czym polega zależność pomiędzy klimatem a położeniem geograficznym? Metoda: aktywny opis Środki dydaktyczne: atlas geograficzny, zeszyt ćwiczeń, tabele zawierające dane wysokości Słońca w południe i długości dnia w Warszawie i Kisangani, tabela dotycząca porównania astronomicznej pory roku z klimatyczną porą roku. Wykres opadów i temperatury powietrza w Kisangani. Tok lekcji: 19
Nauczyciel - Na mapie hipsometrycznej Afryki, w atlasie odszukaj Kotlinę Kongo i miasto Kisangani (0 o N, 18 o E). Opisz położenie geograficzne tej Kotliny. Uczeń - W środkowej części Afryki, w dorzeczu Kongo od 9 o N do 9 o S. Nauczyciel - Odczytaj z tabeli nr 2 dane dotyczące wysokości Słońca w południe, w Warszawie i Kisangani. Dokonaj porównania danych i wyciągnij wnioski. Tabela 1 Data Kisangani Warszawa wysokość Słońca długość dnia wysokość Słońca długość dnia 21 III i 23 IX 90 o 12 h 38 o 12 h 22 VI 66,5 o 12 h 61,5 o 16 h 30 22 XII 66,5 o 12 h 14,5 o 8 h Uczeń - Wysokość Słońca w Kisangani jest duża przez cały rok, a w Warszawie różna; największa w czerwcu, najmniejsza w grudniu. Nauczyciel - Odczytaj z tabeli i porównaj długość dnia i nocy w Kisangani i w Warszawie. Wyciągnij wniosek. Uczeń - W Kisangani przez cały rok dzień jest równy nocy (12 godzin). W Warszawie różna jest długość dnia i nocy w ciągu roku. Nauczyciel - Zanalizuj tabelę i wykres dotyczący przebiegu temperatur i opadów w Kisangani. 20
Ryc. 1 Roczny przebieg tem peratury pow ietrza iopadów w Kisangani 250 26,5 200 opady tem p 26 150 25,5 opady mm 100 25 temp o C 24,5 50 24 0 I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII miesi¹ce 23,5 Tabela nr 2 Nazwa stacji Wys. W m. n.p.m. Miesiące I II III IV V VI VII VII IX X XI XII Rok I Kisangan i 0 o 30 N 25 o 12 E 418 t o 25, 7 53 25, 4 84 26, 1 178 26, 2 157 25, 8 137 25, 2 114 24, 5 132 24, 7 165 25, 1 185 25, 2 218 25, 2 198 25, 3 84 25,3 1705 Nauczyciel - Oblicz roczną amplitudę temperatury powietrza i zaznacz ją na wykresie. Uczeń - 26,2 o C - 24,5 o C = 1,7 o C 21
Nauczyciel - Wymień miesiące z najwyższymi i najniższymi opadami. Uczeń - Opady najwyższe: marzec, kwiecień, maj, sierpień, wrzesień, październik,listopad. Opady najmniejsze: grudzień, styczeń, luty, czerwiec, lipiec. Nauczyciel - Opisz roczny przebieg temperatury powietrza i opadów w Kisangani. Uczeń - W ciągu całego roku w Kisangani są wysokie temperatury powietrza i duże opady. Wprowadzenie pojęcia - deszcz zenitalny. uczniowie przypominają z kl. IV rodzaje opadów (deszcz, śnieg, grad), uczniowie przypominają z kl. IV podział opadów deszczu (kapuśniaczek, mżawka, ulewa). Nauczyciel - Czy w Polsce opady deszczu występują regularnie? (raz dziennie, raz w miesiącu, raz w tygodniu). Uczeń - W Polsce opady deszczu nie występują regularnie. Wyjaśnienie nauczyciela: Deszcze w Kotlinie Kongo padają co dziennie po południu. Jednak ich szczególne nasilenie występuje wtedy, kiedy Słońce świeci w zenicie, a więc w marcu, kwietniu oraz we wrześniu i październiku. Dlatego też ten typ deszczów nosi nazwę - deszcze zenitalne. Nauczyciel - Czym różnią się deszcze zenitalne od ulewy w Polsce? Uczeń - Częstotliwością opadów. W Kotlinie Kongo co dziennie, zaś w Polsce rzadziej i trudno ustalić kiedy. Przypomnienie z kl. IV pojęcia - kalendarzowa pora roku (astronomiczna pora roku). Uczeń - Kalendarzowa (astronomiczna) pora roku występuje zawsze niezależnie od pogody na danym terenie np. jesień trwa od 23 września do 21 grudnia mimo występujących często opadów śniegu i ujemnych temperatur powietrza w listopadzie. Przypomnienie z kl. IV pojęcia klimatyczna pora roku. Uczeń - Normalny przebieg pogody powtarzający się na danym obszarze i zaobserwowany przez wiele lat. Nauczyciel - Spośród podanych wyrażeń, wybierz te, które twoim zdaniem najbardziej pasują do określenia klimatu Kotliny Kongo. ( Klimat: chłodny, ciepły, umiarkowany, gorący. Opady atmosferyczne: duże, małe, bardzo małe, bardzo duże, równomierne i rozłożone w ciągu roku, nierównomiernie rozłożone w ciągu roku). Uczeń - Klimat gorący z bardzo dużymi opadami deszczu, równomiernie rozłożonymi w ciągu roku (klimat gorący i wilgotny). Podsumowanie lekcji (wykonanie schematu na tablicy) 22
Kotlina Kongo Duża wysokość Słońca w ciągu roku Duże nagrzewanie powierzchni Ziemi Wysokie temperatury powietrza i bardzo duże opady atmosferyczne Klimat gorący i wilgotny Konspekt nr 2 Temat: W jaki sposób rośliny i zwierzęta przystosowały się do warunków strefy klimatu równikowego? Cele operacyjne: uczeń zna cechy klimatu równikowego, warunki potrzebne do rozwoju roślin, cechy dobrej gleby, pojęcia geograficzne: wegetacja, próchnica, epifity, rośliny pasożytnicze. uczeń umie uzasadnić przyczyny piętrowości puszczy równikowej, wskazać cechy charakterystyczne, które świadczą o przystosowaniu się roślin i zwierząt do warunków klimatycznych i glebowych. uczeń rozumie zależność pomiędzy warunkami klimatycznymi, glebowymi a przystosowaniem roślin i zwierząt w puszczy równikowej Metoda: dyskusja konferencyjna Środki dydaktyczne: podręcznik, słownik geograficzny, ilustracje z czasopism, albumy, kartki z przygotowanymi problemami, plansza z tabelą. Tok lekcji I. Podział uczniów na 6 grup. Każda z grup otrzymuje kartki z napisanymi problemami (pytaniami). Czas na przygotowanie odpowiedzi ok. 10 minut. II. Przygotowane odpowiedzi referują liderzy grup według kolejności pytań, tworząc w ten sposób obraz rozwiązania problemu. Grupa 1 Pytania : 23
Co oznacza pojęcie wegetacja roślin? Jakie warunki muszą być spełnione, ażeby rosły rośliny? Odpowiedzi: Wegetacja roślin to rozwój rośliny np. od momentu zasiania do pojawienia się nowych nasion (owoców). Nasiono (owoc) kiełkowanie siewka roślina kwitnienie owocowanie (nasiona). Rośliny dobrze rosną, gdy mają odpowiednią: temperaturę powietrza, wilgotność, Grupa 2 Pytania: sole mineralne. W jaki sposób rośliny pobierają potrzebne im sole mineralne? Co oznacza pojęcie, dobra gleba? Odpowiedzi: Rośliny pobierają potrzebne im do życia sole mineralne za pomocą korzeni osadzonych w glebie. Sole mineralne rozpuszczone są w wodzie i naczyniami włosowatymi rozprowadzane po całym organizmie rośliny. Nadmiar wody wyparowany jest poprzez aparaty szparkowe liści (zjawisko transpiracji). Dobra gleba posiada dużą warstwę próchniczą. Próchnica to obumarłe szczątki Grupa 3 Pytania: roślin i zwierząt, które ulegają rozkładowi na sole mineralne. Czy w lesie równikowym występują dobre gleby? (uzasadnij swoją odpowiedź) Skąd się biorą sole mineralne w glebach puszczy równikowej? Odpowiedzi: W puszczy równikowej gleby są nieurodzajne, bo mają cienką warstwę próchniczą. Opadające liście i gałęzie roślin oraz martwe zwierzęta bardzo szybko rozkładane Grupa 4 Pytanie: są na sole mineralne przez termity, bakterie i grzyby. Na podstawie ilustracji w podręczniku, albumach, odpowiedz w jaki sposób przystosowały się do warunków glebowych w puszczy równikowej: a) drzewa, b) porośla, Odpowiedź: drzewa mają specjalnie przystosowane korzenie (skarpowe, podporowe), które płytko zagłębione są w glebie. Pnie drzew są długie, wysokie z małymi koronami, a) porośla np. liany są płytko zakorzenione a ich pnącza opierają się i oplatają wysokie drzewa. 24
Grupa 5 Do podanych pięter roślinności wpisz charakterystyczne cechy roślin i zwierząt świadczące o przystosowaniu się do danego miejsca w warstwie. Piętro roślinne Przystosowanie roślin Zwierzęta Przystosowanie zwierząt Warstwa wysokich drzew Drzewa olbrzymy 40-60 m. Wys., potrzebujące dużo światła. Ich pnie są smukłe, pozbawione Ptaki drapieżne, Mają dobry punkt obserwacyjny, z którego wyszukują i polują na zwierzęta i ptaki w niższej warstwie. gałęzi. Kora cienka i gładka. Korzenie skarpowe rozkładają ciężar drzewa na większą powierzchnię (nie przewracają się). Korony drzew są na dużej wysokości. Ich liście są grube, skórzaste i twarde (odbijają promienie słoneczne i nie wysuszają się), ułatwiają spływanie deszczu do niższych warstw lasu. Owady Warstwa drzew średnich oraz porośla Drzewa do wysokości 30 m. Korony drzew tworzą zwarte sklepienie. Liście grube, skórzaste dostosowane do oświetlenia i nagrzewania Barwne ptaki, nietoperze, wiewiórki, małpy: szympansy i goryle, żaby, jaszczurki, ropuchy, węże (boa). W tej warstwie zwisają liany, splątane gałęzie są dla zwierząt dobrym schronieniem i napowietrznym przejściem (z warstwy do warstwy). Zwierzęta mają tu dużo pożywienia: kwiaty, owoce, liście. Grupa 6 Do podanych pięter roślinności wpisz charakterystyczne cechy roślin i zwierząt świadczące o przystosowaniu się do danego miejsca w warstwie. 25
Piętro roślinne Przystosowanie roślin Zwierzęta Przystosowanie zwierząt Warstwa niższych drzew i krzewów (młode drzewa, Potrzebują mniej światła, mają delikatne żółte i Przemieszczające się zwierzęta z niższych warstw do wyższych palmy) czerwone liście, wychwytują składniki pokarmowe z mrocznego środowiska wewnątrz lasu. W zaciszu nie grozi im uszkodzenie, Runo Grzyby, paprocie, kwiatowe rośliny,pasożytnicze, begonie, dostosowane do małej 1-2% ilości Termity, muchy tsetse, mrówki, goryle, słoń leśny, bawół, okapi, świnie leśne, lampart świetnie Mało pożywienia dla zwierząt roślinożernych dlatego jest ich niewiele, trzymają się docierającego światła. wspina się po drzewach. polan, na których jest więcej światła. Mało drapieżników, bo mało łupów. III. Podsumowanie lekcji Wnioski Każda warstwa lasu równikowego jest oddzielnym światem zamieszkałym przez różne gatunki roślin i zwierząt przystosowanych do określonego oświetlenia, wilgotności powietrza i rodzaju pokarmu. O przystosowaniu roślin świadczą: rozmiary drzew, barwa i grubość kory, wielkość, grubość i powierzchnia liści, wielkość korony drzew, ukorzenienie. O przystosowaniu zwierząt świadczy: rozmiar, kształt, ubarwienie zwierząt, rodzaj dostępnego pożywienia, miejsce zamieszkania. Oświetlenie, klimat Warstwy lasu 26
Przystosowanie różnych gatunków roślin i zwierząt Konspekt 3 Temat: Warunki życia i pracy ludzi w puszczy równikowej. Hasło programu: Warunki życia i pracy ludzi. Cele operacyjne: uczeń zna nazwy geograficzne: Kotlina Konga, rzeka Kongo (Zair), nazwy plemion: Pigmeje, Bantu, pojęcia: zbieractwo, myśliwstwo. uczeń umie korzystać z różnych źródeł informacji, wyciągać wnioski metodą redukcyjną. uczeń rozumie zależności pomiędzy warunkami klimatycznymi, roślinnymi, glebowymi a przystosowaniem się człowieka. Metoda: metaplan Pomoce dydaktyczne: atlas geograficzny, podręcznik, materiały piśmienne, kolorowe kartki, flamastry, ilustracje. Formy organizacji pracy: praca w grupach. Tok lekcji: I. Na mapie - Gęstość zaludnienia w Afryce - odszukać i wskazać rzekę Kongo, odczytać gęstość zaludnienia w Kotlinie Konga i porównać te dane z gęstością zaludnienia w Polsce (średnia gęstość zaludnienia w Polsce wynosi około 120 osób/km 2. Wniosek: W Kotlinie Konga występuje mała gęstość zaludnienia. II. Szukamy przyczyn małej gęstości zaludnienia. Podział uczniów na 6 grup. Każda z grup otrzymuje duży arkusz papieru A-2, karteczki w czterech kolorach i w czterech formach. Każda grupa otrzymuje na kolorowej, dużej kartce zapisane pytanie i korzystając z pomocy dydaktycznych opracowuje metaplan. W jaki sposób człowiek wykorzystuje warunki naturalne wilgotnych lasów równikowych? - (kartka żółta) Jak jest? (kartka niebieska) gorąco i wilgotno, bardzo gęsta puszcza, Jak powinno być? (kartka zielona) 27
dużo bagien, ciemno, męczy się pracując w parnym lesie, ciężko pracuje przy wycinaniu lasu, który odrasta, bardzo słabe gleby, w prymitywny sposób przygotowuje glebę, długo poszukuje owoców drzew, wyrąb drzew: palisandrowych, hebanowych, mahoniowych - niszczy inne rośliny, nie nosi ubrań, mieszka w szałasach zbudowanych z gałęzi i liści drzew, w środku puszczy - Pigmeje, nad rzekami - Bantu, ludność rasy czarnej, brak hodowli bydła, dużo owadów - mucha tse-tse, różne choroby tropikalne (malaria, żółta febra, śpiączka), wycina las pod plantacje kawy, kakao, kauczuku, ananasów, bananów, niszczy rośliny i zwierzęta, niebezpieczeństwa ze strony dzikich zwierząt. budowa dróg i linii kolejowych, stosowanie maszyn rolniczych, oświata, noszenie ubrań chroniących przed okaleczeniami gałęziami, szczepienie przeciw chorobom, ochrona gatunków roślin, ograniczone wycinanie drzew lasu, wymiana handlowa owoców na mięso, budowa mocnych domów. Dlaczego nie jest tak jak powinno być? (kartka różowa) zbieranie owoców zajmuje dużo czasu, bo jest bardzo dużo gatunków roślin, ale mało osobników i dlatego człowiek zakłada plantacje, mucha tse-tse roznosi pasożyty wywołujące śpiączkę i śmierć zwierząt i ludzi. Skutecznej szczepionki przeciw śpiączce jeszcze nie wynaleziono, budowa dróg i linii kolejowych wymaga dużych kosztów i nakładów pracy, bagniste tereny uniemożliwiają stosowanie maszyn rolniczych. Wnioski: 1. Klimat i gęsta roślinność utrudniają poszukiwanie i produkowanie żywności. 28
2. Brak białka zwierzęcego osłabia ludzi, którzy zapadają na różne choroby roznoszone przez owady. 3. Brak dróg ogranicza wymianę handlową z innymi państwami. 4. Niemożliwa jest hodowla bydła z powodu śpiączki roznoszonej przez muchę tse-tse. 5. Wyrąb lasu pod uprawę i dla zdobycia szlachetnych gatunków drzew niszczy bezpowrotnie puszczę. Konspekt nr 4 Temat: W jaki sposób człowiek wykorzystuje warunki naturalne sawanny? Hasło programu: Pory roku. Wygląd sawanny w porze suchej i deszczowej. Roślinność i zwierzęta. Życie i praca ludzi. Cele operacyjne: uczeń zna nazwy geograficzne: Sudan, Nil Biały, terminy geograficzne: sawanna, baobaby, akacje, typowe zwierzęta sawanny żyrafa, zebra, lew, nosorożec, gepard, bawół antylopa, słoń, typowe uprawy bawełna, orzeszki ziemne, proso, kukurydza, podstawowe zajęcia ludności hodowla bydła. uczeń umie wyszukać w podręczniku i atlasie niezbędne informacje, opisać wygląd sawanny na podstawie ilustracji, wymienić czynniki wpływające na występowanie strefy sawann. uczeń rozumie zależności pomiędzy warunkami klimatycznymi, roślinnymi, glebowymi a przystosowaniem się człowieka. Metoda: metaplan Pomoce dydaktyczne: atlas geograficzny, podręcznik, ilustracje, materiały piśmienne, kolorowe kartki. Formy organizacji pracy: praca w grupach. Tok lekcji: I. Na mapie krajobrazowej świata i Afryki wskazać obszary, na których występuje formacja roślinna o nazwie sawanna, a następnie określić jej położenie geograficzne w stosunku do równika. 29
II. Omówić na podstawie średnich miesięcznych temperatur powietrza i opadów w Malakal cechy klimatu podrównikowego (Wilczyńska,. s. 78). III.Na podstawie ilustracji opisać sawannę. Sawanna jest to trawiasta formacja roślinna, z trawą rosnącą luźnymi kępkami, wśród której występują pojedyncze lub w niewielkich grupach drzewa i krzewy, głównie baobaby. IV.Opracowanie w grupach metaplanu (technika jak w konspekcie nr 3) W jaki sposób człowiek wykorzystuje warunki naturalne sawanny w Sudanie? (kartka żółta) Jak jest? (kartka niebieska) Jak powinno być? (kartka zielona) - pora sucha i pora deszczowa, - kontrolowany wypas bydła, - im dalej od równika tym mniej drzew, więcej traw przechodzących na północy w - odnawianie (zasiewanie trawą) obszarów zniszczonych, półpustynie, - stosowanie nowoczesnej uprawy gleby, - nad rzekami lasy galeriowe, - budowanie systemów nawadniających, - trawy w luźno rosnących kępach, - zamiana safari na badania przyrodnicze, - drzewa: baobaby i akacje, - pomoc międzynarodowych organizacji w - bardzo dużo zwierząt roślinożernych i drapieżnych: lwy. zebry, gepardy, nosorożce, słonie, sępy, hieny, sekretarze, marabuty, strusie, bawoły, likwidacji głodu. - w porze suchej sawanna zielona, - w porze deszczowej brązowa, drzewa bez liści, - ludność zajmuje się hodowlą bydła, - wokół osad plantacje bawełny, tytoniu, drzew mango, - intensywny wypas bydła niszczy trawy i glebę, sawanna pustynnieje, - safari zagraża istnieniu gatunków zwierząt, - powstawanie rezerwatów przyrody, - klęski głodu, - brak bogactw naturalnych. Dlaczego nie jest tak jak powinno być? biedne kraje, brak bogactw naturalnych, dużo ludzi, 30
niechęć mieszkańców do zmian, analfabetyzm. Wnioski: konieczne jest zwiększenie inwestycji nawadniających, konieczna zmiana sposobu uprawiania gleby, zwiększenie powierzchni rezerwatów i parków narodowych, przeciwdziałanie kłusownictwu, rozwój turystyki, sadzenie nowych roślin w miejscu zniszczonych, pomoc innych krajów w rozwoju gospodarczym a nie tylko w dożywianiu. Konspekt nr 5 Temat: Wędrówka przez Saharę. Cele operacyjne: uczeń zna cechy klimatu zwrotnikowego, suchego, nazwy geograficzne: Sahara, Giza, Egipt, pojęcia geograficzne: pustynia, erg, serir, hamada, wadi, oaza, fatamorgana. uczeń umie wyszukać w podręczniku, atlasie, słowniku geograficznym niezbędne informacje, określić położenie geograficzne Sahary na mapie, wyjaśnić pojęcie pustynia, podać przykłady pustyni na świecie. uczeń rozumie zależność istnienia świata organicznego od istnienia wody, dostosowanie życia człowieka do warunków środowiska geograficznego. Metoda: gra planszowa. Środki dydaktyczne: plansza z mapą konturową Afryki, plansza z pytaniami i poprawnymi odpowiedziami, podręcznik, atlas, słownik geograficzny, kostka do gry. Tok lekcji I. Wyjaśnienie przez nauczyciela zasad gry. 31
Do tablicy została przymocowana plansza z mapą konturową Afryki i wyznaczoną trasą wędrówki gracza (ponumerowane pola). Gracze rzucają kostką i zgodnie z ilością oczek przesuwają się po ponumerowanych polach. W grze biorą udział: 3 graczy (reprezentanci grupy np. rzędu), ekspert posiadający plansze z pytaniami i poprawnymi odpowiedziami, pozostali uczniowie (wchodzący w skład grupy, której liderem jest gracz) posiadający losowo rozdane kartoniki z numerami po jednej stronie i pytaniem lub poleceniem po drugiej stronie. Zasady gry. Grę rozpoczyna ten gracz (lider grupy), który wyrzuci największą liczbę oczek. Następnie przesuwa się po ponumerowanych polach zgodnie ze wskazaną liczbą oczek. Jeśli trafi na pole z wyróżnioną liczbą, to odpowiada na pytanie odczytane przez jednego z uczniów grupy i zostaje na tym polu czekając na swoją kolejkę. Jeśli nie odpowie, wraca na poprzednie miejsce ( w tym wypadku na pole Start). Gracz może trzy razy w ciągu gry skorzystać z pomocy grupy. Gdy gracze ominą wyróżnioną liczbę, na pytanie odpowiada jeden z chętnych z grupy. II. Plansza pytań, poleceń, informacji i poprawnych odpowiedzi. 5. Jaka jest gęstość zaludnienia Sahary? Wybierz odpowiedź. Sprawdź na mapie gęstości zaludnienia w atlasie. Odp: a) 50-100 osób/km 2 b) 10-50 osób/km 2 c) 1-10 osób/km 2 d) 0-1 osób/km 2 10. Wybierz właściwą odpowiedź. Na Saharze jest: a) wilgotno i gorąco, b) pora sucha i deszczowa, c) gorąco i sucho, d) latem ciepło i sucho, zimą z opadami i bez mrozów. 15. Zbliża się noc i musisz spać w namiocie. Jak przygotujesz się do snu? Uzasadnij odpowiedź. Odp: Ciepłe ubranie, koc, śpiwór, ponieważ temperatura powietrza na Saharze w nocy spada do 0 o C. 20. Zamierzasz przejść dłuższą trasę. Jak powinieneś się do niej przygotować? Uzasadnij odpowiedź 32
Odp: Ubranie jasne, przewiewne. Nakrycie głowy chroniące przed porażeniem słonecznym. Zapas wody. W południe temperatura powietrza dochodzi do 50 o C. 25. Znalazłeś studnię artezyjską, ugasiłeś pragnienie i uzupełniłeś zapas wody. Czy wiesz w jaki sposób powstała studnia? Możesz poprosić o pomoc grupę (lub nauczyciela). Odp: Gdzieś daleko w górach występują opady. Woda wsiąka w glebę, płynie wiele kilometrów pod warstwą skał pustynnych. Zbierająca się pod skałami woda jest pod wpływem dużego ciśnienia. Gdy wierzchnie skały popękają, woda wytryska w górę. 30. Co to jest pustynia? Odp: Duży, suchy obszar, z powodu braku opadów pozbawiony zupełnie lub prawie zupełnie szaty roślinnej. 35. Na północno zachodnim krańcu Afryki znajdują się góry. Czy wiesz jak nazywają się? Odp: Góry Atlas 40. Przed tobą Wielki Erg Wschodni. Czy wiesz co to za rodzaj pustyni? Odp: Pustynia piaszczysta. 45. Wszedłeś do wydłużonego zagłębienia i wędrujesz w nim kilka kilometrów. To zagłębienie nazywa się wadi. Czy wiesz co to takiego jest? Odp: Suche koryto rzeczne. 50. W czasie wędrówki spotkałeś twór skalny w kształcie grzyba. Czy wiesz w jaki sposób powstała taka rzeźba skalna? Odp: Tę figurę wyrzeźbił piasek niesiony przez wiatr pustynny. Najwięcej piasku niesie wiatr blisko gruntu, tam, gdzie skała jest rzeźbiona najsilniej. 55. Postanowiłeś odpocząć w najbliższej oazie. Czy wiesz co to jest oaza? Jakim poczęstunkiem ugoszczą ciebie jej mieszkańcy? Odp: Oaza to teren wśród pustyni z dość obfitą roślinnością, dzięki możliwości budowy studni. Można tam zjeść owcze mięso, kozie mleko, chleb, warzywa, a na deser owoce cytrusowe, figi, granaty, morele lub brzoskwinie. 60. Jakie żywioły mogą zniszczyć oazę? Odp: Burza pustynna (piaszczysta) może zasypać studnię. Wędrujące wydmy zasypują oazę. 65. Przed tobą zostały do pokonania piaszczyste wydmy. Czy wiesz jak one powstały? Odp: Wiatr gromadzi i nawiewa warstwy piasku na małej nierówności terenu. 70. Spotkałeś karawanę, postanowiłeś dalej pojechać na dromaderze. Dlaczego w karawanach występują głównie dromadery? 33