fot. A. Kowalkowski Kamil Tomczyk Olgierd Kędzierski

fot. A. Kowalkowski Kamil Tomczyk Olgierd Kędzierski

Niniejsza prezentacja jest streszczeniem referatu Kamienie graniczne Twierdzy Toruń. Analiza obszaru lewobrzeżnej części miasta wygłoszonym 26 listopada przez Kamila Tomczyka i Olgierda Kędzierskiego podczas konferencji Zabytki lewobrzeżnego Torunia. Autorzy pragną podziękować wszystkim osobom których badania terenowe oraz bezcenna wiedza i przemyślenia przyczyniły się do powstania tego referatu, jednocześnie proszą o wyrozumiałość za ewentualne błędy i niedopracowania wynikające ze słabej dostępności źródeł i literatury przedmiotu.

Podstawę prawną do wprowadzenia obszarów ograniczeń zabudowy w sąsiedztwie dzieł fortyfikacyjnych oraz lokalizacji tych obszarów stanowiła ustawa z 21 grudnia 1871 roku. Jej postanowienia prowadzono na terenie twierdzy toruńskiej rozporządzeniem gabinetowym z dniem 1 lutego 1872 roku. Ustawa dzieliła obszary ograniczeń budowlanych w prasie fortecznym na 3 rejony - I rejon z ogólnym zakazem wznoszenia jakichkolwiek budynków mieszkalnych oraz budowy trwalszych konstrukcji (do krzyży cmentarnych włącznie) oraz dokonywaniem zmian w ukształtowaniu i pokryciu terenu. Zasięgi I rejonu wynosił do 600 metrów od najdalej wysuniętej linii obrony lub zewnętrznej krawędzi fosy. I rejon ograniczeń budowlanych Fortu XIV z wcięciem na kopalnię gliny cegielni rudackiej. Projekt planu rejonowego dla Fortu Hermann Balk. Kopia Entwurf zum Rayon-Plan vom Fort Hermann Balk. Copie. 16 kwietnia 1888. Skala 1:5000. GStA PK A 70414.

- II rejon występował z mocy ustawy jedynie w twierdzach o obwodzie ciągłym i rozciągał się na odległość do 975 metrów od dzieł fortyfikacyjnych. Odosobnione forty nie posiadały II rejonu. - III rejon rozciągał się na odległość 2.250 metrów od dzieł fortecznych. Zakazywano w nim dokonywania poważniejszych zmian w ukształtowaniu i pokryciu terenu bez wiedzy i zgody władz wojskowych. Podane w ustawie zasięgi rejonów ograniczeń budowlanych miały charakter maksymalny. W praktyce stosowano uproszczony wieloboczny kształt granic rejonów, przy czym jedynie wierzchołki znajdowały się w przepisowej odległości. Zarys granic większości fortów zmodyfikowano by uniknąć wydatków związanych z odszkodowaniami należnymi ustawowo właścicielom gruntów. Kopia planu katastralnego III rejonu fortecznego Fortu XIV, obejmuje obręby Stawek, Rudaka, Piasków i Podgórza. Obszar rejonu podkolorowany, zaznaczone sąsiednie forty (XIII i XV). W prawym dolnym rogu podpisy właścicieli i zarządców terenów objętych rygorami rejonu, złożone w dniu 14 kwietnia 1888 roku. Plan rejonowy III rejonu Fortu Hermann Balk. Kopia. Rayon Plan von dem III. Rayon des Fort Hermann Balk. Copie. 14 czerwca 1888. Skala 1:5000. GStA PK A 70415.

Parcele dróg fortecznych oznaczane były podobnie jak inne grunty fortyfikacyjnymi słupkami granicznymi. Obowiązywały 3 kategorie dróg - Ogólnodostępne lecz stanowiące własność wojskową, prowadzone na gruntach wojskowych (słupki graniczne bez barwnych oznaczeń) - Dostępne wyłącznie dla pieszych i rowerzystów, zamknięte dla jazdy konnej, pojazdów cywilnych i trzód bydła (słupki graniczne malowane na żółto) - Całkowite zamknięte dla ruchu cywilnego (słupki graniczne malowane na czerwono) Twierdza Toruń i okolice. Wycinek z arkusza mapy sztabowej. 12 grudnia 1893. Skala 1:25000. GStA PK B 70.071

Stosunkowo duży w porównaniu z rozmiarami ówczesnego miasta promień pierścienia fortecznego i rejony ograniczeń budowlanych w niewielkim tylko stopniu wpływały na możliwości jego rozwoju. Bardziej znaczącą, choć przede wszystkim administracyjną rolę pełniły w kształtowaniu zabudowy obszarów podmiejskich. Źródło: Biuro Miejskiego Konserwatora Zabytków

Oprócz rejonów ograniczeń budowlanych z funkcjonowaniem pasa fortecznego wiązało się jeszcze jedno ograniczenie administracyjne, a mianowicie rejony łowieckie (Jagd Rayon). Wyznaczano je wokół fortów w odległości około 100-150 metrów od zewnętrznej krawędzi fosy. Polowanie tu było dozwolone jedynie za zgodą gubernatora lub komendanta twierdzy. W 1910 roku I rejon ograniczeń budowlanych otrzymały również choć tylko na zapolach, oszańcowane wówczas schrony piechoty, między innymi schron J-22. Mapa mobilizacyjnej rozbudowy Twierdzy Toruń [niedatowana (1909 r.?), wykreślona na podkładzie mapy sztabowej 1:25 000]. GStA PK, XI. HA, Kriegsministerium, Festungplane A 70536. Wycinek frontu południowego z Fortem XII ( Va Ulrich von Jungingen ) i Baterią Pancerną Haubic 15 cm oraz dziełami międzypolowymi. Na żółto zaznaczono lasy/budynki przeznaczone do wycięcia/wyburzenia w ramach mobilizacyjnej rozbudowy twierdzy. Niebieską pogrubioną linią zaznaczony I rejon ograniczeń budowlanych.

Ustawa z 1871 roku przewidywała odszkodowania za utratę wartości i terenów objętych ograniczeniami. Odszkodowania te mogły być wypłacone jednorazowo lub w formie 37-letniej renty. Właściciele gruntów na Stawkach, które były objęte ograniczeniami od 1891 roku wyprocesowali od Zarządu Fortecznego w okresie międzywojennym wypłacenie rent za ostatnie 5 lat. Renty do 1923 roku wypłaciła jeszcze niemiecka Królewska Kasa Budownictwa Fortyfikacyjnego w Toruniu. Plan rejonowy fortu Dwernickiego (były VIa). Podziałka 1:5000. APT, Zarząd Forteczny w Toruniu, sygn. 26.

Kamień FG (akronim od Festung Grenze/Fortifikation Grenze, Festung Gebiet) - wyznaczał granicę działki fortecznej. Obejmowała ona teren około 100 metrów licząc od przeciwskarpy lub najbardziej wysuniętej linii obrony. Kamienie granitowe pochodzą z I. etapu budowy twierdzy (budowy 7 głównych fortów artyleryjskich (obecne II, IV, V, VII, XI, XIII, XV) i 1 pośredniego (obecny IX) Słowo kamień, które przetrwało do dnia dzisiejszego odzwierciedla pierwotny materiał stosowany na te elementy znakujące.

Kamień FG betonowe kamienie, najliczniej występujące w twierdzy toruńskiej. Występują w wersji literowej lub bez niej. Wyznaczano nimi między innymi granice fortów pośrednich, schronów, dróg fortecznych i lasów. Na niektórych z nich zachowały się do dziś resztki malatury relikty czerwonej lub żółtej farby.

Parcele dróg fortecznych wyznaczano podłużnymi kamieniami bez oznaczeń literowych. Taka droga z kamieniami i reszkami farby zachowała się między innymi na Rudaku. Pojedyncze zachowane kamienie znajdują się również przy szosie bydgoskiej. Przy dawnych drogach fortecznych znajdują się również typowe kamienie graniczne z literami FG, z zachowanymi pozostałościami farby żółtej lub czerwonej. Być może była to ich funkcja dodatkowa w niektórych miejscach.

Kamień JR wyznaczały obszar rejonu łowieckiego. Półkoliście zakończone występowały z oznaczeniami literowymi lub częściej bez nich.

Kamień FR (Festung Rayon) kamienie wyznaczające narożniki rejonów ograniczeń budowlanych twierdzy. W przypadku I rejonu były to kamienie granitowe z numerami porządkowymi oddzielnymi dla każdego fortu. Fot. J. Pokrzywnicki fot. P. Wróblewski

Kamień 1 FR ( 1 Festung Rayon) I rejon ograniczeń budowlanych. Kamienie te występują wokół fortów z II. etapu budowy twierdzy, czyli fortów pośrednich (obecne I, VI, VIII, XII, XIV), Baterii Nadbrzeżnej oraz Punktu Oporu Piechoty Werk L Estocq (obecny Fort III) fot. A. Kowalkowski

Kamień III rejonu ograniczeń budowlanych dla oznaczenia granic III rejonu wkopywano betonowe słupki bez numerów. Na fotografii archiwalnej słupek III rejonu Fortu XII. K. Biskup, B. Narębska, L. Narębski, Studium historyczno konserwatorskie pierścienia zewnętrznego Twierdzy Toruń, Gdańsk- Kalisz Toruń 1993, tom IV, s. 30.

G.V. (Garnison Vervaltung) teren pod zarządem garnizonu. Cztery kamienie wyznaczające teren koszar przy obecnej ulicy Sienkiewicza. Zachowany jeden z numerem porządkowym 4.

Podsumowując: Kamienie FG służyły do wyznaczania terenu, który był własnością wojska (Militärfiskus). Pozostałe służyły do wyznaczania obszarów ograniczeń budowlanych, łowieckich lub ograniczenia prawa własności. Fot. A. Kowalkowski

http://mapy.geoportal.gov.pl/imap/

Obszar baterii ziemnych (Zwischen Batterie) ZB-74 i 75, schronu piechoty J-28 i schronu artylerzystów A-22 jest jedynym punktem w lewobrzeżnej części Torunia, w którym na niewielkiej przestrzeni zachowało się dziewięć kamieni granicznych w swych pierwotnych miejscach. Kamienie te wyznaczały narożniki działek fortecznych wyżej wspomnianych obiektów.

Historyczny układ działek fortecznych przetrwał do dziś, co możemy łatwo sprawdzić za pomocą Geoportalu i dostępnej w nim mapy katastralnej. http://mapy.geoportal.gov.pl/imap/

Chełmno Poznań Grudziądz Metz Malbork fot. W. Grabowski Strasburg

Głogów fot. S. Kolouszek Wrocław fot. S. Kolouszek Kostrzyn nad Odrą Świnoujście Königstein fot. W. Grabowski Świdnica fot. K. Czarnecki

Oprócz poszukiwań terenowych, jako pomoc w lokalizacji i identyfikacji przyjęto archiwalne mapy wojskowe, co pozwoliło na wstępne określenie pierwotnej ich ilości i orientacyjną lokalizację obiektów w terenie. Mapa mobilizacyjnej rozbudowy Twierdzy Toruń [niedatowana (1909 r.?), wykreślona na podkładzie mapy sztabowej 1:25 000]. GStA PK, XI. HA, Kriegsministerium, Festungplane A 70536. Fot. A. Kowalkowski

Brak danych, co do lokalizacji kamieni w terenie wymusił dokonanie kompleksowych badań terenowych w celu ich precyzyjnej lokalizacji oraz identyfikacji, a następnie dokumentacji i inwentaryzacji. Wykonano szczegółową dokumentację fotograficzną i opisową wraz z określeniem położenia obiektu przy pomocy techniki GPS.

Przykładowe fragmenty tabeli inwentaryzacyjnej kamieni granicznych twierdzy toruńskiej. Po lewej dla lewobrzeżnej części miasta, po prawej dla prawobrzeżnej.

Poszukiwanie kamieni jest utrudnione przez ich pokrycie ziemią, przysłonięcie roślinnością lub przewrócenie. Często odnajdywane są w zupełnie przypadkowych miejscach, zarówno w gęstej zabudowie na terenach bardzo zurbanizowanych, jak i na zupełnym odludziu, w lasach, na polach czy na obszarach wojskowych. Zarówno w pierwotnych, ale też we wtórnych lokalizacjach. Fot. K. Kochański

W czasie badań terenowych zdecydowano się na działania ratunkowe, zarówno w postaci pionizowania egzemplarzy przekrzywionych, przewróconych lub wręcz wykopanych i leżących na gruncie. Często niezbędna była korekta lokalizacji w terenie mająca na celu zabezpieczenie dalszego funkcjonowania tych zabytków sztuki militarnej.

Dokonywano podstawowego oczyszczenia powierzchni kamieni za pomocą szczotek i wody, pokrytej mchem czy porostami lub wręcz zanieczyszczonej ziemią, błotem czy liśćmi. Dokonywano odkrycia ich pierwotnej powierzchni, czasami pokrytej jeszcze pozostałościami oryginalnej farby. Pomagało to w precyzyjnym odczytaniu znaków cyfrowo-literowych.

Wszystkie egzemplarze, które zostały zidentyfikowane bezpośrednio w terenie prezentują sobą bardzo różny stan zachowania. Ze względu na czas powstania czyli ok. 120-140 lat, rzadko można już spotkać kamień w dobrym, a tym bardziej bardzo dobrym czy wręcz oryginalnym stanie zachowania.

Sprawność działań w zakresie lokalizacji i zabezpieczania kamieni, ich wkopywanie oraz prawidłowa stabilizacja wymagała podczas akcji ratunkowych intensywnych prac co najmniej 2-3 osób.

Najczęściej spotykane kamienie są mniej lub bardziej zużyte lub uszkodzone przez czas, warunki atmosferyczne czy destrukcyjną działalność człowieka. Dotyczy to mniejszych lub większych partii konstrukcji kamieni, z widocznymi śladami zwietrzenia powierzchni, szczególnie egzemplarzy betonowych.

W 2014 roku w związku z pracami instalacyjnymi i budową drogi w ulicy Okólnej (pomiędzy ul. Łączną i Andersa) tj. zmianą jej geometrii i linii przebiegu płotu odgradzającego teren ogródków działkowych od ulicy, pracownicy firmy budowlanej z nonszalancji i braku wiedzy usunęli kilka kamieni położonych w krawędzi ulicy.

Szybka interwencja pozwoliła je zabezpieczyć, zachować przed wywiezieniem i likwidacją oraz doprowadzić do ponownego osadzenia w nieco tylko skorygowanej lokalizacji.

Dziś ulica po remoncie, już z nową nawierzchnią, w nieco tylko skorygowanym przebiegu, ale za to z zachowanymi historycznymi dobrze widocznymi z drogi elementami twierdzy.

Podobna sytuacja miała miejsce w 2015 roku podczas prac modernizacyjnych na ul. Łódzkiej. Wobec bardzo dużego zakresu robót ziemnych również wykopano i porzucono na poboczu taki kamień.

Także w tym przypadku szybka interwencja uchroniła kamień przed zniszczeniem, a dzielnicę Stawki przed utratą części jej dziedzictwa historycznego. Sam element twierdzy można dziś oglądać wtórnie zlokalizowany przy drodze dojazdowej do Fortu XIV.

To co jeszcze z kamieni pozostało należy chronić, otaczać opieką i zabezpieczać w razie prób ich usunięcia, dewastacji lub zniszczenia. Również dla tego, że te małe zabytki są obecnie niszczone i usuwane z krajobrazu na potęgę w bezprecedensowym tempie i właściwie bez opamiętania.

Jak porównać taki niezauważalny drobiazg do takich elementów toruńskiej twierdzy jak forty, schrony czy imponujące budownictwo militarne zaplecza? W celu ochrony przeniesiono kilka egzemplarzy do Skansenu Fortyfikacji Pancernej AB-IV przy ul. Poznańskiej

. i na teren Muzeum Artylerii przy ul. Jana Sobieskiego 36.

Nowości Dziennik Toruński, poniedziałek 24.10.2016

Wobec wzmożonych i od lat intensywnych prac inwestycyjnych prowadzonych na terenie całego miasta w zakresie instalacji, budowy dróg i obiektów kubaturowych powstających na zupełnie nowych obszarach, zajmujących tereny w miejsce obiektów często wyburzanych trzeba i należy próbować je ratować i chronić.

Dalsze działania w zakresie sposobów ochrony kamieni granicznych Twierdzy Toruń zmierzają do całkowitej dokumentacji, inwentaryzacji i zabezpieczenia istniejących jeszcze egzemplarzy, we współpracy ze służbami konserwatorskimi, społecznikami i wszystkimi miłośnikami twierdzy toruńskiej.

fot. K. Kochański fot. K. Kochański Wszystkie te działania mają przecież na celu ochronę tego bardzo często pomijanego lub lekceważonego dziedzictwa kulturowego naszego miasta.

Wybrana bibliografia: 1. Archiwum Państwowe w Toruniu, Zarząd Forteczny w Toruniu, 26, Karty luźne- wyciąg z listy płatniczej odszkodowań rejonowych za rok 1919/20 i plac rejonowy fortu Dwernickiego(były VIa), skala 1:5000. 2. Archiwum Państwowe w Toruniu, Zarząd Forteczny w Toruniu, 27, Karty luźne - Sprawozdanie z odbytej rewizji rejonów ograniczeń budowlanych z 1931 roku. 3. Biesiadka Jacek, Gawlak Andrzej, Kucharski Szymon, Wojciechowski Mariusz, Twierdza Poznań : o fortyfikacjach miasta Poznania w XIX i XX wieku, Poznań 2006, s. 231-232. 4. Biskup Krzysztof, Narębska Barbara, Narębski Lech, Studium historyczno-konserwatorskie pierścienia zewnętrznego twierdzy Toruń, mpis: Urząd Konserwatora Miejskiego w Toruniu, Gdańsk-Kalisz-Toruń 1993, s. 40-49. 5. Grabowski Włodzimierz, Franczak Jakub, Kowalski Tomasz, Nowiński Piotr, Wojciechowski Mariusz, Żebrowski Mariusz, Fortyfikacje Pomorza Nadwiślańskiego, Twierdza Malbork, Przewodnik, Grudziądz 2015, (wiele stron). 6. Grabowski Włodzimierz, Kowalski Tomasz, Nowiński Piotr, Żebrowski Mariusz, Fortyfikacje Pomorza Nadwiślańskiego, Twierdza Grudziądz, Przewodnik, Grudziądz 2014, (wiele stron). 7. Franczak Jakub, Grabowski Włodzimierz, Nowiński Piotr, Żebrowski Mariusz, Twierdza Grudziądz: Monografia, Grudziądz 2010, s. 293-294. 8. Laskowski Piotr, Fortyfikacje Świnoujścia, Warszawa 2008, s. 11-12. 9. Przepisy o ograniczeniach budowlanych w sąsiedztwie twierdz, INFORT 2/2000 (17), s. 11-19. 10. Rolf Rudi, Die Entwicklung des deutschen Festungsystems seit 1870. Vollständige und bearbeitete Ausgabe des Manuskrpites, Tweede Exloërmond 2000, s. 79.

fot. A. Kowalkowski fot. A. Kowalkowski