Reakcje obronne a agresja Dr Irena Majkutewicz
Popędy wyzwalające reakcje obronne Strach emocjonalna reakcja na realne zagrożenie Lęk emocjonalna reakcja na przewidywany, wyobrażany lub wspominany bodziec zagrażający (napięcie niepokój) Ból - subiektywne przykre i negatywne wrażenie zmysłowe i emocjonalne powstające pod wpływem bodźców uszkadzających tkankę (tzw. nocyceptywnych) lub zagrażających ich uszkodzeniem Wściekłość popęd wyzwalający agresję (atak zaczepny), który nie jest traktowany jako reakcja obronna Łagodniejsza odmiana u ludzi - gniew Fobia - zaburzenie nerwicowe, którego objawem osiowym jest uporczywy lęk przed określonymi sytuacjami, zjawiskami lub przedmiotami
Do zachowań obronnych należy: Ucieczka Atak defensywny (obronny) Znieruchomienie Zachowanie submisywne (wobec osobnika tego samego gatunku) Atak ofensywny (zaczepny - np. w obronie terytorium, ustalenie pozycji w hierarchii) na inne podłoże neuronalne
Ekspresja strachu i lęku jest podobna u wszystkich ssaków Strach wiąże się z szybszym biciem serca, zwężenie naczyń skórnych (bladość), uderzenie gorąca, zwiększonym napięciem mięśni; napięciem mięśni gardła i okolic oczu. Reakcja ruchowa ucieczka, walka, lub znieruchomienie Wściekłość rozszerzenie naczyń skórnych (czerwona twarz) i większe uwalnianie hormonów walka Modele zwierzęce strachu i lęku reakcje wywołuje się i mierzy laboratoryjnie. Stosuje się bezwarunkowe bodźce awersyjne lub warunkuje zwierzę na bodźce nowe
Znieruchomienie w warunkowej reakcji strachu https://www.youtube.com/watch?v=zlzekx1p1g4
Atak łowny nie jest reakcją obronną inne podłoże neuronalne i wyzwalany przez inny popęd atak afektywny (jako atak obronny) Wyzwalany przez strach lub wściekłość Można uzyskać poprzez stymulację przyśrodkowego podwzgórza Silna komponenta wegetatywnohormonalna atak łowny Wyzwalany przez głód Mona uzyskać poprzez stymulację bocznego podwzgórza Brak pobudzenia współczulnonadnerczowego
podwzgórze Istota szara okołowodociągowa Atak defensywny Atak łowny Atak ofensywny (np. intruza na czyimś terytorium) ma podłoże neuronalne podobne do ataku łownego, jest zahamowany po lezjach bocznego podwzgórza
Stres reakcja adaptacyjna pobudzenie wegetatywnohormonalne Podwzgórze CRH Przysadka ACTH Rdzeń kręgowy zwój współczulny Noradrenalina (NA) Kortyzol Nadnercze Oś podwzgórzowo-przysadkowonadnerczowo-korowa (PPN) Nadnercze Oś podwzgórzowo-współczulnonadnerczowo-rdzeniowa (PWN) Adrenalina (A) Noradrenalina (NA) Ryc. 1. Osie reakcji stresowej
Efekty reakcji stresowej Kortyzol glukoneogeneza produkcja glukozy z materiałów niecukrowych, proteoliza stężenia glukozy we krwi Układ współczulny dystrybucja tlenu i glukozy do mięśni i mózgu Stres - adaptacja organizmu do zwiększonego zapotrzebowania na tlen i glukozę w czasie walki, ucieczki Długotrwały silny stres prowadzi do owrzodzeń układu pokarmowego, spadku odporności, wyczerpania
Ciało migdałowate- oś mózgowego systemu obronnego Badanej osobie pokazano zdania zawierające groźby Wzrost aktywności ciała migdałowatego
Szybka droga odpowiedzi na bodziec zagrażający Bodziec wzgórze c. migdałowate reakcja Koncepcja Josepha LeDoux Czasem szybkość reakcji decyduje o życiu Później sygnał dochodzi do kory, bodziec jest analizowany szczegółowo
System oceny ryzyka (wg Blanchardów) Kiedy źródło zagrożenia nie jest jeszcze zlokalizowane następuje aktywacja systemu oceny ryzyka skutek zahamowanie aktywności behawioralnej i spotęgowana analiza sensoryczna otoczenia. Anatomicznym substratem tego systemu jest obszar przegrodowohipokampalny Część podstawno-boczna ciała migdałowatego otrzymuje projekcje z obszaru przegrodowohipokampalnego Stymulacja przegrody, hipokampa lub kory przedczołowej prowadzie do zahamowania aktywności behawioralnej (ZNIERUCHOMIENIE) Istota szara okołowodociągowa znieruchomienie
Ciało migdałowate- oś mózgowego systemu obronnego Konwergencja informacji czuciowych wszystkich modalności Modulacja procesów percepcji bodźca - dostęp do zasobów pamięci (kontekst, doświadczenie) Nadawanie bodźcom znaczenia emocjonalnego - wartościowanie
Ciało migdałowate- oś mózgowego systemu obronnego
Połączenia różnych części ciała migdałowatego
Jądro półleżące - przełożenie emocji na działanie Drogi z jądra środkowego ciała migdałowatego do śródmózgowiowego obszaru lokomotorycznego i podwzgórza pośredniczą w automatycznej reakcji na bodziec zagrażający (znieruchomienie, r. wegetatywno- hormonalna) autopilot reakcji obronnych Drogi z części podstawno-bocznej ciała migdałowatego do jądra półleżacego są kluczowe dla celowych aktów ruchowych w odpowiedzi na zagrożenie sterowanie ręczne r. obronnymi
Adolphs R. The biology of fear. Curr Biol., 2013, 23: 79-93. Meta-analiza 30 badań z użyciem fmri w trakcie doświaczenia (EXP) lub percepcji (PER) różnych emocji. Kryterium: pobudzenie ciała migdałowatego
Prof. Jerzy Vetulani: Jądra migdałowate regulują zachowania agresywne oraz lęk, a także odgrywają istotną rolę w emocjonalnych aspektach bólu i zachowań nagradzanych, zwłaszcza seksualnych. Stąd też agresja, seks, lęk i przyjemność są ze sobą ściśle powiązane. Takie zbyt ścisłe powiązanie, które może być uwarunkowane środowiskowo, jest sytuacją skrajnie kryminogenną. Może to dotyczyć przypadków patologii indywidualnej (seryjni mordercy seksualni), ale również niestety często zbrodni wojennych.
Agresja W trakcie zachowań agresywnych, oprócz ciała migdałowatego pobudzony jest także układ nagrody (połączenia bocznego podwzgórza, ciała migdałowatego i przegrody) Agresja istnieje pomimo niebezpieczeństwa, które ze sobą niesie dzięki przydatności w walce o byt, ale też dzięki komponencie motywacyjnej. Agresja jest blokowana przez ból związany z reakcją ofiary zablokowanie pobudzenia układu nagrody.
Neuroanatomiczne podłoże agresji i reakcji obronnych r. obronne atak defensywny, ucieczka, znieruchomienie, zachowanie submisywne sterowane popędem strachu i lęku agresja atak ofensywny - sterowany popędem wściekłości, gniewu Uszkodzenie zakrętu obręczy upośledzenie r. uniku szczurów, i r. emocjonalnych u ludzi, spadek agresji Uszkodzenie przegrody nasilenie ataków obronnych, wzrost agresji Uszkodzenie przyśr. pola przedwzrokowego hamuje walkę o dominację u szczurów i atak obronny u kotów Usunięcie biegunów płatów skroniowych (ciało migdałowate) - zespół Kluwera- Bucy ego m.in. zanik agresywności i upośledzenie reakcji obronnych Są doniesienia o wzroście agresji po uszkodzeniu samego jądra środkowego c. migdałowatego, spadek agresji po usunięciu j. przyśrodkowego Stymulacja ciała migdałowatego ucieczka lub atak, u ludzi uczucie lęku
Neuroanatomiczne podłoże agresji i reakcji obronnych PODWZGÓRZE Zarówno uszkodzenie jak i stymulacja jądra brzuszno-przyśrodkowego podwzgórza nasila reakcje obronne Atak obronny kota uzyskano poprzez stymulację j. brzuszno-przyśrodkowego (cz. tylna, cz. przednia ucieczka). Uszkodzenie tego jądra hamuje atak obronny u szczurów Atak ofensywny zaangażowane jest boczne podwzgórze - jego uszkodzenie hamuje atak ofensywny rezydenta ŚRODMÓZGOWIE Uszkodzenia brzuszno-przyśrodkowej nakrywki śródmózgowia (przyśrodkowe jądra szwu) hamują atak ofensywny (agresję) Stymulacja istoty szarej okołowodociągowej wywołuje reakcje obronne
Istota szara okołowodociągowa istotny element mózgowego systemu obronnego Istota szara okołowodociągowa oddziałuje na ośrodki ruchowe i wegetatywne rdzenia kręgowego za pośrednictwem jąder szwu (gł. j. wielkie szwu) i jądra przyolbrzymiokomórkowego.
Neurochemia emocji awersyjnych uniesiony labirynt krzyżowy otwarte pole Neurony związane z wyzwalaniem i ekspresją reakcji emocjonalno-obronnych w podwzgórzu, śródmózgowiu i ciele migdałowatym znajdują się pod tonicznym wpływem układu GABA-ergicznego Nasilenie transmisji GABA-ergicznej efekt przeciwlękowy miejsce wiązania Benzodiazepin Benzodiazepiny leki anksjolityczne sensytyzują receptor GABA A Antagoniści receptora GABA A bikukulina i pikrotoksyna wzrost zachowań lękowych Receptor GABA A Neurony GABA-ergiczne hamują neurony katecholaminergiczne, serotonergiczne i cholinergiczne
Neurochemia emocji awersyjnych Kwasy pobudzające (glutaminian i asparaginian) wywołują zachowania lękowe Serotonina nasila zachowania lękowe (ale hamuje agresję). Stymulacją jąder szwu (serotonergiczne) pobudza reakcje lękowe. Zablokowanie układu serotonergicznego osłabienie lęku, ale wzmożenie agresji Układ noradrenergiczny zwiększa aktywność w obecności bodźców zagrażających grzbietowy system adrenergiczny detektor niebezpieczeństwa. Zahamowanie transmisji noradrenergicznej (np. propranolol) brak paniki, spadek lęku Iniekcje izoprotenerolu (agonista receptorów β-adrenergicznych) napady paniki Przeciwękowy wpływ agonistów receptorów opioidowych, neuropeptydu Y i antagonistów kortykoliberyny
Testosteron a agresja Wyższy poziom agresji u mężczyzn niż u kobiet Młodzi mężczyźni (do 40 r.ż.) stanowią najwyższy odsetek wśród więźniów Wiele badań potwierdza korelację pomiędzy poziomem testosteronu a skłonnością do agresji JEDNAK NIE SAM TESTOSTERON JEST ODPOWIEDZIALNY ZA AGRESJĘ (wpływ wychowania, cech charakteru, osobowości) Wpływ testosteronu jest pośredni (receptory cytoplazmatyczne zmiana konformacji przyłączenie do specyficznych sekwencji nukleotydowych DNA zmiana aktywności transkrypcyjnej określonych genów) Ciekawostka: u mężczyzn stwierdzono także istotnie niższy poziom serotoniny niż u kobiet