Grażyna Pokorska-Lis, Andrzej Tokarz, Joanna Żytyńska-Daniluk 1, Anna Bogucka, Monika Daniluk, Ewa Koprowska

BROMAT. CHEM. TOKSYKOL. XL, 2007, 4, str. 421 428 Grażyna Pokorska-Lis, Andrzej Tokarz, Joanna Żytyńska-Daniluk 1, Anna Bogucka, Monika Daniluk, Ewa Koprowska ZAWARTOŚĆ AZOTANÓW W MLEKU KOBIET KARMIA CYCH W POWIA ZANIU Z DIETA I INNYMI CZYNNIKAMI Katedra i Zakład Bromatologii Akademii Medycznej w Warszawie Kierownik: Prof. A.M. dr hab. A. Tokarz 1 Pododdział Fizjologii i Patologii Noworodka Kliniki Położnictwa i Ginekologii CSK MSWIA w Warszawie Kierownik: Prof. dr hab. n. med. A. Jakimiuk Analizowano obecność azotanów(iii) i (V) w mleku kobiet karmia cych w okresie popołogowym. Materiał badawczy (105 próbek mleka) pozyskiwano przez okres 24 miesięcy. Informacje te konfrontowano następnie ze sposobem odżywiania się kobiet w okresie cia ży i podczas karmienia oraz z wybranymi czynnikami środowiskowymi. Stwierdzono, że średnia zawartość azotanów(iii) wynosiła 0,049 mg/l, azotanów(v) 4,02 mg/l. Dieta kobiet jest znacza cym czynnikiem wpływaja cym na zawartość tych zwia zków w pokarmie matek. Hasła kluczowe: azotany, azotyny, mleko kobiece, dieta. Key words: nitrate, nitrite, human milk, diet. Mleko kobiece jest unikalną substancją spełniającą warunki swoistego gatunkowo pokarmu [1]. Zgodnie ze współczesną wiedzą karmienie piersią jest jedynym naturalnym sposobem żywienia niemowlęcia, pokrywającym w pełni jego potrzeby żywieniowe, stwarzającym niepowtarzalne warunki rozwoju fizycznego i psychicznego w pierwszych miesiącach życia oraz wpływającym korzystnie na jego stan zdrowia w późniejszym okresie dzieciństwa [2, 3]. Światowa Organizacja Zdrowia zaleca wyłączne karmienie piersią przez pierwsze 6 miesięcy życia dziecka [4]. Mleko matki zawiera około stu dodatkowych składników nieobecnych w mieszankach sztucznych (min. immunoglobuliny, interferony, i inne substancje przeciwbakteryjne) dzięki to którym chroni niemowlę przed alergiami, zakażeniami, krzywicą, otyłością, anemią oraz zmniejsza ryzyko takich chorób jak zakażenia górnych dróg oddechowych, choroby układu krążenia oraz cukrzycy i nowotworów w późniejszym wieku [4, 5, 6]. Niemowlę karmione piersią jest zdrowe, spokojne i szczęśliwe, podobnie jak i jego matka. Wśród korzystnych czynników wynikających z naturalnego karmienia zwraca się uwagę na fakt, iż pokarm kobiecy w przeciwieństwie do mleka zwierzęcego czy odżywek nie zawiera substancji obcych i zanieczyszczeń, które wnikają w czasie procesów przetwórczych, składowania, dystrybucji czy przygotowywania posiłków. Należy jednak pamiętać, że pokarm naturalny może zawierać substancje obce

422 G. Pokorska-Lis i inni Nr 4 przedostające się szlakami endogennymi a pochodzące z pożywienia matki czy też ze środowiska często skażonego jak np. woda czy powietrze. Należą do nich metale ciężkie, dioksyny, pestycydy, polichlorowane bifenyle oraz azotany [7, 9]. Ze względu na udokumentowaną toksyczność azotanów [7, 8] konieczne jest stałe monitorowanie ich obecności w produktach spożywczych oraz w mleku kobiet karmiących. Celem prezentowanej pracy było oznaczenie stężenia azotanów(iii) i (V) w mleku położnic oraz określenie współzależności zawartości tych związków ze sposobem odżywiania się kobiet (nawyki żywieniowe) w trakcie ciąży i w okresie karmienia oraz z innymi czynnikami zewnętrznymi jak miejsce zamieszkania (czystość środowiska, w tym wody), wiek położnic czy wreszcie miesiąc porodu uzyskanych na podstawie przeprowadzonych ankiet. MATERIAŁY I METODY Zbadano 105 próbek mleka kobiecego pozyskanych głównie w 3 5 dobie po porodzie. Materiał badawczy pozyskiwano przez okres 24 miesięcy od czerwca 2004 roku do kwietnia 2006 roku. Próbki przechowywano w pojemnikach polietylenowych w stanie głębokiego zamrożenia, w temperaturze 70 C. Do oznaczenia zawartości azotanów(iii) i (V) zastosowano metodę spektrofotometryczną Griessa- Ilosvay a zmodyfikowaną przez Laskowskiego i wsp. [10] po bezpośredniej redukcji azotanów(v) do azotanów(iii) sproszkowanym kadmem [11]. WYNIKI I OMÓWIENIE Oznaczono azotany w 105 próbkach mleka kobiecego. Średnia zawartość azotanów(v) wynosiła 4,02 mg NO 3 /l. Zaobserwowano znaczny rozrzut otrzymanych wyników: od 0,12 mg NO 3 /l do 18,55 mg NO 3 /l mleka. W większości poziom azotanów nie przekraczał wartości 5 mg NO 3 /l mleka (80 prób). 18 próbek zawierało 0,12 1,97 mg NO 3 /l mleka kobiecego 23 próbki zawierały 2,00 2,95 mg NO 3 /l mleka kobiecego 39 próbek zawierało 3,00 4,99 mg NO 3 /l mleka kobiecego 18 próbek zawierało 5,11 7,65 mg NO 3 /l mleka kobiecego 6 próbek zawierało 9,00 10,58 mg NO 3 /l mleka kobiecego 1 próbka zawierała 18,55 mg NO 3 /l mleka kobiecego Analizując dane piśmiennictwa zauważono, że średnia zawartość azotanów w mleku kobiecym jest nieco wyższa w porównaniu z wynikami badań z lat poprzednich. Oznaczone przez Drejewicz (1982 r.) [12] zawartości azotanów(v) mieściły się w granicach 0,1 0,5 mg NO 3 /l mleka. W badaniach przeprowadzonych dwa lata później przez Kwiecińska [13] średni poziom azotanów(v) w mleku kobiecym wynosił 1,39 mg NO 3 /l mleka, a ilości oznaczanych azotanów mieściły się w przedziale: od 0,54 mg NO 3 /l do 2,87 mg NO 3 /l. Natomiast w badaniach Paszkowskiego i wsp. z 1989 r. można zaobserwować znaczne rozbieżności w oznaczanych stężeniach azotanów od 0,5 do 18,6 mg NO 3 /l mleka, a średnia zawartość wynosiła 2,80 mg NO 3 /l [14]. Azotany(III) we wszystkich badanych próbkach wykrywane były w ilościach śladowych lub na poziomie od 0,01 mg NO 2 /l do 0,5 mg NO 2 /l. Z analizy dziennego spożycia azotanów(v) w przeliczeniu na kilogram masy ciała dziecka wynika, że zawartość tych związków w badanych próbkach mleka kobiecego w ogromnej większości nie jest wysoka i nie stanowi zagrożenia dla karmionych nim niemowląt. W pięciu przypadkach wystąpiło jednak przekroczenie dawki ADI mg/kg m.c. dla azotanów(v) (wynoszącej 5 mg NaNO 3 /kg m.c. tj. 5,2; 5,73; 6,54; 7,08 oraz 11,24 NaNO 3 mg/kg m.c. Dane te uzyskano uwzględniając zalecaną ilość płynów (mleka) jaka powinna być przyjęta przez niemowlę w ciągu doby [15].

Nr 4 Zawartość azotanów w mleku kobiet karmiących 423 Oceny sposobu i jakości żywienia w odniesieniu do stwierdzonych zawartości azotanów w mleku karmiących dokonano w oparciu o dane otrzymane z przeprowadzonych ankiet. Pozwoliły one określić zwyczaje żywieniowe położnic oraz uwarunkowania środowiskowe. W omawianej pracy poddano analizie poszczególne grupy produktów spożywczych. Pierwszą stanowiły produkty spożywcze pochodzenia zwierzęcego: wędliny, mięso (z podziałem gatunkowym), mleko i jego przetwory, sery żółte, i ryby z uwagi na fakt, iż w toku produkcji tych wyrobów azotany stosowane są jako środki konserwujące. Drugą grupę stanowiły produkty roślinne: warzywa i owoce. Analizowano źródła pozyskiwanej wody do przygotowywania posiłków, w tym kawy oraz herbatek owocowo-ziołowych z uwzględnieniem częstotliwości ich przyjmowania. Weryfikowano czy miejsce zamieszkiwania, wiek położnic a także miesiąc porodu wpływają na zawartość azotanów w mleku kobiet. Otrzymane wyniki oraz powyższe zależności przedstawiono w tabelach I i II. Tabela I Zależność między poziomem azotanów w mleku kobiecym a data porodu Table I Relationship between nitrate concentration in human milk and date of delivery MIESIA C Liczba prób Przedział wart. Średnia arytm. PORY ROKU Grudzień 6 2,31 5,12 3,71 ± 1,04 Styczeń 9 1,27 10,58 4,28 ± 2,67 Luty 6 1,62 9,77 4,52 ± 3,04 Marzec 6 1,72 5,78 3,09 ± 1,80 Kwiecień 8 0,86 18,55 6,30 ± 5,77 Maj 4 1,22 5,16 3,31 ± 1,87 Czerwiec 15 0,97 6,66 3,52 ± 1,75 Lipiec 8 1,10 6,22 4,17 ± 1,62 Sierpień 15 0,12 9,89 4,31 ± 2,79 Grudzień Marzec n=27 1,27 10,58 3,94 ± 2,26 Kwiecień Sierpień n=50 0,12 18,55 4,33 ± 3,05 Wrzesień 10 0,61 4,03 2,79 ± 1,12 Wrzesień Listopad Październik 9 1,15 10,38 3,84 ± 2,83 n=28 0,61 10,38 Listopad 9 2,59 7,65 4,19 ± 1,57 3,58 ± 1,98 Na podstawie powyższych danych zawartości azotanów w mleku kobiecym i analizy przeprowadzonych ankiet można stwierdzić, że: 1. U kobiet rodzących w miesiącach: grudzień marzec (27 położnic) zawartość azotanów wynosiła średnio 3,94 mg NO 3 /l, kwiecień sierpień (50 porodów) 4,33 mg NO 3 /l i wrzesień listopad (28 kobiet) 3,58 mg NO 3 /l. Najwyższą średnią zawartość stwierdzono w mleku kobiet rodzących w kwietniu (8 osób) tj. 6,30 mg NO 3 /l. 2. Codzienne spożywanie wędlin deklarowały 63 kobiety, a średnia zawartość azotanów(v) w ich pokarmie wynosiła 3,87 mg NO 3 /l; 3 razy w tygodniu 27 kobiet średnia: 4,22 mg NO 3 /l; 2 razy w tygodniu 7 osób przy średniej zawartości 4,61 mg NO 3 /l, pozostałe 3 kobiety rzadko (śr. 2,58 mg NO 3 /l). 3. Mięso najczęściej spożywane było 3 bądź 2 razy w tygodniu. Gatunkami preferowanymi były drób i mięso wieprzowe; spożywała je populacja 27 17 czy 20 20 kobiet przy średniej zawartości kolejno: 4,09 mg NO 3 /l, 4,22 mg NO 3 /l i 3,57 oraz 3,22 mg NO 3 /l. mleka. Natomiast codzienną podaż mięsa bez różnicowania gatunkowego deklarowało 13 kobiet przy zawartości azotanów na poziomie 5,72 mg NO 3 /l. 4. Regularne spożycie mleka i przetworów deklarowało 67 kobiet przy średniej zaw. 4,06 mg NO 3 /l, sporadyczne 35 kobiet przy średniej 3,67 mg NO 3 /l mleka położnic. 5. 19 kobiet deklarowało codzienne spożywanie serów średnia zawartość to 4,66 mg NO 3 /l, w pozostałych grupach wyniki kształtowały się w zakresie 3,96 3,64 3,66 mg NO 3 /l. 6. 79 kobiet spożywało ryby rzadziej niż 1 raz w tygodniu, pozostałe tj. 18 kobiet 2 bądź 3 razy w tygodniu przy średniej zawartości azotanów(v) w mleku tej grupy 3,13 i 2,90 mg NO 3 /l.

424 G. Pokorska-Lis i inni Nr 4 Tabela II Zmiany zawartości azotanów(v) w zależności od analizowanych parametrów ankiety Table II Changes in nitrate concentration according to analyzed data from the questionnaire CZE STOTLIWOŚĆ SPOŻYWANIA WE DLIN Ilość próbek n=63 n=29 n=7 n=3 X min X max 0,12 10,58 0,86 18,55 1,92 9,77 1,94 3,84 X ± SD 3,78 ± 2,23 4,22 ± 3,06 4,61 ± 2,95 2,58 ± 1,08 Rodzaj mięsa Mięso (bez różnicowania gatunkowego) Wieprzowina Wołowina Cielęcina Drób CZE STOTLIWOŚĆ SPOŻYWANIA MIE SA n=13 1,26 18,55 5,72 ± 4,48 n=6 2,73 4,87 3,70 ± 0,75 n=1 9,77 9,77 n=1 9,77 9,77 n=9 1,10 9,77 3,56 ± 2,60 n=7 1,97 7,01 3,36 ± 1,78 n=17 1,27 9,89 4,22 ± 2,09 n=4 0,12 2,95 1,75 ± 1,19 n=2 1,92 2,02 1,97 ± 0,07 n=27 0,97 10,24 4,09 ± 2,21 n=6 1,15 6,37 3,67 ± 1,77 n=20 0,12 7,65 3,22 ± 1,81 n=10 0,86 5,11 2,81 ± 1,53 n=4 0,97 5,95 3,94 ± 2,11 n=20 0,97 10,24 3,57 ± 1,82 n=3 1,97 5,09 3,45 ± 2,13 n=20 0,61 10,24 3,65 ± 2,38 n=43 0,61 10,24 4,06 ± 2,15 n=39 0,12 10,24 3,79 ± 2,29 n=9 1,22 6,22 3,50 ± 2,14 CZE STOTLIWOŚĆ SPOŻYWANIA MLEKA i PRZETWORÓW MLECZNYCH regularne sporadyczne Ilość próbek n = 67 n = 35 X min X max 0,12 18,55 0,86 9,89 X ± SD 4,06 ± 2,65 3,67 ± 2,25 CZE STOTLIWOŚĆ SPOŻYWANIA SERÓW Ilość próbek n = 19 n = 29 n = 34 n = 19 X min X max 1,10 10,24 1,27 7,01 0,12 18,55 0,86 10,58 X ± SD 4,66 ± 2,79 3,96 ± 1,52 3,64 ± 3,07 3,66 ± 2,44 CZE STOTLIWOŚĆ SPOŻYWANIA RYB 3 w tygodniu 2 w tygodniu 1 w tygodniu rzadko Ilość próbek n=3 n=15 n=16 n=63 X min X max 1,72 4,04 1,27 5,95 1,89 10,24 0,12 18,55 X ± SD 2,90 ± 1,16 3,13 ± 1,16 4,62 ± 3,01 4,07 ± 2,68

Nr 4 Zawartość azotanów w mleku kobiet karmiących 425 T a b e l a II (cd.) T a b l e II (cont.) CZE STOTLIWOŚĆ SPOŻYWANIA WARZYW Ilość próbek n = 79 n = 13 n = 4 n = 4 X min X max 0,12 18,55 0,61 7,65 1,26 5,75 0,86 4,23 X ± SD 4,03 ± 2,67 3,72 ± 2,18 3,82 ± 1,84 3,03 ± 1,51 CZE STOTLIWOŚĆ SPOŻYWANIA OWOCÓW Ilość próbek n = 72 n = 18 n = 4 n = 5 X min X max 0,12 18,55 0,61 5,90 1,10 4,60 0,86 10,58 X ± SD 4,18 ± 2,70 3,05 ± 1,38 3,08 ± 1,50 4,10 ± 3,82 ŻYWNOŚĆ Z WŁASNEGO OGRÓDKA tak nie Ilość próbek n = 44 n = 58 X min-x max 0,12 9,89 0,86 18,55 X ± SD 3,64 ± 1,99 4,14 ± 2,85 CZE STOTLIWOŚĆ SPOŻYWANIA KAWY Ilość próbek n = 28 n = 3 n = 5 n = 56 X min X max 0,12 18,55 3,02 6,22 0,97 5,95 0,61 10,58 X ± SD 4,36 ± 3,65 4,53 ± 1,61 3,15 ± 1,90 3,86 ± 2,02 CZE STOTLIWOŚĆ SPOŻYWANIA HERBATEK OWOCOWYCH I ZIOŁOWYCH Ilość próbek n = 20 n = 15 n = 11 n = 55 X min X max 0,97 18,55 0,12 7,01 1,89 10,58 0,86 9,89 X ± SD 4,52 ± 4,17 3,66 ± 2,03 4,49 ± 2,56 3,66 ± 1,77 RODZAJ SPOŻYWANEJ WODY wodocia gowa studzienna mineralna oligoceńska Ilość próbek n = 76 n = 12 n = 7 n = 4 X min X max 0,12 18,55 0,86 4,99 1,72 10,58 1,92 5,51 X ± SD 4,06 ± 2,66 3,02 ± 1,24 4,56 ± 3,08 3,39 ± 1,51

426 G. Pokorska-Lis i inni Nr 4 T a b e l a II (cd.) T a b l e II (cont.) WIEK POŁOŻNIC 20 25 lat 26 30 lat 31 35 lat 36 42 lata Ilość próbek n = 21 n = 44 n = 28 n = 8 X min X max 0,12 9,89 0,86 9,77 1,27 10,58 2,38 18,55 X ± SD 3,42 ± 2,16 3,63 ± 2,01 4,24 ± 2,24 5,77 ± 5,29 MIEJSCE ZAMIESZKANIA Miasto / Warszawa Wieś Ilość próbek n = 89/22 n = 11 X min-x max 0,12 18,55 / 1,22 10,58 1,74 7,01 X ± SD 3,94 ± 2,52 / 3,93 ± 2,65 3,13 ± 1,76 7. Codzienne spożywanie warzyw deklarowało 79 kobiet przy średniej zawartości azotanów w mleku 4,03 mg NO 3 /l; 3 razy w tygodniu 13 osób przy średniej 3,73 mg NO 3 /l, 2 razy w tygodniu 4 osoby średnio 3,82 mg NO 3 /l. 8. Owoce codzienne spożywały 72 osoby, 3 razy w tygodniu 18 osób przy średnich zawartościach kolejno 4,18 i 3,05 mg NO 3 /l mleka kobiecego. 9. Żywność z własnego ogródka spożywały 44 kobiety przy średniej zawartości 3,64 mg NO 3 /l, pozostałe 58 kobiet korzystały z produktów handlowych (średnia 4,14 mg NO 3 /l). 10. Kawa była napojem uznawanym na co dzień przez 28 kobiet (średnia zawartość to 4,36 mg NO 3 /l mleka), przy czym ponad połowa kobiet (56) ograniczała jej spożywanie (średnia 3,86 mg NO 3 /l mleka). 11. Herbatki owocowo-ziołowe były uznawane codziennie tylko przez 20 kobiet przy średniej zawartości azotanów na poziomie 4,52 mg NO 3 /l; 55 kobiet sporadycznie korzystało z tej formuły (średnia 3,66 mg NO 3 /l). 12. Woda służąca do przygotowywania posiłków i napojów w 76 przypadkach pochodziła z wodociągów miejskich (średnia 4,06 mg NO 3 /l mleka), przy niewielkim udziale (12 próbek) wody studziennej (średnia 3,02 mg NO 3 /l) oraz mineralnej 7 prób przy średniej 4,56 mg NO 3 /l mleka. 13. Ankietowane kobiety rodziły w wieku 20 42 lat i w większości były to pierwsze porody. 21 kobiet to matki w wieku 20 25 lat i zawartość azotanów w ich mleku wynosiła średnio 3,42 mg NO 3 /l. Najliczniej reprezentowana była grupa wiekowa w przedziale 26 30 lat 44 kobiety (średnia 3,63 mg NO 3 /l). U kobiet starszych 31 35 lat (28 prób) średnia wynosiła 4,24 mg NO 3 /l oraz w przedziale 36 42 lata (8 prób) średnia na poziomie 5,77 mg NO 3 /l mleka. 14. Większość rodzących kobiet to mieszkanki miast (89 osób), tylko 11 pochodziło ze wsi. Zawartość azotanów w ich mleku wynosiła kolejno 3,94 i 3,13 mg NO 3 /l. WNIOSKI 1. Średnia zawartość wykrywanych w mleku kobiecym azotanów(v) i azotanów(iii) była niewielka, bezpieczna dla karmionych nim niemowląt. 2. Dieta wywierała stosunkowo niewielki wpływ na poziom azotanów(v) wykrywanych w pokarmie kobiecym. Przeprowadzona analiza statystyczna nie wykazała istotnie statystycznych zależności między zawartością tych związków a częstotliwością spożywania poszczególnych produktów.

Nr 4 Zawartość azotanów w mleku kobiet karmiących 427 3. Zawartość azotanów(v) w mleku kobiecym wzrasta wraz z wiekiem matek karmiących. Należy przypuszczać, że związane jest to z ilością przyjmowanych pokarmów i częstotliwością spożywanych posiłków. 4. Poziom azotanów(v) w mleku zmienia się w zależności od daty porodu, co wynika ze zmieniającego się w ciągu roku sposobu odżywania się kobiet. W okresie wiosenno-letnim zwiększa się spożycie nowalijek obfitujących w duże ilości azotanów. 5. Dieta ankietowanych kobiet jest zróżnicowana, racjonalna i co ważne bogata w warzywa i owoce, a to gwarantuje prawidłowy rozwój fizyczny i psychiczny noworodka. G. P o k o r s k a-l i s, A. T o k a r z, J. Ż ytyńs k a-d a n i l u k 1, A. Bogucka, M. D a n i l u k, E. K o p r o w s k a NITRATES IN HUMAN MILK FROM LACTATING WOMEN: ASSOCIATION WITH DIETARY HABITS AND OTHER FACTORS Summary Breast milk is the only food which, apart from essential nutrients, contains a wide range of compounds contributing to undisturbed, normal infant development. The World Health Organization recommends exclusive breastfeeding in infants until the age of six months. Breast milk may contain unwanted chemical substances, i.e. heavy metals, dioxins, pesticides, polychlorinated biphenyls and nitrates. Nitrates may be ingested mainly in vegetable products or as preservatives. The aim of the present study was to determine the nitrate content in breast milk, and to assess the relationship between their content and dietary habits of breastfeeding women. In the study, we used Griess-Ilosvay s spectrophotometry modified by Laskowski et al. The mean nitrate(v) content in 105 breast milk samples obtained from women during postpartum was 4.04 mg NO 3 /l (0.12-18.55 mg NO 3 /l). Nitrates(III) were present in trace amounts. The nitrate(v) content ingested by breastfed infants in a 24-h fluid volume ranged from 0.09 to 7.08 mg/kg of body weight. Diet questionnaires used in the study showed dietary diversity, however, none of the product groups investigated exerted any significant effect upon the nitrate concentration in breast milk samples. The study has shown that the nitrate concentration in breast milk is low, and poses no risk to infant health. PIŚMIENNICTWO 1. Górnicki B., Dębiec B., Błaszczyński J.: Pediatria. PZWL. Warszawa 1995, tom 1, 180-190. 2. Hale T.W.: Farmakoterapia a karmienie piersią. Pediatria po dyplomie, 2005, 9, 1, 65-74. 3. Rajtar-Leontiew Z.: Podstawy neonatologii, Warszawa, 2000, Karmienie piersią. 66-70. 4. Mojska H., Szponar L.: Mleko modyfikowane dla niemowląt skład i wartość odżywcza w świetle zaleceń Kodeksu Żywnościowego FAO/ WHO i przepisów Unii Europejskiej, Prawo Żywnościowe. Żywność, Żywienie a Zdrowie. 1997, 3, 222-229. 5. Ksia żyk J.: Żywienie niemowląt z alergią pokarmową. Nowa klinika. Alergologia, 2000, 8, 3, 436-438. 6. Goulet O.: Pediatric Enteral Feeding. International Seminars Gastroenterogie and Nutrition, 1998, 7, 1, 1-7. 7. Traczyk.I., Szponar L.: Nitrates and nitrites in saliva, hemoglobin and methemoglobin in blood of wegetarians and people traditional diet, Pol. I. Food Nutr. Sci. 2000, 9/50, 4, 73-77. 8. Miśkiewicz W., Olędzka R., Kwiecińska K.: Azotany i azotyny w pokarmie kobiet. Farm. Pol., 1988, 44, 5, 273-273. 9. Krzyśko K.: Przenikanie związków egzogennych do mleka karmiących matek, Far. Pol., 1991, 47, 5-6, 305-313. 10. Laskowski K., Bierska J., Rozbiewska M.: Oznaczanie zawartości azotynów, azotanów i N-nitrozoamin w mleku i produktach mleczarskich. Praca do użytku wewnętrznego Instytutu Przemysłu Mleczarskiego w Warszawie. Warszawa 1979. 11. Polski Komitet Normalizacji, Miar i Jakości, PN-92/A-75112. Owoce, warzywa i ich przetwory. Oznaczanie zawartości azotynów i azotanów. 12. Drejewicz H.: Oznaczanie azotynów i azotanów

428 G. Pokorska-Lis i inni Nr 4 w mleku kobiecym. Praca magisterska. Zakład Bromatologii Instytutu Biofarmacji AM w Warszawie. Warszawa 1982. 13. Kwiecińska K.: Azotany i azotyny w pokarmie kobiecym. Praca magisterska. Zakład Bromatologii Instytutu Biofarmacji AM w Warszawie. Warszawa 1984. 14. Paszkowski T., Sikorski R., Kozak A., Kowalski B., Jakubik J.: Skażenie mleka kobiecego azotanami i azotynami. Polski Tygodnik Lekarski. 1989, 44, 46-48, 961-963. 15. WHO FOOD ADDITIVES SERIES: 35. Toxicological evaluation of certain ford additives and contaminants. IPCS International Programme on Chemical Safety World Health Organization. Geneva, 1996. adres?