Jerzy Sikora Sondażowe badania archeologiczne w Żar nowie - st. Instytut Archeologii Uniwer sytetu Łódzkie go Łódź 008 J. Sikora, Żarnów Dziennik Badań i Sprawozdanie
I Żarnów, gm. loco, pow. Opoczno, woj. łódzkie Dziennik prac polowych 4.07.008 Słonecznie, upalnie, duszno. Prace terenowe na stanowisku w Żarnowie rozpoczęto około godziny.00, po uprzednim odebraniu pozwolenia na badania w piotrkowskiej delegaturze urzędu Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków i wizycie w siedzibie władz gminy Żarnów. Badania w Żarnowie ograniczone zostały wyłącznie do wykonania serii odwiertów ręcznym świdrem geologicznym. Rozpoczęto je od wytyczenia głównej osi odwiertów na terenie grodziska w Żarnowie. Oś wytyczono tak, by przecinała obie kulminacje zachowanej obecnie formy terenowej, oraz siodło pomiędzy nimi. Przechodziła ona w odległości m na SE od umieszczonego na szczycie pierwszej kulminacji pomnika z 9 r., poświęconego Bojownikom o wolność ojczyzny, prostopadle do osi, jaka łączy ten pomnik z drugim, upamiętniającym bitwę z 7. XI. 944 r. stoczoną przez baon 5 pp AK. Na drugim pomniku umieszczono reper pomocniczy, do którego domierzano wykonywane na terenie grodziska pomiary niwelacyjne. Położenie linii odwiertów ilustruje szkic poniżej: J. Sikora, Żarnów Dziennik Badań i Sprawozdanie
Na tak przygotowanej osi wytyczono ciąg odwiertów. Odwiert numer znajdował się w miejscu przecięcia osi odwiertów z linią łączącą oba pomniki. Kolejne odwierty (o numerach od do ) rozlokowano na opisanej już osi, co metry, w kierunku NE. W trakcie prac okazało się, że odwierty numer 8, 9 i 0 są niedrożne. W związku z tym zdecydowano się w niewielkiej odległości od nich wykonać pomocnicze odwierty 8a, 9a, 9b i 0a, tak by uzyskać pełen przekrój przez grodzisko. Prace zakończono około godz. 8.00. 5.07.008 Słonecznie, upalnie, duszno. Około południa deszcz, który z przerwami pojawiał się aż do zakończenia prac. Ok. 5.00 deszcz na tyle silny, że uniemożliwił kontynuowanie prac. Kontynuowano ciąg odwiertów rozpoczęty poprzedniego dnia wykonując kolejne sondy (numery 4 i 5) w kierunku NE na uprzednio wyznaczonej osi. Wykonano też kolejne odwierty numer 6a i 6b położone w odległości odpowiednio,54 i, m na N od i, oraz,67 m na N od 4. Oba miały na celu określenie miąższości nawarstwień w dawnym wykopie archeologicznym III/97, eksplorowanym w 97 przez ekipę Ekspedycji Wykopaliskowej PAN w Radomiu i nie wyeksplorowanym do calca. Oba odwierty ujawniły całkowicie analogiczny układ nawarstwień i oba okazały się niedrożne na gł. cm od powierzchni. Przy okazji wykonywania odwiertów okazało się, że precyzyjne określenie lokalizacji wykopu III/97 nie jest możliwe, z powodu zmian w bezpośrednim otoczeniu grodziska oraz przemian (erozji), jakie dotknęły sam obiekt (położenie wykopu domierzono do punktów terenowych w bezpośredniej okolicy grodziska). Na wytyczonej poprzedniego dnia osi odwiertów przecinającej grodzisko wykonano także kolejne trzy odwierty (7, 8, 9) na SW od. W dalszym ciągu prac przystąpiono do wykonania ciągu odwiertów na łąkach i w sadzie pomiędzy grodziskiem a kościołem, wzdłuż osi zbliżonej do S N. Prowadziły one od betonowego ogrodzenia łąki (na S od grodziska) aż do ogrodzenia kościoła. Położenie linii odwiertów ilustruje szkic poniżej: J. Sikora, Żarnów Dziennik Badań i Sprawozdanie
Wykonano odwiertów (numeracja zaczynała się od num. 0 i stanowiła kontynuację numeracji odwiertów na grodzisku). Odwierty te miały na celu ujawnienie charakteru i miąższości nawarstwień domniemanego podgrodzia oraz wskazanie położenia południowego wału podgrodzia. Prace przerwano około godz. 5.00 z powodu gwałtownego deszczu. 7.07.008 Słonecznie, upalnie, przelotne opady deszczu, przelotne zachmurzenie. Kontynuowano ciąg odwiertów położony między grodziskiem, a kościołem wykonując odwierty od do 54, przy czym wobec niedrożności odwiertów 50 i 5 decydowano się obok nich wykonać dodatkowe odwierty 50a i 5a. Po zakończeniu tego ciągu odwiertów zdecydowano się wykonać dwa kolejne wiercenia (55 i 56) nieco na zachód od poprzednich, w rejonie widocznego w terenie niewielkiego garbu terenowego, opierającego się o mur kościelny. Położenie odwiertów 55 i 56 ilustruje szkic poniżej: J. Sikora, Żarnów Dziennik Badań i Sprawozdanie 4
Po zakończeniu odwiertów udano się do Urzędu Gminy w Żarnowie, a później do Wydziału Geodezji i Katastru starostwa powiatowego w Opocznie w celu pozyskania wartości reperu umieszczonego na zachodniej ścianie kościoła. Niestety okazało się, że wśród urzędników odpowiedzialnych za geodezje w starostwie, wartość owego reperu budzi pewne kontrowersje. Udało się jedynie pozyskać wartość rzędnej dla kilku innych reperów na terenie Żarnowa. Po powrocie z tej eskapady przystąpiono do przenoszenia wartości rzędnej na pomocnicze repery wykorzystywane w trakcie badań. Około godziny 7.00 prace badawcze zakończono. W samą porę, gdyż wtedy właśnie lunął deszcz... J. Sikora, Żarnów Dziennik Badań i Sprawozdanie 5
II Sprawozdanie z badań sondażowych przeprowadzonych 4-7.07.008 w Żarnowie st. (grodzisko) Żarnów położony na obszarze fizjograficznego mezoregionu Wzgórz Opoczyńskich, nad rzeką Węglanką wymieniony jest w źródłach dość wcześnie, bo już pod datą 065. Tzw. Falsyfikat Mogileński wymienia go w grupie grodów Polski Centralnej (KDW I, nr ). Podobną wzmiankę znajdujemy w tzw. Bulii Gnieźnieńskiej z 6 r. (KDW I, nr 7). Obie wzmianki dość powszechnie uznawane są w historiografii za poświadczenie istnienia tutaj grodu oraz ośrodka administracji państwa piastowskiego (por. S. Arnold 968; S. Zajączkowski 964; 966; R. Rosin 970; 975; S. M. Zajączkowski 97; też Z. Lechowicz 004). Nie jest jednak jasne, jak dawna jest geneza żarnowskiego ośrodka: czy należy ją wiązać z okresem pierwszej monarchii Piastów (i schyłkiem X w.), czy też raczej z momentem odbudowy i reorganizacji systemu administracji Państwa w połowie XI w. (por. J. Sikora 007). Z problematyką grodu żarnowskiego łączy się szersze zagadnienie związane z funkcjonowaniem tzw. kasztelanii zapilickich - grupy trzech ośrodków administracji państwowej Żarnowa, Skrzynna/Skrzyńska i Małogoszczy. W nauce wielokrotnie poruszano problematykę ich genezy i pierwotnej przynależności do prowincji łęczyckiej, Mazowsza lub sandomierszczyzny (S. Arnold 968; T. Lalik 967, S. Rosin 970; 975; S. Zajczkowski 964; 966; S. M. Zajączkowski 97). Z 9 r. pochodzi wzmianka wymieniająca kościół (capella) w Żarnowie, pośród świątyń znajdujących się w uposażeniu kolegiaty sandomierskiej (KDM I, nr ; por. Z. Swiechowski 000, s. 9-0). Zdaniem A. Tomaszewskiego data ta bliska jest okresowi fundacji kościoła, co łączyć należy z osobą Kazimierza Sprawiedliwego (A. Tomaszewski 974), choć nie brak też poglądów datujących go na około połowy XII w. na podstawie analogii romańskiego kościoła w Inowłodzu (Z. Świechowski 000, s. 0). W roku 4 wymieniony jest Falibóg, kasztelan żarnowski, co świadczy o tym, że w tym okresie miejscowość była siedzibą kasztelana (KDM II, nr 89; A. Gąsiorowski 98, ; por. uwagi S. Gawlasa 000 o genezie organizacji kasztelańskiej). W 4 na dokumencie Konrada Mazowieckiego wystąpił palatinus żarnowski, co zdaniem A. Gąsiorowskiego może być śladem podjętych przez mazowieckiego księcia prób wydzielenia odrębnego ośrodka terytorialnego, składającego się głównie zapewne z ziem tzw. kasztelanii zapilickich (Gąsiorowski 98, s. ). Ostatecznie w XIII wieku stały się one częścią księstwa (później ziemi) sandomierskiego. Tytuł kasztelana żarnowskiego, mimo upadku znaczenia miasta w XIV w. i przeniesienia środka ciężkości do pobliskiego Opoczna, przetrwał aż do końca I Rzeczypospolitej. J. Sikora, Żarnów Dziennik Badań i Sprawozdanie 6
Gród w Żarnowie był obiektem zainteresowania badaczy wczesnego średniowiecza już u schyłku XIX w. W 89 roku Władysław Łuszczkiewicz opublikował artykuł poświęcony romańskiej świątyni św. Mikołaja, w którym nieco miejsca przeznaczył na opis reliktów grodu, zamieszczając też plan zachowanych reliktów założenia (być może nieco wyidealizowany). Ukazuje on rozległe, być może wieloczłonowe założenie, chronione zwielokrotnioną linią wałów (W. Łuszczkiewicz 89). Już kilkanaście kilkadziesiąt lat po pionierskich pracach Łuszczkiewicza, relikty grodu wyglądały zdecydowanie mniej okazale. Na początku lat 50. XX wieku grodziskiem zainteresował się J. Gąssowski zamieszczając jego plan (a właściwie szkic terenowy) wykonany w 949 r. i opisując w pracy poświęconej cmentarzysku w Końskich (Gąssowski 950, s. 84-86). Prace wykopaliskowe podjęto na obiekcie dopiero w latach 70. XX w. w ramach Ekspedycji Wykopaliskowej Polskiej Akademii Nauk w Radomiu pod kierownictwem Ewy Kierzkowskiej Kalinowskiej. W 97 r. wykopaliskowe badania archeologiczne skupiono w rejonie stanowiska (okolice kościoła) i (łąki, na wschód od grodziska), rozpoznając przykościelne cmentarzysko szkieletowe (sięgające XII w.) i domniemane cmentarzysko z grobem ciałopalnym (datowane na XI w.). Na grodzisku i w rejonie podgrodzia prowadzono wyłącznie prace powierzchniowe. W roku 97 zrealizowano na terenie grodziska trzy wykopy badawcze: wykopy I i II w rejonie obrywu skarpy w północno wschodniej części obiektu i III na mniejszej kulminacji. Prace przyniosły odkrycie i zadokumentowanie złożonych struktur stratygraficznych, w tym reliktów wału drewniano ziemno kamiennego (w wykopie III/97). Wyniki badań nie zostały jednak w pełni opracowane i opublikowane. Nie przedostały się także do świadomości szerszej grupy badaczy. Badania sondażowe na terenie grodziska w Żarnowie (st. ), jakie przeprowadzono 4-5, 6 lipca 008 r. ograniczone były do wykonania czterech serii odwiertów ręcznym świdrem geologicznym. Miały one na celu. Wstępne, podstawowe rozpoznanie stratygrafii na terenie grodziska i podgrodzia w Żarnowie.. Określenie miąższości nawarstwień na terenie grodziska i podgrodzia, niezbędne dla zaplanowania strategii dalszych badań na tym stanowisku.. Określenia miejsca prawdopodobnego zalegania nawarstwień, które można interpretować jako pozostałości wałów grodu żarnowskiego. Dokumentacja z badań z lat 70. XX w. składa się z rękopisów dzienników badań, maszynopisów dzienników badań z 97 i 97 r., wstępnych sprawozdań z badań 97 i 97 r. oraz zestawu rysunków dokumentacyjnych w skali :0. Kopie tej dokumentacji uprzejmie przekazane z Muzeum w Radomiu znajdują się obecnie w Regionalnym Ośrodku Badań i Dokumentacji Zabytków w Łodzi oraz Instytucie Archeologii Uniwersytetu Łódzkiego. J. Sikora, Żarnów Dziennik Badań i Sprawozdanie 7
4. Określenia miejsca prawdopodobnego zalegania nawarstwień, które można interpretować jako pozostałości wałów podgrodzia, zgodnie z sugestiami zawartymi na planie zamieszczonym przez W. Łuszczkiewicza (89). Pierwszy ciąg odwiertów (ryc. 4, 5, 6, 7, 9) zaplanowano tak, by uzyskać przekrój przez nasyp będący pozostałością grodu żarnowskiego, po jego najdłuższej osi. Oś wytyczono tak, by przecinała obie kulminacje zachowanej obecnie formy terenowej, oraz siodło pomiędzy nimi. Przechodziła ona w odległości m na SE od umieszczonego na szczycie pierwszej kulminacji pomnika z 9 r., poświęconego Bojownikom o wolność ojczyzny, prostopadle do osi, jaka łączy ten pomnik z drugim, upamiętniającym bitwę z 7. XI. 944 r. stoczoną przez baon 5 pp AK. Na tak przygotowanej osi wytyczono ciąg odwiertów. Odwiert numer znajdował się w miejscu przecięcia osi odwiertów z linią łączącą oba pomniki. Kolejne odwierty (o numerach od do 5) rozlokowano na opisanej już osi, co metry, w kierunku NE. Dalsze odwierty (o numerach 7 do 9) rozlokowano na tej samej osi, w kierunku SW od, także zachowując zasadę odległości m, między kolejnymi sondami. W niektórych przypadkach (odwierty 8, 9, 0), wobec niedrożności zdecydowano się wykonać kolejny, na tej samej wysokości z przesunięciem 40 cm w kierunku północnym (odwierty a ) lub południowym (odwierty b ). Druga seria (Ryc. 8) odwiertów miała na celu rozpoznanie miejsca położenia wykopu III z 97 r. Wykop ten nie został doprowadzony do calca w trakcie badań w 97 r., przez co był typowany do ponownego otwarcia i dokończenia eksploracji, która mogłaby przynieść próbki do badań C4 i dendrochronologicznych. Wykonanie stosownych analiz na takich próbkach pozwoliłoby na uściślenie chronologii grodziska. W trakcie badań terenowych w 008 r. okazało się, że precyzyjne określenie położenia wykopu III/97 na podstawie zachowanej dokumentacji jest obecnie znacznie utrudnione. Postanowiono więc wykonać odwierty kontrolne, które mogłyby potwierdzić położenie tego wykopu. Wykonano więc odwierty o numerach 6a i 6b położone w odległości odpowiednio,54 i, m na N od i, oraz,67 m na N od 4. Niestety oba okazały się niedrożne na głębokości ok. 0 cm od powierzchni. Trzecia seria odwiertów (Ryc. 0,,,, 4) miała na celu rozpoznanie domniemanego podgrodzia. Ciąg odwiertów na łąkach i w sadzie pomiędzy grodziskiem a kościołem, rozlokowano wzdłuż osi zbliżonej do S N, prowadzącej od betonowego ogrodzenia łąki (na S od grodziska) aż do ogrodzenia kościoła. Wykonano tu 5 odwiertów + dodatkowe w miejscach, w których zaplanowane odwierty okazały się niedrożne (odwierty 50 i 5), z przesunięciem 5 cm na E od odwiertów podstawowych. Czwarta seria odwiertów (Ryc. 5), składała się z dwóch jedynie sond, które rozlokowano J. Sikora, Żarnów Dziennik Badań i Sprawozdanie 8
między grodziskiem, a kościołem, nieco na zachód od ciągu trzeciego, na północ od muru kościelnego, w rejonie widocznego w terenie niewielkiego garbu terenowego, opierającego się o ten mur. Wykonane tu odwierty otrzymały numery 55 i 56. Położenie wszystkich odwiertów ilustruje plan zbiorczy (ryc. ). Opis wykonanych odwiertów: 4, 0,54 0 4 77 90 5 64 68 98 7 7 60 8 46 85 0 Opis stratyfikacyjnej Odwierty na grodzisku Jasnobrunatny piasek z nieznaczną domieszką próchnicy Jasny, brunatny piasek z domieszką próchnicy Jasnobrunatny piasek ze śladową domieszką próchnicy Brunatna przemieszana z drobinami polepy i węgli drzewnych Ciemno brunatna o lekko gliniastej strukturze, z wtrętem drobnych fragmentów węgli drzewnych Jasna, brunatna przemieszana z wtrętem spalenizny i węgli drzewnych (warstwa płynnie zmieniała kolor, na nieco ciemniejszy w partii spągowej) Brunatna przemieszana z wtrętami spalenizny i drobinami węgli drzewnych Jasny, żółtawo - beżowy piasek drobin polepy i fr. węgli drzewnych Brunatna z wtrętem drobin polepy, niewielkich drobin ceramiki naczyniowej i węgli drzewnych Ciemno brunatna o lekko gliniastej strukturze z drobinami polepy i węgli drzewnych Brunatna gliniasta ze znaczącą domieszką fr. polepy (w tym niewielka grudka z odciskiem materiału organicznego trzciny?), także wtręt drobin węgli drzewnych Nieznaczne przewarstwienie (w 4 5 6 7 8 9 0 5 6 a współczesna odw. J. Sikora, Żarnów Dziennik Badań i Sprawozdanie 9
,87 0 4,0 0 5,9 0 6 0,68 0 55 68 75 9 67 5 8 0 6 59 5 70 77 65 76 9 50 99 Opis stratyfikacyjnej ramach warstwy ) licznych węgli drzewnych i spalenizny (miąższość do cm) Jasno brunatna o lekko gliniastej strukturze, domieszka żwirowa (średnie frakcje) Jasny, żółtawo - beżowy piasek Brunatna z wtrętem drobin polepy, niewielkich drobin ceramiki naczyniowej i węgli drzewnych Ciemno brunatna o lekko gliniastej strukturze z drobinami polepy i węgli drzewnych Zwarta, pomarańczowa polepa Brunatna gliniasta ze znaczącą domieszką fr. polepy, także wtręt drobin węgli drzewnych Jasno brunatna o lekko gliniastej strukturze, domieszka żwirowa (średnie frakcje) Jasny, żółtawo - beżowy piasek Brunatna z wtrętem drobin polepy oraz śladowym wtrętem drobin węgli drzewnych Żółtawo beżowy piasek Brązowa z domieszką (średnie frakcje) Jasny, żółtawo - beżowy piasek Brunatna z wtrętem drobin polepy oraz śladowym wtrętem drobin węgli drzewnych Brązowa z domieszką (średnie frakcje) Zwarta, jasno brunatna przemieszana z piaskiem, lekko gliniasta Brunatna z wtrętem drobin 9 5 6 9 0 9 0 0 niedrożny J. Sikora, Żarnów Dziennik Badań i Sprawozdanie 0
7 0,57 0 8 0,4 0 8a 0,07 0 9 0,5 0 06 5 9 7 70 85 5 74 0 4 4 6 48 48 68 77 58 Opis stratyfikacyjnej polepy oraz śladowym wtrętem drobin węgli drzewnych Brązowa z domieszką (średnie frakcje) Beżowo pomarańczowy piasek (spiaszczona glina) Szarobrunatna z wtrętami jasnego, beżowego Szaro brunatna z wtrętem jasnego, drobnego żwiru i niewielkich kamieni otoczaków Szaro brunatna ze znaczącym wtrętem jasnego, drobnego żwiru i niewielkich kamieni otoczaków Szaro brunatna z domieszką, drobnych kamieni otoczaków oraz drobin polepy Szaro brunatna ze znaczącą domieszką Beżowy piasek, przemieszany z gliną z wtrętem próchniczym Jasny, żółtawo - beżowy piasek Szaro brunatna z wtrętem jasnego, drobnego żwiru i niewielkich kamieni otoczaków Szaro brunatna z wtrętem jasnego, drobnego żwiru i niewielkich kamieni otoczaków Jasno brunatna przemieszana z piaskiem, znaczące inkluzje żwiru (średnie frakcje) i drobnych kamieni otoczaków Jasny, żółtawo - beżowy piasek Szarobrunatna z wtrętami jasnego, beżowego 4? 5 6 7 8 9 0 9 6 6 9 5 niedrożny (zapewne kamień) niedrożny J. Sikora, Żarnów Dziennik Badań i Sprawozdanie
9a 0,0 0 9b 0,9 0 0,05 0 0a,0 0,90 0 Opis stratyfikacyjnej 90 niedrożny 64 76 45 68 85 55 05 48 70 80 0 90 04 40 8 99 45 Szarobrunatna z wtrętami jasnego, beżowego Szarobrunatna z wtrętami jasnego, beżowego Jasny, żółtawo - beżowy piasek Szarobrunatna z wtrętami jasnego, beżowego Ciemno szaro brunatna z niewielką domieszką (w części spągowej nieznaczna domieszka drobnych fr. polepy Białawo szary, ilasty piasek z nieznacznym wtrętem próchniczym Pomarańczowy piasek, ze spiaszczoną polepą, niewielki wtręt węgli drzewnych i spalenizny Ciemno szaro brunatna z wtrętem spalenizny i drobinami węgli drzewnych. W stropie zwarte przewarstwienie zwartej spalenizny Jasny, żółtawo - beżowy piasek Ciemno szaro brunatna z niewielką domieszką (w części spągowej nieznaczna domieszka drobnych fr. polepy Ciemno szaro brunatna, z nieznacznym wtrętem polepy Szaro brunatna, z wtrętem drobin polepy Brunatna przemieszana z piaskiem (średnie, żwirowe frakcje). W stropie przewarstwienie spalenizny i węgla drzewnego. Jasno brunatna ze znaczącą 5 5 9 4 5 9 6 7 8 9 niedrożny Niedrożny ( fragmenty ceramiki naczyniowej gł. 87 cm) niedrożny J. Sikora, Żarnów Dziennik Badań i Sprawozdanie
,94 0,74 0 4,77 0 8 04 5 66 40 9 09 0 6 4 64 9 40 90 4 88 Opis stratyfikacyjnej domieszką polepy i fr. węgli drzewnych Ciemno szaro brunatna z wtrętem spalenizny i drobinami węgli drzewnych. W stropie zwarte przewarstwienie zwartej spalenizny Jasno brunatna z domieszką żwirową (średnie frakcje) i piaszczystą oraz wtrętem węgli drzewnych. Jasno beżowy piasek Jasno brunatny piasek z domieszką próchnicy Ciemno szaro brunatna z wtrętem spalenizny i drobinami węgli drzewnych. W stropie zwarte przewarstwienie zwartej spalenizny Ciemno szaro brunatna gliniasta. Ciemna ze znaczącym komponentem spalenizny, węgli drzewnych i przepalonego, beżowo pomarańczowego. Spiaszczona, przepalona glina, w stropie i w spągu nieznaczne przewarstwienia węgla drzewnego. Ciemna, brunatno szara z wtrętem węgli drzewnych i polepy Jasny, żółtawo - beżowy piasek Jasno brunatny piasek z domieszką próchnicy Beżowy piasek przemieszany ze żwirem. Beżowy piasek z nieznaczną domieszką żwirową. Spiaszczona, przepalona glina, w stropie i w spągu nieznaczne przewarstwienia węgla drzewnego. Przepalony, pomarańczowy piasek z wtrętami polepy i drobnych węgli drzewnych. Jasno brunatny, lekko gliniasty piasek 5 40 4 4 5 4 44 45 46 9 4 47 48 45 49 50 niedrożny niedrożny J. Sikora, Żarnów Dziennik Badań i Sprawozdanie
5,66 0 6a,7 0 6b,7 0 7,8 0 8 4 8 7 75 04 4 80 4 96 84 85 8 0 5 54 Opis stratyfikacyjnej z dodatkiem żwiru i drobin węgli drzewnych. Jasno brunatny piasek z domieszką próchnicy Ciemna, brunatno szara z wtrętem węgli drzewnych i polepy Żółto pomarańczowa, plastyczna glina Jasno brunatno szara spiaszczona o luźnej strukturze. Jasno brunatna ze znaczącym komponentem. Lekko gliniasta z dodatkiem i żwiru, z drobinami polepy i nieznacznym wtrętem węgli drzewnych. Brunatna z dodatkiem żwiru, wtrętami węgli drzewnych i drobinami polepy Żółto pomarańczowa, plastyczna glina Jasno brunatna, wtręty Jasno brunatna, wtręty Jasnobrunatny piasek z nieznaczną domieszką próchnicy Jasnobrunatny piasek z nieznaczną domieszką próchnicy, z wtrętem drobin polepy, węgli drzewnych, gliny i żwiru. Ciemno brunatna o lekko gliniastej strukturze, z wtrętem drobnych fragmentów węgli drzewnych Ciemno brunatna, średnio gliniasta, z wtrętem drobnych 4 46 5 5 56 56 4 6 5 zasypisko wykopu III/ 97? niedrożny zasypisko wykopu III/ 97? niedrożny J. Sikora, Żarnów Dziennik Badań i Sprawozdanie 4
8,8 0 9,46 0 0 9,7 0 9, 0 54 8 6 56 8 09 74 07 40 56 6 76 04 50 98 55 Opis stratyfikacyjnej fragmentów węgli drzewnych Jasna, brunatna przemieszana z wtrętem spalenizny i węgli drzewnych (warstwa płynnie zmieniała kolor, na nieco ciemniejszy w partii spągowej) Brunatna przemieszana z wtrętami spalenizny i drobinami węgli drzewnych Jasnobrunatny piasek z nieznaczną domieszką próchnicy Brunatna, silnie spiaszczona, zwarta glina, z wtrętem drobin polepy i niewielkim fr. kości zwierzęcej Brunatna, plastyczna glina z wtrętami polepy i węgli drzewnych Jasnobrunatny piasek z nieznaczną domieszką próchnicy, z wtrętem drobin polepy, węgli drzewnych, gliny i żwiru. Szaro brunatna z wtrętami polepy, węgli drzewnych i nieznaczną domieszką. Próchnica ze znaczącym komponentem silnie zmineralizowanego węgla drzewnego. Gliniasta, ciemno brunatna z domieszką fr. węgla drzewnego. Brunatna przemieszana z wtrętami spalenizny i drobinami węgli drzewnych Jasny, żółtawo - beżowy piasek 7 8 6 7 4 8 9 9a Odwierty na podgrodziu (odrębna numeracja warstw) 8 9 niedrożny J. Sikora, Żarnów Dziennik Badań i Sprawozdanie 5
9,6 0 9,40 0 4 9,48 0 5 9,55 0 6 9,65 0 7 9,76 0 8 9,88 0 Opis stratyfikacyjnej 0 4 58 80 4 44 5 40 70 7 45 64 8 55 7 5 77 4 6 Szarobrunatna z wtrętami jasno beżowego i gliny Szarobrunatna z wtrętami jasno beżowego i gliny Szarobrunatna z wtrętami jasno beżowego i gliny Szarobrunatna z wtrętami jasno beżowego i gliny Szarobrunatna z wtrętami jasno beżowego i gliny Szarobrunatna z wtrętami jasno beżowego i gliny Szarobrunatna z wtrętami jasno beżowego i gliny niedrożny J. Sikora, Żarnów Dziennik Badań i Sprawozdanie 6
9 9,96 0 0 0,06 0 0,7 0 0, 0 0,4 0 4 0,58 0 Opis stratyfikacyjnej 80 59 85 5 58 86 0 9 55 67 96 4 5 56 7 50 65 8 89 8 Szarobrunatna z wtrętami jasno beżowego i gliny Jasny, żółtawo szary piasek Szarobrunatna z wtrętami jasno beżowego i gliny Jasny, żółtawo szary piasek Szarobrunatna z wtrętami jasno beżowego i gliny Szarobrunatna z wtrętami jasno beżowego i gliny Jasny, żółtawo szary piasek Beżowa glina (w części stropowej domieszka jasnego ) Szarobrunatna z wtrętami jasno beżowego i gliny Jasny, żółtawo szary piasek 5,0 0 4 4 4 5 4 J. Sikora, Żarnów Dziennik Badań i Sprawozdanie 7
6,4 0 7,9 0 8,5 0 58 87 4 47 76 00 5 6 7 8 9,5 0 40,7 0 4 55 65 7 85 46 60 Opis stratyfikacyjnej Szarobrunatna z wtrętami jasno beżowego i gliny Jasny, żółtawo szary piasek Szaro brunatna,lekko gliniasta. Liczne wtręty drobin polepy i węgli drzewnych Szarobrunatna z wtrętami jasno beżowego i gliny Jasny, żółtawo szary piasek Szaro brunatna z domieszką Przewarstwienie zlasowanego wapna Szarobrunatna z wtrętami jasno beżowego i gliny Szaro brunatna z wtrętami jasnego. Fragmenty kości (prawdopodobnie ludzkich) Jasny, żółtawo szary piasek Szarobrunatna z wtrętami jasno beżowego i gliny 4 6 4 7 8 9 4 związane z budową pobliskiej stodoły? 5 58 Jasny, żółtawo szary piasek 4 J. Sikora, Żarnów Dziennik Badań i Sprawozdanie 8
4,70 0 4,50 0 4,5 0 Opis stratyfikacyjnej 7 8 49 60 6 6 5 66 80 Szarobrunatna z wtrętami jasno beżowego i gliny Jasny, żółtawo szary piasek Ciemno szara, żwir (grube frakcje), współczesne śmieci (folia, szmata) Brunatna z wtrętami gliny, częściowo zmineralizowanego drewna i drobinami polepy oraz żwiru (średnie frakcje) Brunatna ze znaczącym wtrętem gliny 44,55 Brunatna z wtrętem drobnych fr. polepy i węgli drzewnych Jasny, żółtawo szary piasek 45,7 0 46,87 0 4 76 84 99 4 55 Brunatna z wtrętami gliny, drobinami polepy oraz żwiru (średnie frakcje) Brunatna ze znaczącą domieszką gliny Szarobrunatna z wtrętami jasno beżowego i gliny Jasny, żółtawo szary piasek 4 0 Nasyp współczesnej drogi (skraj) 4 5 4 niedrożny zbliżony do w. 4 zbliżony do w. 5 zbliżony do w. zbliżony do w. J. Sikora, Żarnów Dziennik Badań i Sprawozdanie 9
47,05 0 48,7 0 49,6 0 50,5 0 50a,5 0 5,59 0 00 4 54 7 6 66 78 5 69 4 69 74 87 4 9 6 Opis stratyfikacyjnej Szarobrunatna z wtrętami jasno beżowego i gliny Szaro brunatna z wtrętem polepy, drobnych węgli drzewnych i szaro - zielonkawej gliny Szaro brunatna z wtrętem polepy, drobnych węgli drzewnych i szaro - zielonkawej gliny Jasny, żółtawo szary piasek Fragmenty zlasowanej cegły oraz wtrętem drobin polepy i drobnych węgli drzewnych. Szaro brunatna z wtrętem polepy, drobnych węgli drzewnych i szaro - zielonkawej gliny 6 Niedrożny 6 4 7 8 6 Niedrożny wtręt drobin cegły Niedrożny (prawdopodobnie mur) 5,84 0 J. Sikora, Żarnów Dziennik Badań i Sprawozdanie 0
5a,84 0 5 4, 0 54 4, 0 55,7 0 0 86 0 7 60 80 40 6 04 84 85 05 5 6 Opis stratyfikacyjnej Szaro brunatna z wtrętem polepy, drobnych węgli drzewnych i szaro - zielonkawej gliny Brunatna z domieszką gliny, fr. węgli drzewnych, polepy i drobin cegły Szaro brunatna z wtrętem polepy, drobnych węgli drzewnych i szaro - zielonkawej gliny Brunatna z domieszką gliny, fr. węgli drzewnych, polepy i drobin cegły Szaro brunatna z wtrętem polepy, drobnych węgli drzewnych i szaro - zielonkawej gliny Szaro brunatna z nieznaczną domieszką gliny Szarobrunatna z wtrętami jasno beżowego i gliny Jasny, żółtawo szary piasek Szarobrunatna z wtrętami jasno beżowego i gliny Brunatna o plamistej strukturze, z fr. polepy i gliny (wtręty gliny liczniejsze w części spągowej) Szaro brunatna zwarta z 6 8 6 8 6 9 4 4 (wtręt drobin cegły) wtręt drobin cegły Niedrożny (prawdopodobnie mur) (wtręt drobin cegły) wtręt drobin cegły Niedrożny (prawdopodobnie mur) wtręt drobin cegły J. Sikora, Żarnów Dziennik Badań i Sprawozdanie
56,50 0 65 4 67 70 47 6 Opis stratyfikacyjnej nieznaczną domieszką drobin polepy i żwiru (średnie frakcje) Brunatna z nieznaczną domieszką piaszczystą, z fragmentami kości (prawdopodobnie ludzkich) Brunatna, spiaszczona ze znaczącą domieszką wapna, z fragmentami kości (prawdopodobnie ludzkich) Brunatna z fragmentami kości (prawdopodobnie ludzkich) 0 niedrożny W efekcie wykonanych prac badawczych, udało się częściowo osiągnąć cele, założone przed rozpoczęciem prac:. Wstępnie rozpoznano stratygrafię na terenie grodziska i podgrodzia w Żarnowie. Na podstawie wykonanych sond udało się hipotetycznie zrekonstruować układ nawarstwień uzyskując przekrój przez dłuższą oś zachowanego reliktu terenowego. Oczywiście w tej sytuacji należy uwzględnić wszystkie ograniczenia i niedokładności wynikające z zastosowanej metody badawczej. Zrekonstruowany przekrój powinien być potwierdzony badaniami wykopaliskowymi, które bez wątpienia pozwoliłyby na uściślenie obserwacji dotyczących stratygrafii oraz uwzględniłyby czynnik chronologiczny (określenie chronologii na podstawie odwiertów nie jest możliwe). Rozpoznanie przeprowadzono także na terenie podgrodzia ujawniając zdecydowanie mniej skomplikowany układ nawarstwień. Także tutaj udało się wykonać hipotetyczną rekonstrukcję pełnego przekroju stratygraficznego. Wobec stwierdzonej mniejszej złożoności stratygrafii w tym miejscu jest on bardziej prawdopodobny od wykonanego dla grodziska. W trakcie badań jedynie w odwiercie 0a, położonym na mniejszej kulminacji grodziska, pozyskano ruchomy materiał zabytkowy: niewielki fragment ceramiki naczyniowej, pochodzący z naczynia zdobionego motywem równoległych poziomych bruzd oraz nakłuć, tworzących pierwotnie zapewne układ skośnych pasm. Technologia wykonania pozwala na wstępne datowanie tego fragmentu na fazę E wczesnego średniowiecza (wg chronologii W. J. Sikora, Żarnów Dziennik Badań i Sprawozdanie
Hensla dla Wielkopolski). Drugi fragment o zdecydowanie grubszej domieszce i słabszym wypale może być wyjątkowo dobrze wypalonym fragmentem polepy, lub jakiegoś pojemnika o charakterze produkcyjnym lub gospodarczym. Jego chronologię można określić jedynie ogólnie na wczesne średniowiecze.. Określono miąższość nawarstwień na terenie grodziska i podgrodzia. Na terenie grodziska nie przekracza ona,5 m. Dzięki sondom udało się więc stwierdzić, że obecny, eksponowany relikt (o wysokości względnej przekraczającej 7 m) jest tylko częściowo nasypem o charakterze antropogenicznym, częściowo zaś naturalną, choć silnie przekształconą formą terenową. Miąższość zarejestrowanych nawarstwień na terenie podgrodzia nie przekracza,48 m (odwiert 56), zwykle około 0,7 m. Obserwacje te pozwalają na określenie strategii ewentualnych dalszych badań na tym stanowisku.. Charakter nawarstwień zarejestrowanych w rejonie mniejszej kulminacji obecnego reliktu grodu pozwala z dużym prawdopodobieństwem wyznaczyć tutaj miejsce zachowania się struktur związanych z wczesnośredniowiecznymi wałami grodu. Obserwacje te potwierdzają dawniejsze ustalenia z lat 70. XX w., z wykopu III, w którym potwierdzono obecność takich reliktów. Mniej jasne są wyniki uzyskane z sond położonych na większej kulminacji. Stwierdzone tutaj relikty w postaci przepalonego drewna i bryłek polepy (w tym niewielkiego fragmentu z odciskiem trzciny) mogą sugerować zachowanie się także tutaj pozostałości wałów. Nie można jednak wykluczyć istnienia tutaj jakiś innych spalonych konstrukcji drewnianych (budynków etc). 4. Odwierty przeprowadzone na terenie domniemanego podgrodzia nie ujawniły istnienia tutaj nawarstwień, które można by interpretować jako pozostałości wałów, których istnienia domniemywano na podstawie planu opublikowanego przez W. Łuszczkiewicza oraz wzmianki K. Potkańskiego, o tym, że kościół żarnowski stoi wśród okopu zdaje się starszego (por. Gąssowski 95, s. 85).Istnieje szereg możliwości interpretacyjnych tej sytuacji: Być może struktury utrwalone na rysunku Łuszkiewicza to wyłącznie krawędzie wyniesionej terasy. Oznaczałoby to, że obwarowanego podgrodzia nigdy w Żarnowie nie było. Być może ewentualne relikty obwarowań znajdują się dalej, na południe od muru kościelnego. Można także domniemywać, że ewentualne nawarstwienia wału zostały zniwelowane. Charakter układu stratygraficznego stwierdzonego na terenie podgrodzia w Żarnowie sugeruje, iż w znacznej mierze może on być wynikiem późnonowożytnych niwelacji. J. Sikora, Żarnów Dziennik Badań i Sprawozdanie
W trakcie badań sondażowych przeprowadzonych 4-5,7 lipca 008 r. udało się więc osiągnąć część zamierzonych celów badawczych i wyjaśnić niektóre z problemów związanych z grodziskiem w Żarnowie. Jednocześnie stwierdzono, iż obiekt ulega dalszej destrukcji. W stosunku do stanu zarejestrowanego planem warstwicowym z lat 70. XX w. stwierdzić można dalsze zniszczenia spowodowane erozją, głównie w północnej i północno zachodniej części reliktu, spowodowane erozją (pobliski ciek wodny). Na stokach wzgórza widoczne są obrywy i ślady po wykopach, których czasu wykonania nie sposób obecnie ustalić (są zapewne dość dawne). Dodatkowo widoczne są ślady wykorzystywania obiektu w charakterze toru do jazdy pojazdami terenowymi (quadami), oraz pozostałości po biwakowaniu (ogniska) co bez wątpienia nie pozostaje bez wpływu na stan zachowania reliktu. Nie stwierdzono natomiast świeżych wkopów wykonywanych przez poszukiwaczy skarbów posługujących się wykrywaczami metali. Zapewne usytuowanie obiektu niemal w centrum Żarnowa w pewnym stopniu chroni przed podobnymi działaniami. Postulować należy podjęcie w tym miejscu dalszych badań archeologicznych o charakterze ratowniczo rozpoznawczym, które pozwoliłyby na uzyskanie podstawowych danych dotyczących chronologii i układu przestrzennego obiektu, zanim okaże się, że właściwie nie ma już co badać. Bibliografia: Arnold S. 968 Z dziejów średniowiecza, Wybór pism, Warszawa. Gawlas S. 000 O kształt zjednoczonego królestwa. Niemieckie władztwo terytorialne a geneza społeczno ustrojowej odrębności Polski, Warszawa. Gąssowski J., 950 Cmentarzysko w Końskich na tle zagadnienia południowej granicy Mazowsza we wczesnym średniowieczu, Materiały Wczesnośredniowieczne, t., s. 7-75. Gąsiorowski A. 98 Żarnów, [w:] Słownik Starożytności Słowiańskich, red. G. Labuda, Z. Stieber, t. 7, Wrocław Warszawa Kraków 98, s. -4. KDW I Kodeks Dyplomatyczny Wielkopolski, t. I, Poznań 877. KDM J. Sikora, Żarnów Dziennik Badań i Sprawozdanie 4
Kodeks Dyplomatyczny Małopolski, t. -, wyd. F. Piekosiński, Kraków 876-886. Lalik T. 967 Organizacja grodowo prowincjonalna w Polsce XI i początków XII wieku, Studia z Dziejów Osadnictwa, t. 5, Wrocław Warszawa Kraków, s. 5 5. Lechowicz Z. 004 Wstęp do problematyki tzw. kasztelanii zapilickich. Skrzyński ośrodek grodowy w średniowieczu. Próba analizy materiałów archeologicznych, Wieś radomska, t. 7, s. -76 Łuszczkiewicz W. 89 Kościół parafialny w Żarnowie i reszty tamtejszego zamku, Sprawozdania Komisji Historii Sztuki, t. 4, s. 8-7. Rosin R. 970 Rozwój polityczno terytorialny łęczyckiego sieradzkiego i wieluńskiego (do przełomu XIV i XV w.), Rocznik Łódzki, t. 4 (7), s. 77 04. 975 Rozwój terytorialno polityczny dawnych ziem województwa łódzkiego (X XV w.), Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi. Seria archeologiczna, t., s. 4 4. Świechowski Z. 000 Architektura romańska Polsce, Warszawa. Zajączkowski S. 964 nad osadnictwem dawnych ziem Łęczyckiej i Sieradzkiej (do przełomu XI i XII w.), Rocznik Łódzki, t. 9 (), s. 65 99; 966 Studia nad osadnictwem dawnych ziem Łęczyckiej i Sieradzkiej w XII XIV w., Studia z Dziejów Osadnictwa, t. 4, Łódź. Zajączkowski S.M. 97 O kształtowaniu się granic dawnych ziem łęczyckiej i sieradzkiej do XVI w., Slavia Antiqua, t. 8, s. 7. III J. Sikora, Żarnów Dziennik Badań i Sprawozdanie 5
Inwentarz zabytków: inwentarz owy Rodzaj zabytku chronologia Żar/08 fr. naczynia ceramicznego XII XIII w. 0a 87 Żar/08 fr. cer. pojemnika gospodarczego lub silnie wypalona polepa Wśr. 0a 85 zalegania J. Sikora, Żarnów Dziennik Badań i Sprawozdanie 6