MINIMALIZOWANIE RYZYKA POWODZIOWEGO W POLSCE

MONOGRAFIE KOMITETU GOSPODARKI WODNEJ PAN z. XX 2014 Renata GRAF Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Wydział Nauk Geograficznych i Geologicznych MINIMALIZOWANIE RYZYKA POWODZIOWEGO W POLSCE 1. WSTĘP Powódź, jako zjawisko hydrologiczne o wymiarze społeczno-ekonomicznym, zaliczana jest do najbardziej niebezpiecznych i kosztownych zdarzeń ekstremalnych na świecie i w Europie, stanowiąc ponad 40% ogółu zdarzeń katastrofalnych (United Nations International Strategy for Disaster Reduction UNISDR). Obecnie obserwuje się wzrost częstości i rozmiaru powodzi, do którego przyczynia się zmniejszenie retencyjności zlewni (Kundzewicz 2012) oraz przyrost liczby osób zamieszkujących tereny podatne na powódź (tzw. flood prone areas). W związku z, rejestrowanym w krajach Unii Europejskiej, rosnącym ryzykiem powodziowym implementowano w 2007 r. Dyrektywę Powodziową w sprawie oceny ryzyka powodziowego i zarządzania nim (Dyrektywa Powodziowa 2007/60/WE). Wcześniejsze modele związane z ochroną przeciwpowodziową bazowały przede wszystkim na technicznym systemie zabezpieczeń, którego celem było zmniejszenie kulminacji fali powodziowej, jej opóźnienie lub ograniczenie zasięgu rozlewisk (zbiorniki i wały przeciwpowodziowe) oraz bezpośrednim ostrzeganiu i reagowaniu w czasie wystąpienia powodzi. Nowy system zarządzanie ryzykiem, bazujący również na nietechnicznych metodach ochrony przed powodzią (strategie i plany), obejmuje jego wstępną ocenę, opracowanie map zagrożenia i ryzyka powodziowego oraz planów zarządzania ryzykiem. W artykule przeprowadzono analizę kryteriów i metod identyfikacji ryzyka powodziowego z uwzględnieniem zagrożenia, ekspozycji i podatności obszaru. Wykorzystując dane z okresu 1985-2007 (Global Flood Archive Dartmouth Flood Observatory) scharakteryzowano wybrane atrybuty powodzi zarejestrowanych w tym czasie w Europie typ powodzi, czas wystąpienia i trwania oraz okres powtarzalności. Omówiono i porównano modele związane z minimalizowaniem ryzyka powodziowego, realizowane w nawiązaniu do Dyrektywy Powodziowej. Analizie poddano strategie: odsunąć powódź od ludzi, czyli przystosowania powodzi do wymogów Monografia KGW-PAN, z. XX, tom 2 (wer. 27.08).indb 247 2014-08-27 09:46:37

248 R. Graf ludzkiej działalności; odsunąć ludzi od powodzi poprzez przystosowanie działalności gospodarczej do powodzi; oraz strategię nauczyć się żyć z powodzią, która zakłada ograniczenie podatności obszaru na zalanie i podtopienie w czasie wystąpienia powodzi. Istotnym elementem strategii ograniczenia skutków wystąpienia powodzi jest mitygacja ryzyka (minimalizowanie), która jest realizowana głównie w czasie uśpienia czujności społeczeństwa pomiędzy powodziami. Wyznacza ją zespół mechanizmów, tzw. mitygatorów, wykorzystywanych w celu obniżenie prawdopodobieństwa wystąpienia zagrożenia i zmniejszania skutków sytuacji powodziowej (2007/60/WE). W jej analizach pomocne są oceny wrażliwości obszaru na powódź oraz zdolności przystosowania się do zmian, wynikających ze wzrostu ryzyka powodziowego pod wpływem czynników klimatycznych i antropogenicznych. 2. MATERIAŁ ŹRÓDŁOWY Analiza kryteriów i sposobów identyfikacji ryzyka powodziowego uwzględnia definicję powodzi, która jest interpretowana jako zjawisko hydrologiczne o określonej genezie, wielkości, czasie i zasięgu oddziaływania (Ciepielowski 1999), podczas którego woda w ciekach naturalnych, zbiornikach wodnych, kanałach lub morzu po przekroczeniu stanu brzegowego, zalewa doliny rzeczne, tereny depresyjne i powoduje zagrożenie dla ludności i mienia (Ustawa Prawo wodne). Zgodnie z Dyrektywą (2007/60/WE) powodzią określa się czasowe pokrycie wodą terenu, który normalnie nie jest pokryty wodą, wywołane przez rzeki i potoki górskie oraz powodzie sztormowe na obszarach wybrzeża. W opisie powodzi wykorzystano grupę atrybutów rejestrowanych przez obserwatorium Dartmouth Flood Observatory na poziomie europejskim i krajowym z okresu 1985-2007 oraz dane pochodzące z Eionet-European Topic Centre (ETC/ TE) oraz Disaster Risk Management (DRM). Scharakteryzowano typ powodzi, czas wystąpienia i trwania, surowość i okres powtarzalności zdarzeń, które zarejestrowano w tym czasie w Europie. Raportowanie informacji o wdrażaniu Dyrektywy Powodziowej prowadzone jest w układzie międzynarodowych i państwowych regionów dorzeczy (International, National River Basin Districts RBDs), w ramach Europejskiego Systemu Informacji o Wodzie WISE (Water Information System for Europe). W analizach porównawczych modeli związanych z minimalizowaniem ryzyka powodziowego w Polsce, realizowanych w nawiązaniu do Dyrektywy Powodziowej, wykorzystano informacje i bazy danych Krajowego Zarządu Gospodarki Wodnej, Informatycznego Systemu Osłony Kraju przed nadzwyczajnymi zagrożeniami (ISOK) oraz Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej PIB. 3. INTERPRETACJA RYZYKA POWODZIOWEGO 3.1. Diagnoza sytuacji powodziowej w Europie i Polsce Powódź jest zjawiskiem umiejscowionym w określonym czasie i przestrzeni (Hirschboeck 1988), a jej wymiar uzależniony jest od stanu wejściowego, czyli Monografia KGW-PAN, z. XX, tom 2 (wer. 27.08).indb 248 2014-08-27 09:46:38

Minimalizowanie ryzyka powodziowego w Polsce 249 przyczyny, ciągu zmian i stanu wyjściowego, którymi są konsekwencje i skutki zagrożenia, ofiary śmiertelne, przesiedlenia, uszkodzenia lub zdarzenia synergiczne. Charakter powodzi określają również wielkość, zasięg i powtarzalność, których wyznacznikiem jest prawdopodobieństwo przewyższenia przepływów kulminacyjnych, które dla powodzi zwyczajnych wynosi 10%, powodzi wielkich 1% i katastrofalnych 0,2% lub 0,5% oraz przebieg powodzi gwałtownych typu flash flood i powodzi miejskich urban flood. Analiza serii obserwacyjnych dotyczących zdarzeń powodziowych w Europie i Polsce z okresu 1985-2007 (Darmouth Flood Observatory), wykazała że powodzie wywoływane są głównie przez intensywne deszcze oraz, coraz częściej, przez krótkotrwałe opady nawalne. W omawianym okresie powódź występowała corocznie w różnych regionach kontynentu europejskiego, a czas jej trwania kształtował się od kilku dni do miesiąca, przeciętnie jednak 9 dni, a najczęściej 5 dni. Największą częstością występowania charakteryzowały się w tym okresie powodzie o prawdopodobieństwie przewyższenia przepływu kulminacyjnego 5-10%. Analiza liczebności powodzi występujących w Europie, odniesiona do dłuższych projekcji czasowych (Eionet-European Topic Centre ETC/TE) wykazała, że najczęściej pojawiały się w dorzeczach Rodanu, Renu, Dunaju i Tamizy, które zaliczane są do najbardziej powodziogennych terenów w Europie (rys. 1). Krajami, w których wielkie powodzie występowały najczęściej w okresie 1998-2008 są: Rumunia, Czechy, Słowacja, Wielka Brytania, Niemcy i Austria. Najstarsza informacja o powodzi w Polsce, która wystąpiła w 988 r., pochodzi z Kroniki Długosza (Girguś, Strupczewski 1965). O wielkości zagrożenia powo- Rys. 1. Liczba powodzi w Europie w okresie 1998-2008; źródło: ETC/TE 2003 [http://sia.eionet.europa.eu/activities/announcements/2ndeionetws, http://www.eea.europa.eu] Monografia KGW-PAN, z. XX, tom 2 (wer. 27.08).indb 249 2014-08-27 09:46:38

250 R. Graf dziowego świadczą również dawne opracowania kartograficzne, tablice powodziowe czy znaki wielkiej wody, które stanowią przybliżoną informację hydrologiczną, obejmującą miejsce, czas i rzędną kulminacji wezbrania. Analiza danych powodziowych zarejestrowanych w Polsce w okresie 1946-2001 wykazała 590 przypadków wystąpienia powodzi o różnej genezie i zasięgu, w tym 15 zdarzeń katastrofalnych o zasięgu regionalnym (Żelaziński 2005). Powodzie w Polsce, podobnie jak w każdym regionie Europy (rys. 1), mogą pojawiać się każdego roku, oraz kilkakrotnie w roku, w postaci zróżnicowanych genetycznie zdarzeń ekstremalnych, co jest uwarunkowane wieloma niekorzystnymi czynnikami, np.: intensywnymi opadami, nagłym ociepleniem wywołującym gwałtowne roztopy lub niekorzystną sytuacją baryczną (Kowalewski 2006). Powodzie typu opadowego pojawiają się głównie w południowej części kraju, natomiast pozostałe obszary są podatne na występowanie powodzi roztopowych, a lokalnie w rejonie wybrzeża Bałtyku rejestrowane są powodzie sztormowe. W sezonie zimowym wzrasta ryzyko powodzi zatorowych. Dane o powodziach w Polsce potwierdzają, że największą liczbę powodzi rejestrowano na górnej Wiśle i Odrze oraz ich górskich dopływach. Badania wieloletniej tendencji występowania powodzi w Europie wykazały wzrastającą liczbę wielkich powodzi w latach 1985-2007, na które nakłada się silna zmienność zdarzeń (Darmouth Flood Observatory). Oznacza to, że charakter, siła i częstość występowania powodzi o określonej klasie ostrości nie jest stała i uzależniona jest głównie od uwarunkowań klimatycznych, geograficznych oraz działalności człowieka (Kundzewicz i in. 2013). Czynniki te określają stopień podatności i ekspozycji obszaru na powódź, które obok zagrożenia stanowią atrybuty ryzyka powodziowego. W skali globalnej wzrastający stopień zagrożenia powodziowego jest wyznacznikiem multi-ryzyka (multi-risk), na które składa się również zagrożenie i skutki występowania ekstremalnych zdarzeń klimatycznych, meteorologicznych i geofizycznych, np. susz, cyklonów czy trzęsień ziemi. 3.2. Kryteria i sposoby identyfikacji ryzyka powodziowego Ryzyko oznacza miarę zagrożenia lub niebezpieczeństwa, które wynika z prawdopodobnych zdarzeń od nas niezależnych lub z możliwych konsekwencji podjęcia decyzji (Chong, Brown 2001; Pritchard 2001). Według Kaczmarka (2005) ryzyko stanowi miarę stanu zdarzenia ekstremalnego, które prowadzi do zagrożenia lub strat. Ryzyko powodziowe jest kombinacją prawdopodobieństwa wystąpienia powodzi oraz potencjalnych strat, które są sumą ekspozycji i podatności, wynikających z uwarunkowań przyrodniczych i społeczno-ekonomicznych. Ekspozycja oznacza stan zagospodarowania zagrożonego terenu, który wyznaczają obiekty, infrastruktura i społeczności znajdujące się na terenach zagrożonych (KZGW, Metodyka 2013), natomiast podatność charakteryzuje stopień przygotowania ludzi i obiektów do powodzi. Ryzyko powodziowe wzrasta ze względu na gwałtowny przebieg zjawisk meteorologicznych, a także zmniejszanie retencji zlewni i niewłaściwe zagospodarowanie terenów zalewowych, co prowadzi do wzrostu ryzyka hydrotechnicznego i gospodarczego (Ozga-Zieliński 2010). Monografia KGW-PAN, z. XX, tom 2 (wer. 27.08).indb 250 2014-08-27 09:46:38

Minimalizowanie ryzyka powodziowego w Polsce 251 Dyrektywa Powodziowa podkreśla, że całkowita ochrona przed powodzią jest niemożliwa, można jedynie ograniczać szkody i straty powodziowe oraz, zamiast reagować w czasie powodzi, sterować i zarządzać ryzykiem powodziowym (2007/60/WE). Problem zagrożenia powodziowego nabiera szczególnego znaczenia zwłaszcza w czasie wstąpienia powodzi, kiedy zwiększa się zainteresowanie ochroną przeciwpowodziową. Ryzyko powodziowe w rozumieniu dyrektywy stanowi kombinację prawdopodobieństwa wystąpienia powodzi i negatywnych skutków powodzi dla zdrowia ludzi, środowiska, dziedzictwa kulturowego oraz działalności gospodarczej, a celem zarządzania ryzykiem jest zmniejszenie prawdopodobieństwa wystąpienia powodzi i strat powodziowych poprzez wprowadzenie odpowiednich mechanizmów i instrumentów. 4. ANALIZA STRATEGII ZARZĄDZANIA RYZYKIEM POWODZIOWYM 4.1. Zarządzanie ryzykiem powodziowym w Polsce Zarządzanie ryzykiem powodziowym obejmuje działania mające na celu ograniczenie zagrożeń, które generują ryzyko i zabezpieczenie przed jego niekorzystnymi skutkami (Disaster Risk Management DRM, DP 2007/60/WE). System rozpatrywany jest w aspekcie: zdarzenia (event), reakcji i odpowiedzi na zdarzenie (response), oszacowania i oceny w kierunku poprawy (recovery&assessment), minimalizowania skutków (mitigation) i ostrzegania przed zdarzeniem (warning). Strategia zarządzania ryzykiem powodziowym, realizowana w Polsce przez Krajowy Zarząd Gospodarki Wodnej (KZGW) w uzgodnieniu z ministrem właściwym do spraw gospodarki wodnej, obejmuje: jego wstępną ocenę, opracowanie map zagrożenia powodziowego i ryzyka powodziowego, które jako dokumenty planistyczne związane z Dyrektywą Powodziową stanowią materiał źródłowy do opracowania planów zarządzania ryzykiem na poziomie obszaru dorzecza lub jednostki zarządzającej. Gromadzeniem, przetwarzaniem i udostępnianiem informacji związanych z ryzykiem powodziowym i ochroną przeciwpowodziową zajmują się Centra Operacyjne Regionalnych Zarządów Gospodarki Wodnej, wspierane przez Informatyczny System Osłony Kraju przed nadzwyczajnymi zagrożeniami (ISOK) oraz System Informatyczno-Informacyjny Wspomagający Zarządzanie Ryzykiem Powodziowym. Mapy zagrożenia i ryzyka powodziowego dostępne są na Hydroportalu Krajowego Zarządu Gospodarki Wodnej. Wstępna ocena wiąże się z identyfikacją obszarów o znaczącym ryzyku powodziowym, dla których wyznacznikiem jest analiza bezpośredniego wpływu powodzi na życie, zdrowie oraz obszary działalności gospodarczej wraz z infrastrukturą, a także skuteczności istniejących budowli przeciwpowodziowych. Na podstawie informacji o powodziach historycznych, prawdopodobnych i zjawiskach występujących współcześnie, typuje się tzw. obszary narażone na niebezpieczeństwo powodzi (rys. 2), do których w pierwszym cyklu planistycznym zakwalifikowano w Polsce 253 rzeki o łącznej długości 14481 km (źródło: KZGW). Monografia KGW-PAN, z. XX, tom 2 (wer. 27.08).indb 251 2014-08-27 09:46:38

252 R. Graf Dla wyróżnionych obszarów opracowane zostały mapy zagrożenia powodziowego i ryzyka powodziowego, które przedstawiają poziom zagrożenia i strat dla każdego scenariusza wystąpienia wód prawdopodobnych. Mapy zagrożenia powodziowego obejmują obszary szczególnego zagrożenia powodzią, na których może wystąpić powódź zgodnie z jednym ze scenariuszy prawdopodobieństwa: niskie (0,2%), średnie (1%) i wysokie (10%). Dla każdego ze scenariuszy przedstawia się zasięg powodzi, głębokości wody lub poziom zwierciadła wody oraz prędkość przepływu wody (rys. 3). Rys. 2. Wstępna ocena ryzyka powodziowego (WORP); fragment mapy obszarów narażonych na niebezpieczeństwo powodzi (ONNP) w województwie lubuskim; źródło: Hydroportal KZGW [http://mapy.isok.gov.pl] Mapy ryzyka powodziowego, opracowywane w kolejnym etapie, przedstawiają potencjalne negatywne skutki związane z powodzią, która może wystąpić zgodnie z jednym ze scenariuszy prawdopodobieństwa (rys. 4). Poprzez uwzględnienie relacji ryzyka i jego konsekwencji w stosunku do elementów środowiska przyrodniczego, typu użytkowania terenu i charakteru zabudowy oraz działalności gospodarczej i dziedzictwa kulturowego, mapy te umożliwiają wskazanie stref, które są objęte największym ryzykiem powodziowym. Na mapach uwzględniane są obiekty o wysokich walorach historycznych, cenne przyrodniczo oraz obiekty strategiczne z punktu widzenia skutków związanych z powodzią, np. ujęcia wód, oczyszczalnie ścieków oraz te, które mogą generować zjawiska synergiczne. Analiza treści mapy umożliwia wskazanie lokalizacji budynków o określonym przeznaczeniu i kosztach potencjalnych strat powodziowych, co stanowi podstawę wyceny szkód i uzyskania rekompensaty. Monografia KGW-PAN, z. XX, tom 2 (wer. 27.08).indb 252 2014-08-27 09:46:39

Minimalizowanie ryzyka powodziowego w Polsce 253 Rys. 3. Mapa zagrożenia powodziowego; fragment mapy Poznań-Dębiec N-33-130-D-d-3; źródło: Hydroportal KZGW [http://mapy.isok.gov.pl] Rys. 4. Mapa ryzyka powodziowego; fragment mapy Poznań-Dębiec N-33-130-D-d-3; źródło: Hydroportal KZGW [http://mapy.isok.gov.pl] Monografia KGW-PAN, z. XX, tom 2 (wer. 27.08).indb 253 2014-08-27 09:46:40

254 R. Graf Do 2011 r. przygotowano w formie opisu i opracowań kartograficznych wstępną ocenę ryzyka powodziowego w całym kraju w podziale na województwa, natomiast do końca 2013 r. mapy zagrożenia i ryzyka powodziowego (Hydroportal KZGW). Utworzone bazy danych przestrzennych stanowią podstawę do opracowania planów zarządzania ryzykiem powodziowym w obszarach planistycznych dorzecza i regionu wodnego, których termin realizacji wyznaczony został na rok 2015 (DP, 2007/60/WE). 4.2. Strategie mitygacji ryzyka powodziowego Ryzyko powodziowe stanowi funkcję zagrożenia, ekspozycji i wrażliwości na powódź, które wyznaczają charakter współczesnych strategii jego mitygacji odsunąć powódź od ludzi, odsunąć ludzi od powodzi i nauczyć się żyć z powodzią (rys. 5). Minimalizacja ryzyka powodziowego oznacza redukcję prawdopodobieństwa przepływu maksymalnego oraz strat i wrażliwości społecznej na sytuację kryzysową. Do czasu implementacji w Polsce Dyrektywy Powodziowej (DP, 2007/60/WE) działania w tym zakresie realizowano poprzez strategie ochrony przed powodzią, które, przypisane do czasu jej wystąpienia, bazowały na technicznym zabezpieczeniu poprzez system budowli i urządzeń przeciwpowodziowych oraz bezpośrednim ostrzeganiu i reagowaniu. Strategia odsunąć powódź od ludzi (rys. 5) stanowi kontynuację tradycyjnego, technicznego sposobu ograniczania zagrożenia i ochrony przeciwpowodziowej. Realizowana jest głównie poprzez: zbiorniki retencyjne, wały przeciwpowodziowe, suche zbiorniki przeciwpowodziowe, poldery, kanały ulgi, wrota przeciwpowodziowe i przeciwsztormowe oraz działania mające na celu zwiększenie i ochronę naturalnej retencji (np. zalesianie). Techniczny kierunek ochrony zakłada, że szkody powodziowe zostaną zlikwidowane lub istotnie ograniczone poprzez działanie systemu hydrotechnicznego. Przykładem jest zespół zbiorników retencyjnych w dorzeczu Wisły, których zadaniem jest redukcja odpływu i maksymalne oddalenie od siebie kulminacji fal powodziowych. Funkcjonujący w systemie zbiornik Goczałkowice opóźnia kulminację na Małej Wiśle, zbiorniki Kaskady Soły oddalają kulminację Soły od kulminacji Skawy, podobnie jak znajdujący się w budowie zbiornik Świnna Poręba na rzece Skawie, który już podczas powodzi w 2010 r., zatrzymując około 60 mln m 3 wody, opóźnił kulminację fali na Wiśle (Ocena 2012). Ochrona przeciwpowodziowa w dolinie rzecznej stwarza możliwość zasiedlenia wielu terenów, które cechują się jednak wysokim stopniem ryzyka wystąpienia powodzi, a przez to narażenia społeczeństwa na wielkie szkody. Większość powodzi jest spowodowana ograniczeniem retencji dolinowej przez obwałowania i wzrostem maksymalnych przepływów lub też zwężeniem przekroju poprzecznego i zmniejszeniem przepustowości koryta, co powoduje dodatkowy wzrost maksymalnych poziomów wody. Obwałowania, które chronią tereny zalewowe użytkowane przez człowieka, często podczas powodzi ulegają przerwaniu i zniszczeniu na odcinkach długości wielu kilometrów, co ogranicza możliwość kontrolowania przebiegu powodzi i minimalizowania rozmiarów klęski przy pomocy systemu technicznej ochrony Monografia KGW-PAN, z. XX, tom 2 (wer. 27.08).indb 254 2014-08-27 09:46:40

Minimalizowanie ryzyka powodziowego w Polsce 255 przeciwpowodziowej. Potencjalnie istnieje ryzyko wystąpienia wezbrania wyższego, dla którego zaprojektowano urządzenia zabezpieczające przed powodzią i w konsekwencji przelania się wody przez wał lub jego przerwanie. Zbyt mała przepustowość międzywala na terenach miejskich, wywołana np. niskim obwałowaniem, przy braku możliwości jego podwyższenia, wymaga wprowadzenia dodatkowych zabezpieczeń w formie kanału ulgi lub polderu powyżej miasta. System zabezpieczenia przeciwpowodziowego o podobnym zakresie działania i składowych, których celem jest obniżenie fali powodziowej, planowany jest dla miasta Krakowa (Ocena 2012). Rys. 5. Metody techniczne i nietechniczne stosowane w minimalizowaniu ryzyka powodziowego (na podstawie Penning-Rowsell i in. 2008, częściowo zmodyfikowany) Zawodność wielu urządzeń infrastruktury technicznej notowana podczas powodzi w ostatnich latach (Żelaziński 2005) oraz pojawienie się tzw. syndromu pozornego bezpieczeństwa w obwałowanej dolinie, wskazały na konieczność wprowadzenia kolejnej strategii minimalizowania ryzyka powodziowego odsunąć ludzi od powodzi (rys. 5). Koncepcja ta zakłada przystosowanie działalności gospodarczej człowieka do powodzi głównie poprzez nowe uregulowania prawne uwzględnione w planowaniu przestrzennym, które związane są z zakazem budowy i prowadzenia jakichkolwiek działań w strefach podatnych na powódź (tzw. flood prone areas). W nietechnicznych metodach ograniczania ryzyka powodziowego uwzględnia się działania ustawodawcze, administracyjne, społeczne oraz politykę ubezpieczeniową, które mają prowadzić do zmniejszenia potencjalnego zagrożenia terenów obwałowanych i nieobwałowanych w dolinie rzecznej, głównie poprzez zmianę jej zagospodarowania i ograniczenie tzw. zabudowy wrażliwej na zalewanie. Do redukcji wezbrań powodziowych, oprócz sposobów technicznych, przyczynia się również retencja terenowa, do ograniczenia której dochodzi w zlewniach zurbanizowanych. W przypadku rzeki obwałowanej przepływy maksymalne regulowane są poprzez retencję powierzchniową czynną, którą wyznacza przestrzeń pomiędzy wałami, natomiast tereny zawala stanowią tzw. retencję odciętą. Właściwe zarządzanie przestrzenią miejską, biotechniczny sposób zagospodarowania poprzez Monografia KGW-PAN, z. XX, tom 2 (wer. 27.08).indb 255 2014-08-27 09:46:41

256 R. Graf zalesianie lub ograniczanie uszczelniania powierzchni terenów zurbanizowanych (np. zielone parkingi) oraz racjonalne zagospodarowanie wód opadowych mogą przyczynić się do zwiększenia powierzchni czynnej zlewni, regulującej stany wód powierzchniowych i podziemnych. Ograniczanie ekspozycji obszaru na powódź poprzez wskazanie możliwości użytkowania terenów zalewowych w sposób niewrażliwy na skutki zalania (np. parki, tereny rekreacyjne) zaliczane jest obecnie do najskuteczniejszych sposobów zmniejszania potencjalnych strat powodziowych. Stanowi ono również alternatywny (ekologiczny) sposób dla systemu technicznej ochrony przeciwpowodziowej, który wpływa negatywnie na stan środowiska przyrodniczego. W obrębie uregulowanych i obwałowanych dolin rzecznych obserwuje się wielokierunkowe przekształcenia warunków przepływu (wzrost prędkości i głębokości wody w międzywalu) i odpływu wód ze zlewni, charakterystyk hydromorfologicznych (wyprostowanie biegu rzeki, wycinka roślinności wysokiej w strefach brzegowych koryta), warunków ekologicznych (odcięcie ekosystemów dolinowych od rzeki, przerwanie funkcji korytarza ekologicznego) i cech krajobrazu (likwidacja mokradeł, starorzeczy). Zgodnie z założeniami Ramowej Dyrektywy Wodnej (RDW 2000/60/WE) elementy te wykorzystywane są przy klasyfikacji stanu ekologicznego, który określa jakość struktury i funkcjonowania ekosystemów związanych z wodami powierzchniowymi oraz przy wyznaczaniu części wód powierzchniowych sztucznych lub silnie zmienionych na skutek oddziaływania człowieka, dla których ocenia się potencjał ekologiczny. Podkreśla się, że negatywne skutki inwestycji przeciwpowodziowych, które stanowią czynnik ograniczający osiągnięcie podstawowego celu środowiskowego jakim jest dobry stan lub potencjał ekologiczny części wód powierzchniowych, należy minimalizować, a ekologiczny sposób ochrony przed powodzią, w celu pełnego zabezpieczenia, wspierać metodami technicznymi (Pierzgalski, Żelazo 2008). Wiele szkód i strat rejestrowanych jest w czasie trwania i po powodzi, dlatego w tym okresie uruchamiany jest system bezpośredniego ostrzegania i reagowania. Strategia nauczyć się żyć z powodzią (rys. 5) zakłada ograniczenie podatności obszaru na zalanie i podtopienie w czasie wystąpienia powodzi poprzez ochronę bezpośrednią oraz doraźną likwidację szkód i minimalizację strat. Metody ograniczania podatności obszaru i społeczeństwa na powódź obejmują między innymi: systemy ostrzeżeń powodziowych i reagowania na powódź, zabezpieczenie istniejących obiektów i ubezpieczenia powodziowe. Opracowanie map zagrożenia i ryzyka powodziowego nakłada na samorządy lokalne obowiązek uwzględniania terenów wskazanych na mapach w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego i wprowadzenia zakazów oraz ograniczeń zabudowy na tych obszarach. Porównanie elementów strategii zarządzania ryzykiem powodziowym oraz doświadczenie Polski w zakresie redukcji strat powodziowych wykazało, że rozsądnym wariantem jest kompilacja działań technicznych i nietechnicznych oraz wybór wariantu optymalnego (rys. 5), co umożliwi realizację założeń dyrektywy w regionie wodnym, a nie tylko w pojedynczej zlewni. Monografia KGW-PAN, z. XX, tom 2 (wer. 27.08).indb 256 2014-08-27 09:46:41

Minimalizowanie ryzyka powodziowego w Polsce 257 5. PODSUMOWANIE Powiedzenie Kto mieszka blisko wody, niech przygotuje się na szkody (Adalberg 1894, s. 1889-1894) można odnieść do czasów minionych i teraźniejszych. Ta dawna forma ostrzegania przed klęską powodzi znajduje również odzwierciedlenie we współczesnym systemie oceny ryzyka powodziowego i zarządzania nim, którego założenia określa Dyrektywa Powodziowa. W obowiązujących obecnie w Polsce uwarunkowaniach prawnych i środowiskowych poszukuje się odpowiedzi na pytania dotyczące skutecznych metod minimalizowania ryzyka powodziowego przy rejestrowanym, zwłaszcza od XX w., wzroście częstości pojawiania się powodzi oraz jakie działania są obecnie niezbędne lub najlepsze dla zabezpieczenia społeczeństwa przed powodzią. Efektywność tych działań powinna opierać się według Dyrektywy Powodziowej na odpowiednich najlepszych praktykach i najlepszych dostępnych technologiach, które nie powodują nadmiernych kosztów. Metody techniczne, stosowane dotychczas w wielu krajach w celu zmniejszania skutków powodzi, okazały się niewystarczające oraz negatywnie oddziałujące na środowisko przyrodnicze. Zgodnie z realizacją celów środowiskowych Ramowej Dyrektywy Wodnej działania ochrony przeciwpowodziowej prowadzone w dolinach rzecznych powinno się ograniczać ze względu na ich niekorzystny wpływ na ekosystemy wodne. Właściwe zagospodarowywanie terenów narażonych na zjawisko powodzi, zgodne z dokumentami planistycznymi, stanowi nadrzędny cel strategii zarządzania ryzykiem powodziowym i jego minimalizowania w krajach Unii Europejskiej (DP, 2007/60/WE). Duże znaczenie przypisuje się obecnie tzw. metodom nietechnicznym, działaniom organizacyjno-prawnym i planistycznym, podkreślając jednak efektywność kompleksowych rozwiązań ochrony przeciwpowodziowej, które są dostosowane do warunków hydrologicznych oraz stopnia zagospodarowania zlewni i obejmują działania techniczne (w uzasadnionych przypadkach) oraz o charakterze nietechnicznym (np. zwiększanie zdolności retencyjnej zlewni). W celu skutecznej realizacji powyższych założeń, stosowane w praktyce strategie minimalizowania ryzyka powodziowego powinny uwzględniać wszystkie jego kategorie: zagrożenia, ekspozycji i wrażliwości. Funkcjonowanie zaawansowanych obecnie systemów przewidywania powodzi, wykorzystujących wyniki prognoz, modelowania hydrologicznego i monitoringu, pozwala minimalizować ryzyko i skutki powodzi oraz odpowiednio zarządzać środkami ochrony przeciwpowodziowej. MITIGATION OF FLOOD RISK IN POLAND Abstract Due to the increasing flood risk registered in European Union countries, in 2007 there were implemented the guidelines of the Directive on the assessment and management of flood risk. The paper analyses the criteria and methods of identification of flood risk with taking into account the aspects of threat, proneness and exposure. Using data from the period 1985-2007 (Dartmouth Flood Observatory), there were characterised selected attributes of Monografia KGW-PAN, z. XX, tom 2 (wer. 27.08).indb 257 2014-08-27 09:46:41

258 R. Graf floods recorded at that time in Europe: the flood type, occurrence and duration, the severity and the recurrence interval. The analysis included European models and strategies related to flood risk mitigation in relation to the EU Flood Directive. Mitigation, as a risk management phase, was interpreted as aiming for the reduction of the likelihood of flood risk occurrence and minimisation of the consequences of a flood situation. The flood hazard is largely dependent on climactic factors, and also on anthropogenic activity related to the modification of land use structure, primarily towards the reduction of catchment retention. The analysis covered the following strategies: moving flood away from people, move people away from flood, learn to live with flood. Earlier models, assigned to the time of flood occurrence, were chiefly based on protection with a system of flood reservoirs and levees as well as immediately warning and reacting during flood occurrences. In the new guidelines, there has been introduced a risk management system which encompasses initial risk assessment, preparation of flood hazard and risk maps and risk management plans. A crucial stage of flood risk management, particularly in terms of the reduction of the consequences of its occurrence: the threat, damage and losses, is risk mitigation, which is realised also during the phase of dormant public vigilance between floods. Key words: flood, management of flood risk, mitigation, flood hazard map, flood risk map BIBLIOGRAFIA Adalberg S., 1894, Księga przysłów, przypowieści i wyrażeń przysłowiowych polskich, Warszawa, Druk Emila Skiwskiego Chong Y.Y., Brown E.M., 2001, Zarządzanie ryzykiem projektu, Oficyna Ekonomiczna, Kraków Ciepielowski A., 1999, Podstawy gospodarowania wodą, Wydawnictwo SGGW, Warszawa Dyrektywa Powodziowa 2007/60/WE, Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 23 października 2007 r. w sprawie oceny ryzyka powodziowego i zarządzania nim, (Dziennik Urzędowy L 288, 06/11/2007 P. 0027 0034) Girguś R., Strupczewski W., 1965, Wyjątki ze źródeł historycznych o nadzwyczajnych zjawiskach hydrologiczno-meteorologicznych na ziemiach polskich w wiekach od X do XVI. PIHM, Warszawa Hirschboeck K.K., 1988, Flood hydroclimatology, [w:] Flood Geomorphology, V.R. Baker, R.C. Kochel, P.C. Patton (red.), John Wiley & Sons, New York, 27-49 Kaczmarek T.T., 2005, Ryzyko i zarządzanie ryzykiem. Ujęcie interdyscyplinarne, Difin, Warszawa Kowalewski Z., 2006, Powodzie w Polsce. Rodzaje, występowanie oraz system ochrony przed ich skutkami, Woda Środowisko Obszary Wiejskie, 1 (16), 207-220 Pritchard C.L., 2001, Zarządzanie ryzykiem w projektach. Teoria i praktyka, WIG-PRESS, Warszawa Kundzewicz Z.W. (red.), 2012, Changes in flood risk in Europe, IAHS Special Publication No. 10, CRC Press, Taylor and Francis Kundzewicz Z.W., Pińskwar I., Brakenridge G.R., 2013, Large floods in Europe, 1985-2009, Hydrological Sciences Journal, 58 (1), 1-7 Ozga-Zieliński B., 2010, Ryzyko hydrologicznych zdarzeń ekstremalnych, [w:] Hydrologia w inżynierii i gospodarce wodnej. Monografie nr 68, T.1, 319-325, B. Więzik (red.), PAN, Warszawa, 319-325 Pierzgalski E., Żelazo J., 2008, Uwarunkowania i kierunki ochrony przed powodzią, Wiadomości Melioracyjne i Łąkarskie, 1, 15-20 Monografia KGW-PAN, z. XX, tom 2 (wer. 27.08).indb 258 2014-08-27 09:46:41

Minimalizowanie ryzyka powodziowego w Polsce 259 Ramowa Dyrektywa Wodna, RDW 2000/60/WE, Dyrektywa Rady i Parlamentu Europejskiego z dnia 23 października 2000 r. w zakresie polityki wodnej, (Dziennik Urzędowy L 327, 22/12/2000) Ustawa Prawo wodne (art. 9 ust. 1 pkt 10 ustawy z dnia 18 lipca 2001 r.), Ustawa o zmianie ustawy Prawo wodne oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. 2005 Nr 130 poz. 1087) Żelaziński J., 2005, Ogólne wiadomości o wezbraniach i powodziach. Szkolenie przyjazne środowisku strategie ochrony przed powodzią, IMGW-PIB, Warszawa, online: http://www.tnz.most.org./ pow/imgw_w2.htm Online 10.03.2014: http://www.unisdr.org, United Nations International Strategy for Disaster Reduction UNISDR Online 10.03.2014: http://floodobservatory.colorado.edu, Global Flood Archive-Dartmouth Flood Observatory Online 10.03.2014: http://water.europa.eu, Water Information System for Europe WISE Online 10.03.2014: http://www.eea.europa.eu/pl/themes, EEA Report No 12/2012, Climate change, impacts and vulnerability in Europe 2012en Online 10.03.2014: http://klimat.imgw.pl, Projekt IMGW-PIB: KLIMAT Wpływ zmian klimatu na środowisko, gospodarkę i społeczeństwo Online 10.03.2014: http://peseta.jrc.ec.europa.eu, PESETA project (Projection of Economic impacts of climate change in Sectors of the European Union based on bottom-up Analysis), European Environment Agency (EEA) Online 10.03.2014: http://www.espon.eu/menu_projects, http://www.espon-climate.eu, ESPON CLI- MATE Project, 2011, Climate Change and Territorial Effects on Regions and Local Economies in Europe Online 11.03.2014: http://sia.eionet.europa.eu/activities/announcements/2ndeionetws, Eionet-European Topic Centre on Spatial Information and Analysis ETC/TE Online11.03.2014: http://oki.rzgw.poznan.pl/metodyka.pdf, Metodyka opracowania planów zarządzania ryzykiem powodziowym dla obszarów dorzeczy i regionów wodnych, 2013, Krajowy Zarząd Gospodarki Wodnej Online 11.03.2014: http://www.drmonline.net, Disaster Risk Management DRM Online 11.03.2014: www.kzgw.gov.pl, Krajowy Zarząd Gospodarki Wodnej Online 11.03.2014: http://www.isok.gov.pl, Informatyczny System Osłony Kraju przed nadzwyczajnymi zdarzeniami (ISOK) Online 11.03.2014: http://mapy.isok.gov.pl, Hydroportal KZGW Online 15.05.2014: http://evidence.environment-agency.gov.uk/fcerm, Penning-Rowsell E.C., Parker D., Harries T., 2008, RUE Research Report No I-1: Systematisation, evaluation and context conditions of structural and non-structural measures for flood risk reduction, FLOOD-ERA Report for England and Scotland, Middlesex University Online 15.05.2014: https://www.bip.krakow.pl, Ocena stanu zabezpieczenia przeciwpowodziowego miasta Krakowa, 2012, Powiatowy Zespół Zarządzania Kryzysowego w Krakowie, Urząd Miasta Krakowa, Wydział Bezpieczeństwa i Zarządzania Kryzysowe, Kraków Adres do korespondencji Corresponding author: dr hab. Renata Graf, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Wydział Nauk Geograficznych, Instytut Geografii Fizycznej i Kształtowania Środowiska Przyrodniczego, Zakład Hydrologii i Gospodarki Wodnej, 61-680 Poznań, ul. Dzięgielowa 27, e-mail: rengraf@amu.edu.pl Monografia KGW-PAN, z. XX, tom 2 (wer. 27.08).indb 259 2014-08-27 09:46:41