Wildlife Consulting Adres: Twardorzeczka 229, 34-324 Lipowa Telefon: 788 795 353 E-mail: info@wildlifeconsulting.pl www.wildlifeconsulting.

Wildlife Consulting Adres: Twardorzeczka 229, 34-324 Lipowa Telefon: 788 795 353 E-mail: info@wildlifeconsulting.pl www.wildlifeconsulting.pl Ekspertyza w zakresie dużych drapieżników niedźwiedzia brunatnego, rysia euroazjatyckiego i wilka, na potrzeby planu zadań ochronnych dla SOO Beskid Żywiecki PLH240006 Autorzy Dr inż. Robert W. Mysłajek Dr Sabina Pierużek-Nowak Ekspertyza wykonana zgodnie z umową nr WOF-I.261.6 12.2011 Twardorzeczka, styczeń 2012

Spis treści Wstęp. 4 1. Weryfikacja występowania przedmiotu ochrony 4 1.1. Niedźwiedź brunatny.. 4 1.2. Ryś euroazjatycki 12 1.3. Wilk. 18 2. Weryfikacja oceny stanu ochrony. 25 2.1. Niedźwiedź brunatny. 25 2.2. Ryś euroazjatycki.. 31 2.3. Wilk. 36 3. Zależności pomiędzy działaniami niezbędnymi do utrzymania właściwego stanu ochrony dużych drapieżników a ochroną innych gatunków 40 4. Diagnoza warunków zachowania właściwego stanu ochrony dużych drapieżników w obszarze. 43 5. Wskazanie sieci powiązań ekologicznych z populacjami zasiedlającymi obszary sąsiadujące z SOO Beskid Żywiecki 46 6. Charakterystyka istniejących i potencjalnych zagrożeń dla zachowania we właściwym stanie ochrony populacji dużych drapieżników.. 51 6.1. Istniejące i potencjalne zagrożenia dla zachowania we właściwym stanie populacji niedźwiedzia brunatnego... 51 6.2. Istniejące i potencjalne zagrożenia dla zachowania we właściwym stanie populacji rysia... 55 6.3. Istniejące i potencjalne zagrożenia dla zachowania we właściwym stanie populacji wilka 59 7. Zalecenia w odniesieniu do gospodarki przestrzennej, rolnej, leśnej i łowieckiej prowadzonej na terenie SOO Beskid Żywiecki.. 63 7.1. Zalecenia w odniesieniu do gospodarki przestrzennej.. 63 7.2. Zalecenia w odniesieniu do gospodarki rolnej. 68 7.3. Zalecenia w odniesieniu do gospodarki leśnej. 70 7.4. Zalecenia w odniesieniu do gospodarki łowieckiej 72 7.5. Inne zalecenia 74 8. Określenie wskazań dotyczących rozwiązywania sytuacji konfliktowych i ograniczenia szkód wyrządzanych przez duże drapieżniki, w tym określenie metod ochrony zwierząt hodowlanych 74 8.1. Pasterskie psy stróżujące 75 8.2. Ogrodzenia siatkowe. 76 8.3. Ogrodzenia elektryczne 77 2

8.4. Fladry. 78 8.5. Zabezpieczanie pasiek przed niedźwiedziami. 79 9. Wytyczne dotyczące postępowania w przypadku stwierdzenia osobników zsynantopizowanych, chorych, rannych i innych o nietypowym zachowaniu. 80 9.1. Osobniki zsynantropizowane 80 9.2. Osobniki chore i ranne.. 83 9.3. Odnalezione osobniki młodociane 84 9.4. Odnalezienie osobników martwych. 85 10. Ustalenie zakresu i zalecanej metodyki prowadzenia monitoringu w stosunku do dużych drapieżników 86 10.1 Monitoring niedźwiedzia 86 10.2. Monitoring rysia. 88 10.3. Monitoring wilka 91 10.4. Propozycje uzupełnienia monitoringu 95 11. Ustalenie działań ochronnych.. 97 11.1. Działania ochronne dla niedźwiedzia brunatnego. 97 11.2. Działania ochronne dla rysia euroazjatyckiego 104 11.3. Działania ochronne dla wilka 110 Literatura. 117 Załącznik 1. Protokół z oględzin martwego dużego drapieżnika. 122 Załącznik 2. Karta dokumentacji fotograficznej.. 123 Załącznik 3. Instrukcja zbioru prób genetycznych z martwych zwierząt. 124 Załącznik 4. Karta obserwacji dużych drapieżników. 125 3

Wstęp Ekspertyza zoologiczna w zakresie dużych drapieżników niedźwiedzia brunatnego Ursus arctos, rysia euroazjatyckiego Lynx lynx i wilka Canis lupus została wykonana na potrzeby sporządzenia planu zadań ochronnych dla specjalnego obszaru ochrony siedlisk Natura 2000 Beskid Żywiecki (kod obszaru PLH240006), zwanego dalej SOO Beskid Żywiecki. 1. Weryfikacja występowania przedmiotu ochrony 1.1. Niedźwiedź brunatny Niedźwiedzie żyjące w SOO Beskid Żywiecki należą do karpackiej populacji tego gatunku liczącej na obszarze Polski około 95 osobników (Selva i in. 2011). W innych regionach kraju ten największy drapieżnik w ogóle nie występuje. Rozmieszenie niedźwiedzia w polskiej części Karpat nie jest jednak ciągłe. Pomimo obecności potencjalnie przydatnych siedlisk w całym obszarze polskich Karpat (Fernandez i in. w przygotowaniu), bytująca tu populacja dzieli się na dwa segmenty: segment zachodni - obejmujący Tatry i Beskid Żywiecki i rozciągający się na całą centralną Słowację i wschodni skrawek Czech, oraz segment wschodni obejmujący Bieszczady i mający swoją kontynuację w karpackiej części wschodniej Słowacji, Ukrainy, Rumunii i Serbii. W obszarze pomiędzy Tatrami a Bieszczadami (Beskid Sądecki i Beskid Niski) obecność niedźwiedzi jest mniej regularna. W całych Polskich Karpatach miejsca rozrodu niedźwiedzi występują jedynie w trzech obszarach: w Bieszczadach, Tatrach i Beskidzie Żywieckim (Selva i in. 2011, Jakubiec i in. 2007, Nowak i Mysłajek, niepubl.). Może to 4

świadczyć o istnieniu istotnych barier migracyjnych pomiędzy tymi obszarami. Wymaga to jednak szerzej zakrojonych badań genetycznych, włączających także obszar SOO Beskid Żywiecki. Regularnie potwierdzany rozród niedźwiedzi w Beskidzie Żywieckim wskazuje na bardzo istotną rolę obszaru SOO Beskid Żywiecki w ochronie tego gatunku w skali naszego kraju. Badania nad liczebnością niedźwiedzia brunatnego w Beskidzie Żywieckim prowadzone są od kilkudziesięciu lat. Opierają się one jednak w głównej mierze na ankietach i wyrywkowych obserwacjach (Jakubiec i Buchalczyk 1987, Jamrozy 1989, Jakubiec 1990, 1996a, 1996b, 2001, Jamrozy 1994), co w świetle współczesnej wiedzy na temat ekologii niedźwiedzi może doprowadzać do błędów w ocenie liczebności (Selva i in. 2011). Brak jest dobrej oceny struktury wiekowej i płciowej oraz parametrów demograficznych populacji, a także składu pokarmu. Istnieje natomiast liczna literatura poświęcona problemom ochrony gatunku w SOO Beskid Żywiecki (Parusel 1982, Jakubiec 1996a, 1996b, 2001, Mysłajek i Nowak 2011). SOO Beskid Żywiecki jest najdalej na zachód wysuniętym fragmentem polskich Karpat na stałe zasiedlonym przez niedźwiedzia brunatnego (Jakubiec 1996b, 2001, Mysłajek i Nowak 2011, Selva i in. 2011). W sąsiednich masywach Beskidzie Śląskim i Beskidzie Małym niedźwiedzie pojawiają się sporadycznie (Dembniok 1967, Kotajny 1967, Jakubiec 1996a), choć od 2011 r. stwierdza się stałą obecność (i gawrowanie) dwóch osobników w SOO Beskid Śląski (Nowak i Mysłajek, niepubl.). Do 1999 roku, liczebność niedźwiedzi w całym Beskidzie Żywieckim, obejmującym zarówno obszar SOO Beskid Żywiecki, jak i Babiogórski Park Narodowy i pasmo Polic, szacowano na 4-6 osobników (Jakubiec 1996a, 1996b, 2001). W Standardowym Formularzu Danych dla SOO Beskid Żywiecki (Natura 2000 Public Viewer, 5

http://natura2000.eea.europa.eu/natura2000/sdf.aspx?site=plh240006, dostęp 27.01.2012.) liczebność populacji dla obszaru oceniono na <5 osobników. Obserwacje zebrane przez Stowarzyszenie dla Natury Wilk z lat 2008-2011, wskazują na występowanie na obszarze SOO Beskid Żywiecki 3-5 osobników (R. W. Mysłajek i S. Nowak, niepubl.). Obserwacje z lat 1980-1999 wskazują na stosunkowo niską liczbę młodych prowadzonych przez matki w Beskidzie Żywieckim, wartość ta wynosiła średnio 1,31 młodego/matkę (Jakubiec 2001). W latach 2003-2012 obserwowano tu kilkakrotnie samice wiodące od 1 do 3 młodych, średnia liczba wynosiła 2,0 młodego/matkę (n=7, SD=0,82; Nowak i Mysłajek, niepubl.). Ponieważ nie są to dane opublikowane, dla weryfikacji stanu ochrony gatunku przyjęto wartości podane wcześniej w pracy Jakubca (2001). Z Beskidu Żywieckiego brak jest opracowań dotyczących składu pokarmu niedźwiedzi, dostępne są jedynie wyrywkowe dane jakościowe (Parusel 1984, 1986, 1987, Jakubiec 1996a). Wśród rodzajów pokarmu zjadanych przez niedźwiedzie w tym regionie znalazły się: błonkówki (pszczoły i osy), owoce (maliny, jarzębiny, gruszki, śliwki, jabłka), kłącza i części zielne roślin, odpadki ze śmietników, ziarno owsa oraz bukiew. Szkody wśród inwentarza i rodzin pszczelich są sporadyczne. W latach 2003-2011 niedźwiedzie zabiły w granicach SOO Beskid Żywiecki oraz w jego sąsiedztwie 31 owiec i 43 króliki, zniszczyły także 10 uli (Selva i in. 2011, dane z Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska w Katowicach). Szkody są szacowane przez pracowników Wydziału Ochrony Przyrody i Obszarów Natura 2000 w Bielsku-Białej Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska w 6

Katowicach, i na bieżąco rekompensowane przez Skarb Państwa. W latach 2008-2011 wypłacono łącznie 1250 zł odszkodowań z tytułu szkód od niedźwiedzi. Słabo poznane są czynniki śmiertelności niedźwiedzi w analizowanym obszarze. Dotychczas w granicach ostoi stwierdzono przypadek śmierci młodego niedźwiedzia w gawrze, po tym, gdy samica została przepłoszona przez ludzi (Jakubiec 1996a). W sąsiedztwie ostoi, w paśmie Polic, doszło również do przypadku skłusowania niedźwiedzia (Parusel 1982). Ponieważ niedźwiedzie zamieszkujące SOO Beskid Żywiecki penetrują również tereny położone po stronie słowackiej, są one narażone na odstrzały prowadzone co roku na Słowacji. W 2010 r. zastrzelono w Słowackiej części Karpat, na południe od Beskidu Żywieckiego oraz Tatr - 49 niedźwiedzi, z czego 6 osobników w odległości do 25 km od granicy Beskidu Żywieckiego. Wyznaczenie stref funkcjonalnych dla niedźwiedzi brunatnych na obszarze SOO Beskid Żywiecki jest bardzo trudne, ponieważ nie prowadzono tu intensywnych badań nad tym gatunkiem. Wiedza o użytkowaniu Beskidu Żywieckiego przez niedźwiedzie opiera się na wyrywkowych obserwacjach (Jakubiec 2001), a doniesienia o miejscach zimowania są nieliczne (Jakubiec i in. 2007). Zebrane w latach 1996-2010 obserwacje terenowe wskazują, że niedźwiedzie użytkują cały główny obszar SOO Beskid Żywiecki, z wyjątkiem dwóch niewielkich enklaw obejmujących Grojec oraz niewielki fragment Beskidu Makowskiego (Nowak i Mysłajek, niepubl.). Zatem główną część obszaru SOO Beskid Żywiecki należy uznać za obszar regularnego występowania gatunku, w tym obszar żerowania. Niedźwiedzie są szczególnie wrażliwe na niepokojenie przez ludzi podczas snu zimowego, którego celem jest maksymalne oszczędzanie energii w okresie niedoboru 7

pokarmu (Linnell i in. 2000; Petram i in. 2008). Szczególnie wrażliwe na niepokojenie są samice będące w ciąży, lub z młodymi urodzonymi tej samej zimy. Opuszczenie gawry przez obudzoną ze snu samicę w 60% przypadków prowadzi do poronienia lub śmierci nowonarodzonych młodych (Swenson i in. 1997). Z tej przyczyny polskie prawo wymaga tworzenia 500 metrowych stref ochronnych wokół gawr. Także dorosłe samce oraz samice z rocznymi młodymi są wrażliwe na obecność ludzi. Podczas łagodniejszych zim mogą one opuszczać gawry i odbywać kilkukilometrowe wędrówki w poszukiwania pokarmu. Zachowania takie były rejestrowane w grudniu, styczniu, lutym i marcu w Beskidzie Żywieckim, m.in. w rejonie Romanki i Rysianki (Nowak i Mysłajek, dane niepubl.). Wędrówki te odbywały się zarówno w nocy jak i podczas dnia. Aktywność ludzi w rejonach gawrowania może także przyczyniać się do przepłaszania żerujących niedźwiedzi i niebezpiecznego wzrostu zużycia energii przez te zwierzęta, szczególnie przez młodociane osobniki, które nie posiadają tak dużej warstwy nagromadzonego tłuszczu jak dorosłe. Niekorzystny bilans energetyczny zmniejsza szanse na przetrwanie zimy. Z tego powodu niedźwiedzie starają się wybierać na gawry miejsca maksymalnie oddalone o centrów ludzkiej aktywności, w terenie trudnodostępnym, na stromych zboczach, jak najdalej od odśnieżanych dróg, które umożliwiają dostęp ludzi w pobliże gawr (Petram i in. 2008; Elfstrom i in. 2008). Badania telemetryczne w Szwecji wykazały, że także w okresach poza zimowych drapieżniki te unikają ośrodków aktywności ludzi. Ponad 92% aktywności dorosłych samców i 74% aktywności samic odbywało się w obszarach odległych o więcej niż 10 km od centrów rekreacyjnych i miejscowości. Natomiast bliżej tych ośrodków przebywały częściej tylko osobniki młodociane (poniżej 4 roku życia), podlegające dyspersji (Nellemann i in. 2007). 8

Zatem kluczowa z punktu widzenia ochrony gatunku jest ochrona przed antropopresją stref zawierających aktualne i najbardziej prawdopodobne miejsca gawrowania niedźwiedzi, oraz znajdujących się w sąsiedztwie miejsc żerowania. Odnalezione dotychczas gawry w SOO Beskid Żywiecki znajdowały się w gęstych młodnikach świerkowych, pod wykrotami, w wypróchniałych drzewach oraz w niszach skalnych, położonych na północnych stokach Wielkiej Raczy, w szczytowych partiach Romanki oraz na północnych stokach Pilska (Jakubiec 1996a, 2001, S. Nowak, niepubl.). Miejsca te są odległe o co najmniej 2,5 3 km od zamieszkałych na stałe budynków. W ostatnich latach gawry zinwentaryzowano w następujących miejscach (według Jakubca i in. 2007): (dane wrażliwe) Mapa 1. Występowanie niedźwiedzia w Beskidzie Żywieckim. (dane wrażliwe) Mapa 2. Rozmieszczenie obszarów gawrowania w SOO Beskid Żywiecki. 1.2. Ryś euroazjatycki Rysie zamieszkujące Beskid Żywiecki stanowią część znacznie większej karpackiej populacji rysia obejmującej drapieżniki zamieszkujące karpackie obszary Polski, Czech, Słowacji, Ukrainy, Rumuni i wschodniej Serbii, liczącej około 2 500 osobników (Linnell i in. 9

2008). Wielkość ta, z uwagi na mało wiarygodne dane pochodzące z inwentaryzacji łowieckich w Rumunii i Ukrainy, może być jednak zawyżona. Część polska populacji liczy około 80-90 rysi, część osobników ma jednak areały transgraniczne. (http://www.zbs.bialowieza.pl/artykul/552.html). Jak wykazały badania genetyczne jest to populacja znacząco różniąca się genetycznie od populacji nizinnych, np. rysi z północno-wschodniej Polski, czy rysi z krajów bałtyckich (Schmidt i in. 2009a, 2011). Charakterystyczna jest dla niej znacznie mniejsza zmienność zarówno mitochondrialnego jaki mikrosatelitarnego DNA. Co bardzo ciekawe, dotychczas w populacji karpackiej wyróżniono zaledwie jeden, unikalny dla tej populacji haplotyp - tzw. H4 (Schmidt i in. 2011). Autorzy badań wśród prawdopodobnych czynników wpływających na tą odrębność wskazują izolację obszaru Karpat od innych regionów zamieszkałych przez rysie, ale także czynniki klimatyczne, takie jak wysokość i trwałość pokrywy śnieżnej, powodujące specjalizację rysi i przystosowanie się do warunków lokalnych. Skutkuje to preferencją podobnych obszarów podczas dyspersji młodych osobników. Niewielka zmienność genetyczna tej populacji stanowi o jej znacznej wrażliwości na niekorzystne zmiany w środowisku i podatność na fragmentację i izolację siedlisk. Z tego względu wymaga ona szczególnego podejścia w ramach programów ochrony, uwzględniającego, poza standardowymi działaniami, także monitoring zmian różnorodności genetycznej w obrębie danej populacji (Schmidt i in. 2011). Dane łowieckie, pochodzące z okresu przed wprowadzeniem ochrony gatunkowej, wskazują, iż rysie w Beskidzie Żywieckim należą do najokazalszych w kraju. W zestawieniach najcenniejszych trofeów skór rysi, które otrzymały złoty medal, osobniki zabite w Sopotni Wielkiej, Jeleśni i Ujsołach zajmują miejsca od drugiego do piątego (Morow 1994). Wśród rysi zastrzelonych w latach 1980-84 w tym obszarze (Jeleśnia, 10

Sopotnia Wielka, Ujsoły, Węgierska Górka, Cięcina i Sucha Beskidzka) aż 7 osobników miało złoto-medalowe czaszki i skóry, 3 srebrno-medalowe czaszki, a 2 osobniki srebromedalowe skóry. Pokazuje to też, jak intensywna była w tym czasie eksploatacja łowiecka tej populacji, i to szczególnie dorosłych, rozmnażających się samców. Ostatnie 2 złotomedalowe rysie zostały zastrzelone w 1991 r. w Jeleśni i w Węgierskiej Górce. W 1994 r. w ówczesnym woj. bielskim skrócono okres polowań na rysie do 1 dnia, a w 1995 r. objęto je ścisłą ochroną w całym kraju. Badania nad rysiami w SOO Beskid Żywiecki, obejmujące ocenę rozmieszczenia, liczebności, parametrów demograficznych populacji, składu pokarmu i preferencji środowiskowych, prowadzone są od 1997 roku (Jędrzejewski i in. 2002, Mysłajek i Nowak 2003, 2004, Niedziałkowska i in. 2006, Orysiak 2007, 2009, Huck i in. 2010, Mysłajek 2011, Schmidt 2011, baza Ogólnopolskiej Inwentaryzacji Wilka i Rysia). Natomiast z lat wcześniejszych dostępne są przede wszystkim informacje o rozmieszczeniu i szacunki liczebności oparte na inwentaryzacjach łowieckich oraz ankietach (Jamrozy 1990, 1994, Bieniek i in. 1998,). (dane wrażliwe) Mapa. 3. Rozmieszczenie areałów rysi w Beskidzie Żywieckim W Standardowym Formularzu Danych dla SOO Beskid Żywiecki (Natura 2000 Public Viewer, http://natura2000.eea.europa.eu/natura2000/sdf.aspx?site=plh240006, dostęp 27.01.2012.) liczebność populacji dla obszaru nie została podana. Na obszarze tym 11

inwentaryzowano jednak w latach 2000-2011 od 9 do 20 rysi (Jędrzejewski i in. 2002, dane Ogólnopolskiej Inwentaryzacji Wilka i Rysia www.zbs.bialowieza.pl/wilkrys, Nowak i Mysłajek, dane niepubl.). Ich areały mają charakter transgraniczny, o czym świadczą regularne przejścia tropionych osobników ze strony polskiej na słowacką i z powrotem (Tab. 1). Młode rysie rodzą się w Beskidzie Żywieckim na przełomie kwietnia i maja. U kotek prowadzących kocięta rejestrowano tu najczęściej 1-2 młode, stwierdzono jednak przypadek kotki prowadzącej 3 młode na początku zimy (Nowak i Mysłajek, dane niepubl.). Generalnie średnia liczba kociąt rejestrowanych w Beskidzie Żywieckim na początku zimy jest mniejsza, niż na terenach nizinnych. Może to wynikać z większej śmiertelności młodych w pierwszych miesiącach życia, wynikających z trudnych warunków klimatycznych, intensywnej penetracji lasu w okresie wiosennym i letnim oraz prawdopodobnie także śmierci matek. Potwierdzeniem, może być fakt, iż na terenie ostoi (nadleśnictwo Ujsoły, 2000 r.) oraz w obszarze sąsiednim (nadleśnictwa Sucha Beskidzka oraz Myślenice, 2007 r.) odnajdowano w pobliżu osiedli ludzkich młode rysie martwe lub w złej kondycji zdrowotnej. W sąsiednich obszarach odnajdowano także martwe dorosłe rysie (Babiogórski Park Narodowy, 2011 r. czaszka dużego samca) lub w złej kondycji (Sucha Beskidzka, styczeń 2008 r., ryś wyjadający karmę dla drobiu w obrębie gospodarstwa). Niestety nie są znane przyczyny ich śmierci lub choroby. Ze względu na brak badań, nie jest znany stopień zapasożycenia populacji rysia w Beskidach. Należy przypuszczać, że w związku z powszechną obecnością w lasach kotów i psów, rysie mogą zarażać się od tych zwierząt domowych zarówno chorobami bateryjnymi i wirusowymi, jak i pasożytami. Koty są często nosicielami wirusa FIV (wirusa nabytego niedoboru immunologicznego) oraz nicienia Eucoleus aerophilus, który wywołuje niebezpieczne 12

zapalenie płuc u kotów. Nicienia tego odnaleziono już u wilków w Beskidzie Żywieckim (Popiołek i in. 2007). Dla oceny zagrożeń dla populacji rysi w SOO Beskid Żywiecki należałoby zatem przeprowadzić stosowne badania nad pasożytami wewnętrznymi i czynnikami chorobotwórczymi u rysi. Rysie odżywiają się tu głównie sarną Capreolus capreolus, a także jeleniem Cervus elaphus (Mysłajek i Nowak 2003, 2004, niepubl.). W trakcie polowań preferują zróżnicowane strukturalnie i wiekowo drzewostany, w których łatwo się ukryć, by podejść blisko do ofiary (Orysiak 2009). Przypadki ataków na zwierzęta hodowlane są skrajnie nieliczne i nie istotne z punktu widzenia gospodarki hodowlanej (Mysłajek i Nowak 2003, 2004). Żaden z ataków rysi na inwentarz nie został zgłoszony do Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska w Katowicach. Obecność rysi stwierdzano na całym obszarze SOO Beskid Żywiecki, z wyjątkiem dwóch wyodrębnionych enklaw obejmujących górę Grojec oraz fragment Beskidu Makowskiego. Uznać więc można, że główna część ostoi stanowi strefę funkcjonalną, w obrębie której rysie przebywają na stałe i żerują. Dotychczasowe badania wskazują, że legowiska rysi w SOO Beskid Żywiecki zlokalizowane były powyżej 740 m n.p.m., w reglu dolnym oraz reglu górnym (Orysiak 2007). Badania z Puszczy Białowieskiej wskazują, że na miejsca odpoczynku rysie wybierają miejsca bardzo ukryte i o słabej widoczności, np. gęste młodniki (Schmidt i in. 2007, Podgórski i in. 2008). Badania te nie dostarczyły jednak informacji o miejscach rozrodu rysi. Tym bardziej trudno jest zidentyfikować miejsca rozrodu rysi w Beskidzie Żywieckim, gdzie w okresie bezśnieżnym długodystansowe tropienia są praktycznie niemożliwe. Tropienia rysi odbywają się zimą, kiedy kotka prowadzi już podrośnięte kocięta, a obszary penetrowane wówczas w poszukiwaniu ofiar 13

nie są tożsame z miejscami rozrodu. Rysie są drapieżnikami polującymi głównie na sarny, ewentualnie młode jelenie, oraz zające. Sarny zimą często przebywają w niższych położeniach górskich, żerując w pobliżu wsi. Rysie szukając pokarmu, podążają za sarnami w sąsiedztwo ludzkich osad. Z uwagi jednak na ograniczoną dostępność spokojnych miejsc w poddanym dużej antropopresji Beskidzie Żywickim, na czas dziennego odpoczynku wracają dość często do stref rozrodu także w zimie. Badania telemetryczne prowadzone w różnych częściach Europy wskazują, że rysie są tolerancyjne w stosunku do obecności ludzi, zwłaszcza w obszarach o wysokim zagęszczeniu saren (Sunde i in. 1998, Bassile i in. 2009). Jednak kotki w pierwszym okresie wychowu potomstwa unikają obszarów sąsiadujących z ludźmi (Bunnefeld i in. 2006). Na podstawie tych doświadczeń oraz wyników tropień zimowych można założyć, że strefą rozrodu rysi w SOO Beskid Żywiecki są górne położenia regla dolnego oraz regiel górny. Dotychczasowe dane z rejestracji samic z kociętami wskazują, że strefa ta obejmuje przede wszystkim Romankę i Rysiankę wraz z przylegającymi do niej obszarami oraz Wielką Raczę i jej sąsiedztwo, a także rezerwat Oszast z przylegającymi oddziałami leśnymi. Zdefiniowanie dokładnych obszarów rozrodu rysi wymagałoby jednak przeprowadzenia szczegółowych badań, z wykorzystaniem bardziej zaawansowanych technik. 14

1.3. Wilk Badania dotyczące struktury genetycznej populacji wilka w całej Polsce wskazują, iż podobnie jak w przypadku rysi, karpacka populacja tego drapieżnika ma odrębną strukturę genetyczną od populacji wilków żyjących w nizinnej części kraju (Pilot i in. 2006, Pilot i in. 2011, Czarnomska i in. w druku). Odrębność ta uzasadniana jest istnieniem barier migracyjnych, a także specjalizacją pokarmową. Polska część tej populacji liczy około 50 grup rodzinnych (w tym 25 watah trans-granicznych), w których żyje około 250 osobników. Jest ona fragmentem większej karpackiej populacji bytującej na Słowacji, Ukrainie, Rumunii. Jej liczebność jest oceniana na 3-4 tys. osobników (Linnell i in. 2008), jednak z uwagi na mało wiarygodne dane z Rumunii i Ukrainy wydaje się, iż jest to wielkość zawyżona. Analizy DNA wilków z Beskidu Żywieckiego i Śląskiego oparte na próbie ponad 100 odchodów z lat 2005-2007 wykazały, iż w Beskidach osiedlają się osobniki m.in. z Tatr i Bieszczadów, a wilki dorastające w tym obszarze wędrują m.in. do Babiogórskiego PN, w Tatry, Bieszczady i Beskid Sądecki (S. Czarnomska, S. Nowak i R. Mysłajek, niepubl.). Zatem dyspersja tych drapieżników odbywa się głównie w obrębie łuku Karpat. Ponadto analizy pokrewieństwa pomiędzy wilkami z grup rodzinnych w obu Beskidach wykazały wysokie pokrewieństwo (na poziomie co najmniej kuzynostwa, a nawet rodzic/potomek) pomiędzy watahami bytującymi w Beskidzie Żywieckim i Śląskim, co wskazuje na dość swobodną wymianę osobników pomiędzy oboma obszarami. Wilk jest najlepiej poznanym gatunkiem dużych ssaków drapieżnych zamieszkującym SOO Beskid Żywiecki. Dotychczasowe badania objęły omówioną wcześniej genetykę, dynamikę liczebności, demografię, śmiertelność i rozrodczość populacji (Nowak i in. 2008), skład pokarmu i drapieżnictwo na zwierzętach dzikich i 15

gospodarskich (Nowak i in. 2005), aktywność wokalną (Nowak i in. 2007), pasożyty wewnętrzne (Popiołek i in. 2007), preferencje siedliskowe (Jędrzejewski i in. 2005, 2008, Huck i in. 2010, 2011), a także kwestie wykorzystania różnych metod ochrony inwentarza przed atakami wilków (Nowak i Mysłajek 2005, 2006). W latach 1998-2011, w obszarze SOO Beskid Żywiecki notowano trzy grupy rodzinne (watahy) wilków. Są to: licząca 4-6 osobników wataha mająca swoje terytorium na stokach Pilska, Kotarnicy, Romanki, Rysianki Lipowskiej i Boraczej. Ponadto grupa rodzinna licząca 2-3 osobniki obejmująca swym terytorium stoki gór Muńcoł, Wiertalówka, Rycerzowa, Oszast, Kaniówki i Smereków Wielki oraz wataha 2-4 wilków bytująca w paśmie Wielkiej Raczy, Bendoszki i Praszywki (Nowak i in. 2008, Nowak i Mysłajek, niepubl.). Ich rozległe terytoria, mające średnią powierzchnię ok. 156 km 2, obejmują zarówno obszary położone w Polsce, jak i po słowackiej stronie granicy państwowej. W latach 1996-2003 zagęszczenie populacji wynosiło średnio 2,1 osobnika na 100 km 2. Całkowita liczba wilków wahała się od 9 do 14 osobników (Tab. 1). Obecne zagęszczenia są zbliżone, ulegają jednak rocznym wahaniom z uwagi na odstrzały wilków po stronie słowackiej (Nowak i Mysłajek, niepubl.) Szczenięta rodzą się na przełomie kwietnia i maja (Nowak i in. 2008). Przeżywalność młodych do zimy jest niewielka i wynosi rocznie średnio 1,3 szczenięcia na grupę rodzinną. Wynika to z braku możliwości kopania nor w górach (zbyt cienka warstwa gleby) i niesprzyjających warunków pogodowych w wysokich położeniach górskich we wczesnym okresie rozwoju szczeniąt. Ponadto odstrzały wilków na Słowacji mogą przyczyniać się do zwiększonej śmiertelności szczeniąt w sytuacji znacznego zmniejszenia liczby członków watahy, a tym samym liczby osobników dostarczających pokarm szczeniętom. Co roku w bezpośrednim sąsiedztwie tzw. Worka Raczańskiego, w strefie o szerokości 8 km od 16

granicy zabijanych jest 4-6 wilków. Problem ten dotyczy wszystkich watah o transgranicznych terytoriach w polskich Karpatach. Praktyka ta powoduje też, że wilki wychowane po polskiej stronie wędrują na stronę słowacką, by tam zająć areały zwolnione w wyniku odstrzałów (Nowak i in. 2008). Można przypuszczać, że przy obecnym poziomie odstrzałów na Słowacji (150 wilków na rok), populacja słowacka bez zasilania z populacji polskiej uległaby w krótkim czasie załamaniu. (dane wrażliwe) Mapa 4. Grupy rodzinne wilków w Beskidzie Żywieckim. Podczas badań nad pasożytami wewnętrznymi, ich jaja obserwowano w 63,3% przebadanych odchodów (n=30) wilków z Beskidu Żywieckiego (Popiołek i in. 2007). Wśród zarejestrowanych pasożytów znalazły się: przywra Alaria alata (3,3%), tasiemce (6,6%), glista psia Toxocara canis (6,6%), nicień Eucoleus aerophilus (23,3%), tęgoryjec psi Ancylostoma caninum (16,6%) oraz tęgoryjec Uncinaria stenocephala (36,6%). Prewelencja zakażeniem pasożytami wśród wilków w Beskidach była niższa, niż na nizinach. Podczas, gdy w Polsce nizinnej wilki zwykle były nosicielami od 2 do aż 6 różnych pasożytów, to w Beskidach zwykle tylko jednego. Natomiast po raz pierwszy w Polsce stwierdzono u wilków w Beskidach częstego u kotów nicienia Eucoleus aerophilus, który wywołuje niebezpieczne odpasożytnicze zapalenie płuc u kotów, a może powodować podobne objawy u wilków. Fakt ten wskazuje, iż psy i koty powszechnie penetrujące lasy beskidzkie mogą stanowić zagrożenie dla populacji dzikich zwierząt drapieżnych. Ponadto w Beskidzie Żywieckim obserwowano kilkakrotnie wilki z zaawansowaną infekcją świerzbowcem. Jednego z nich, 11. miesięczną waderę znaleziono 17

martwą na zboczach Romanki (Nowak i in. 2008). Pasożyty wewnętrzne i świerzb mogą być istotnym czynnikiem śmiertelności wilków. Przykładem jest niedawna sytuacja w Puszczy Rominckiej, gdzie na początku 2012 r. znaleziono dwa martwe wilki (samca i samicę) ze świerzbowcem. U wilków bieszczadzkich stwierdzono ponadto zakażenie Mycobacterium tuberculosis, bakterią wywołującą gruźlicę u ludzi i bydła (Salwa i in. 2011). Źródłem zarażenia może być drapieżnictwo na bydle lub żerowanie na padlinie zwierząt gospodarskich, wykładanej na nęciskach pod ambonami. Dotychczas oceniona śmiertelność wilków w Beskidzie Żywieckim jest wysoka, wynosi średnio 1,5 osobnika na każdą grupę rodzinną w roku. Główną przyczyną śmiertelności okazały się odstrzały tych drapieżników w słowackiej części terytoriów (83% śmiertelności), a także kolizje z pojazdami, po słowackiej stronie granicy (11%). Śmiertelność od pasożytów (głównie świerzbowca) wyniosła 6%, ale może być znacznie większa z uwagi na trudność w odnajdywaniu martwych zwierząt. Wilki odżywiają się tu głównie dzikimi ssakami kopytnymi (95,4% biomasy zjadanego pokarmu), wśród których dominuje sarna Capreolus capreolus i jeleń Cervus elaphus (Nowak i in. 2005). Przypadki ataków na zwierzęta hodowlane występują przede wszystkim na obrzeżach SOO Beskid Żywiecki. Rocznie rejestruje się tu średnio 5 ataków, w których ginie łącznie ok. 25 zwierząt hodowlanych/rok. Wśród zabijanych zwierząt hodowlanych dominują owce, zdarzają się także ataki na bydło i kozy. Sprawnie działający system wypłaty odszkodowań, a także różnorodne metody ochrony zwierząt hodowlanych (Nowak i Mysłajek 2002, 2005) pozwalają ograniczać konflikty z gospodarką hodowlaną. W latach 2008-2011 wypłacano średnio 12 474 zł na rok za szkody od wilków, przy czym największą kwotę 27 750 wypłacono w 2008 r. a potem sumy te sukcesywnie malały, aż do 3 945 zł w roku 2011. 18

Badania nad składem pokarmu wilków oparte na analizie zawartości odchodów wskazują, że wilki zabijają również koty i psy, co może się przyczyniać do wzrostu zainfekowania pasożytami, których nosicielami są zwierzęta domowe (Nowak i in. 2005, niepubl.). Wilki użytkują cały obszar SOO Beskid Żywiecki, z wyjątkiem dwóch niewielkich enklaw obejmujących górę Grojec oraz fragment Beskidu Makowskiego. Obszar ten można więc uznać za strefę funkcjonalną, gdzie drapieżnik ten żeruje. Miejsca odpoczynku wilków rejestrowano przede wszystkim w wyższych partiach gór. Podobnie było z miejscami rozrodu, które odnajdywano na wysokości pomiędzy 880 a 1290 m n.p.m. W latach 1998-2003 rozród wilków w Beskidzie Żywieckim stwierdzano w masywie Romanki (rez. Romanka i jego bezpośrednie sąsiedztwo), w masywie Kołyski i Bugaja w tzw. Worku Raczańskim, a także w masywie Muńcoła (Nowak i in. 2008, Nowak i Mysłajek, niepubl.). Obecnie miejsca wychowu młodych potwierdzono w rez. Romanka oraz w paśmie Jaworzyny i Oszastu w tzw. Worku Raczańskim (Nowak i Mysłajek, niepubl.). (dane wrażliwe) Mapa 5. Rozmieszczenie aktualnych stref rozrodu wilków w SOO Beskid Żywiecki. 19

Tabela. 1. Syntetyczny opis statusu niedźwiedzia, wilka i rysia na terenie specjalnego obszaru ochrony siedlisk Beskid Żywiecki PLH24006. Opis wykonany zgodnie z Decyzją Wykonawczą Komisji z dnia 11 lipca 2011 r. w sprawie formularza zawierającego informacje o terenach Natura 2000 (notyfikowana jako dokument nr C(2011) 4892) (2011/484/EU). Gatunek Populacja Ocena znaczenia obszaru Grupa Kod Kategoria Nazwa Wielkość Jakość Stan Ocena S NP Rodzaj Jednostka występowania Populacja Izolacja naukowa danych zachowania ogólna Min Max C R V P M 1352 Canis lupus - - p 9 14 i R G C B B B M 1361 Lynx lynx - - p 9 20 i R G B B B B M 1354 Ursus arctos - - p 3 5 i R M B C B C Objaśnienia użytych symboli: Gatunek Grupa: M ssaki. Populacja Rodzaj: p gatunki osiadłe, znajdujące się na terenie przez cały rok. Jednostka: i osobniki. Kategoria występowania: R gatunek rzadki. Jakość danych: G wysoka (np. na podstawie badań); M przeciętna (np. na podstawie częściowych danych i ekstrapolacji). Ocena znaczenia obszaru Populacja (udział procentowy, wynikający ze stosunku populacji w SOO Beskid Żywiecki do populacji krajowej: B 15% p 2%. C 2% p 0%. Stan zachowania: B (dobry stan zachowania) elementy dobrze zachowane, niezależnie od klasyfikacji możliwości odtworzenia lub elementy w średnim lub częściowo zdegradowanym stanie oraz łatwe do odtworzenia; C (przeciętny lub zdegradowany stan zachowania) wszystkie inne kombinacje. Izolacja: B populacja nieizolowana, ale występująca na peryferiach zasięgu gatunku. Ocena ogólna: B dobra; C znacząca. 20

2. Weryfikacja oceny stanu ochrony Ocenę stanu ochrony gatunków w SOO Beskid Żywiecki wykonano zgodnie z Przewodnikiem Metodycznym wydanym przez Inspekcję Ochrony Środowiska, w części poświęconej niedźwiedziowi brunatnemu (Jakubiec 2010), rysiowi (Jędrzejewski i in. 2010a) i wilkowi (Jędrzejewski i in. 2010b). Do obliczeń parametrów środowiskowych wykorzystano mapy topograficzne w skali 1: 50 000 oraz mapę pokrycia terenu CORINE Land Cover 2006 o minimalnej wielkości płatu siedliska 25 ha, dla której dokonano przekształcenia (tzw. gridding) do siatki o rozdzielczości 10 10 m. Do analiz zastosowano oprogramowanie ArcMap (ArcInfo Version 10.0), SAGA (Version: 2.0.6) i Fragstats (Version: 3.3). 2.1. Niedźwiedź brunatny Na ogólną ocenę stanu ochrony niedźwiedzia brunatnego w SOO Beskid Żywiecki składały się cztery oceny cząstkowe wykonane odrębnie dla populacji, siedliska, relacji człowiek-niedźwiedź oraz perspektyw zachowania populacji. Wskaźniki referencyjne podano w Tabeli 2. Ocena dla populacji zawierała wskaźniki dotyczące liczebności populacji (całkowitej liczby osobników w obszarze), rozrodu (liczby samic prowadzących młode) oraz płodności samic (średniej liczby młodych przypadających na samicę). Wskaźnikiem kardynalnym (tzn. najważniejszym) była liczebność populacji. Przy ocenie siedliska wzięto pod uwagę lesistość obszaru, fragmentację powierzchni leśnej wyrażonej wskaźnikiem LD (landscape division określa prawdopodobieństwo, że dwa losowo wybrane punkty w krajobrazie znajdą się w jednym płacie danego typu użytkowania terenu (Jaeger 2000), gęstość sieci drogowej, gęstość zaludnienia oraz liczbę miejsc hotelowych. Wskaźnikiem

kardynalnym było w tym wypadku zalesienie. Relacje człowiek-niedźwiedź oceniono biorąc pod uwagę liczbę szkód w gospodarstwach rolnych, przypadki agresji niedźwiedzi w stosunku do ludzi oraz przypadki synantropizacji. Wskaźnikiem kardynalnym była liczba przypadków synantropizacji. Dla oceny perspektyw zachowania brano pod uwagę istniejące i prognozowane zagrożenia, ze szczególnym uwzględnieniem synantropizacji niedźwiedzi, fragmentacji lasów, urbanizacji, utrzymania dotychczasowej liczebności i właściwych parametrów demograficznych populacji, a także istniejących form ochrony przyrody. Tabela 2. Wskaźniki referencyjne stanu ochrony niedźwiedzia brunatnego w ostojach Natura 2000 wg Jakubca (2010). Ocena Wskaźnik FV stan właściwy U1 stan niezadawalający U2 stan zły Populacja Liczebność (n osobników) >20 10-20 <10 Rozród (n samic prowadzących młode) >4 2-3 Brak lub sporadyczny Płodność (średnia liczba 2,0 1,51-1,99 1,50 młodych/samicę) Siedlisko Zalesienie (%) >80% 70-80% <70% Fragmentacja siedliska 0,5 0,5-0,75 0,75 (wskaźnik LD landscape division) Sieć drogowa (km/km 2 ) <1/1 1-3/1 >3/1 Zaludnienie gmin (osób/km 2 ) <30 31-70 >70 Turystyka (miejsc hotelowych/km 2 ) <10 10-20 >20 Relacje niedźwiedź-człowiek Szkody brak <20 >20 Przypadki agresji brak <3 >3 Przypadki synantropizacji brak <2 >2 Stan populacji oceniono na zły (U2), ze względu na bardzo niską liczebność lokalnej populacji niedźwiedzia, a co za tym idzie niewielką liczbę samic prowadzących młode, a także niską liczbę młodych przypadającą na samicę. 22

Stan siedliska oceniono na niezadawalający. W największym stopniu przyczyniło się do tego bardzo wysokie zaludnienie lokalnych gmin, stosunkowo duża liczba miejsc noclegowych i zalesienie na poziomie 79%. Z uwagi na proces masowego zamierania świerczyn i ich intensywne usuwanie, faktyczne pokrycie obszaru lasem jest znacznie niższe (na poziomie 30-40%). Stan taki będzie się utrzymywał do czasu osiągnięcia przez odnowienia sztuczne i naturalne wysokości ok. 2-3 m. Należy także wspomnieć, że oceny stopnia fragmentacji siedliska oraz zagęszczenia sieci drogowej zgodnie z kryteriami zaproponowanymi w obowiązującym Przewodniku Metodycznym (Jakubiec 2010) wydają się nieodpowiednie dla tego gatunku. Wskaźniki referencyjne zagęszczenia sieci drogowej są dziesięciokrotne wyższe w wypadku niedźwiedzia, niż w wypadku rysia oraz wilka, i wydają się nieuzasadnione. Graniczna wartość tego wskaźnika referencyjnego dla właściwego stanu siedliska (FV) w przypadku wilka i rysia to 0,1 km/km 2 (Jędrzejewski i in. 2010a, 2010b), podczas gdy dla niedźwiedzia aż 1 km/km 2 (Jakubiec 2010). Podobnie nieuzasadnione wydają się wartości graniczne wskaźnika fragmentacji środowiska. Dla niedźwiedzia zastosowana skala powoduje, że ocena fragmentacji pozostaje na poziomie stanu właściwego (FV). Tymczasem wskaźniki fragmentacji siedliska zaproponowane dla pozostałych dwóch gatunków dają ocenę niższą (U1 stan niezadawalający). Naszym zdaniem należy ujednolicić wskaźniki oceny obu omówionych parametrów i przyjąć je za metodyką zaproponowaną dla rysia i wilka (Jędrzejewski i in. 2010a, 2010b). Relacje człowiek-niedźwiedź oceniono na właściwe (FV). Związane jest to przede wszystkim z brakiem przypadków synantropizacji niedźwiedzi w SOO Beskid Żywiecki oraz bardzo niskim poziomem szkód w gospodarstwach rolnych. Ocena tego parametru jest w dużym stopniu uzależniona od właściwych praktyk związanych z zabezpieczaniem zwierząt hodowlanych oraz uli przed ewentualnymi atakami niedźwiedzi, a także z odpowiednim 23

rozwiązaniem kwestii odpadków, które skłaniają niedźwiedzie do odwiedzin siedzib ludzkich. Obecność pokarmu pochodzenia antropogenicznego w odchodach niedźwiedzi zebranych w Beskidzie Żywieckim pozwala sądzić, że może to być kluczowy problem. Perspektywy zachowania populacji niedźwiedzia w SOO Beskid Żywiecki oceniono na złe (U2). Związane jest to przede wszystkim z ogromną presją turystyczną na ostoje niedźwiedzi. Lokalne gminy w swoich programach rozwoju planują tworzenie kolejnych i rozbudowę istniejących ośrodków turystycznych, które niejednokrotnie wkraczają w centralne części ważnych ostoi niedźwiedzi (np. stoki Wielkiej Raczy, pasmo Rysianki i Lipowskiej, stoki Romanki, oraz Pilsko). Gminy przykładają dużą wagę do rozbudowy centrów turystyki zimowej wyciągów narciarskich oraz tras zjazdowych, które będą negatywnie wpływać na ważne miejsca gawrowania niedźwiedzi i to w najbardziej newralgicznym okresie snu zimowego (Mysłajek i Nowak 2011). Negatywnym czynnikiem jest też intensyfikacja agresywnych form rekreacji wykorzystanie na masową skalę samochodów terenowych, motocykli crossowych, quadów oraz skuterów śnieżnych, które towarzyszą także schroniskom i ośrodkom narciarskim, rozszerzając ich negatywne oddziaływanie. Postępuje izolacja obszaru SOO Beskid Żywiecki od sąsiednich fragmentów Karpat. Pomiędzy Beskidem Żywieckim a Beskidem Śląskim powstała droga ekspresowa S69 (ukończono odcinek Milówka-Laliki, a w najbliższych latach realizowany będzie odcinek Przybędza- Milówka). Cała ta droga, z uwagi na szczelne ogrodzenia stanowi nieprzekraczalną barierę dla zwierząt lądowych, jednakże dla ochrony łączności ekologicznej, przewidziano i częściowo już zrealizowano przejścia dla zwierząt na odcinkach najbardziej kolidujących ze szlakami migracji. Od północy odgradza ostoję od Beskidu Małego droga wojewódzka nr 946 (Żywiec Sucha Beskidzka), natomiast od zachodu biegnie droga wojewódzka 945 prowadząca z Żywca do przejścia granicznego ze Słowacją na Przełęczy Glinne w Korbielowie. 24

Ruch pojazdów na obu drogach nasila się, powodując powstanie bariery w środowisku oraz zagrożenie wzrostem śmiertelności zwierząt. Fragmentację obszaru wzmogło otwarcie w 2001 roku przejścia granicznego ze Słowacją na Przełęczy Glinne w Glince, co spowodowało wzrost ruch na drodze prowadzącej do przejścia. Dodatkowym aspektem obniżającym ocenę jest masowe zamieranie drzewostanów świerkowych i związana z tym intensyfikacja prac leśnych oraz renowacja istniejących i budowa nowych dróg leśnych ułatwiających penetrację lasów przez pojazdy silnikowe. Na podstawie ocen cząstkowych dokonano oceny ogólnej (Tabela 3), która została ustalona na poziomie U2 (stan zły), zgodnie z przyjętą w metodyce zasadą, że ocena ogólna odpowiada najniższej ocenie któregokolwiek z rozpatrywanych parametrów (Jakubiec 2010). 25

Tabela 3. Ocena stanu ochrony niedźwiedzia w obszarze Natura 2000 Beskid Żywiecki PLH24006. Metodyka oceny wg Jakubiec 2010. Parametr Wskaźniki Wartość wskaźnika i komentarz Ocena Populacja Liczebność 3-5 (Jakubiec 2001, Nowak i Mysłajek, niepubl) U2 Rozród 1-2 U1 Płodność 1,31 (Jakubiec 2001) U2 Siedlisko Zalesienie [%] 79% Obszar o wysokiej lesistości, jednak obszary leśne są zdegradowane (czasowo odlesione) w związku z masowym zamieraniem świerka. Fragmentacja siedliska [wskaźnik LD] 0,4522 FV Sieć drogowa [km/km 2 ] Drogi krajowe i wojewódzkie < 0,1 km/km 2 Drogi powiatowe i gminne >0,2 km/km 2 Zagęszczenie dróg krajowych i wojewódzkich w obrębie obszaru jest niskie, jednak bardzo wysokie jest zagęszczenie dróg powiatowych i gminnych. Wysokie jest również zagęszczenie dróg lokalnych nieutwardzonych, które biegną przez kompleksy leśne prowadząc do oddalonych przysiółków, pojedynczych gospodarstw rolnych oraz schronisk turystycznych. Gęsta jest sieć dróg leśnych. Zaludnienie [liczba >100 osób/km 2 mieszkańców/km 2 ] U2 Turystyka [liczba miejsc ok. 13/km 2 hotelowych/km 2 ] U1 Relacje człowiekniedźwiedź Szkody w gospodarstwach rolnych Przypadki agresji sporadyczne 0 U1 FV Przypadki synantropizacji 0 FV Perspektywy zachowania Objaśnienia w tekście. U2 Ocena ogólna FV stan właściwy, U1 stan niezadowalający, U2 stan zły. U1 FV U2 U2 U1 FV

2.2. Ryś euroazjatycki Na ogólną ocenę stanu ochrony rysia w SOO Beskid Żywiecki składały się trzy oceny cząstkowe wykonane odrębnie dla populacji, siedliska oraz perspektyw zachowania populacji. Wskaźniki referencyjne podano w Tabeli 4. Ocena dla populacji zawierała wskaźniki dotyczące zagęszczenia populacji, liczby samic prowadzących młode oraz średniej liczby młodych przypadających na samicę. Wszystkie wskaźniki traktowano jako równocenne. Ocena stanu populacji odpowiada najniższej ocenie któregokolwiek z parametrów. Przy ocenie siedliska wzięto pod uwagę lesistość obszaru, fragmentację powierzchni leśnej, dostępność bazy pokarmowej (łącznie jeleń, sarna i dzik, kg/km 2 ), gęstość sieci drogowej (km/km 2 ) oraz stopień izolacji siedlisk. Wszystkie wskaźniki traktowano jako równocenne. Ocena stanu siedliska odpowiada najniższej ocenie któregokolwiek z parametrów. Dla oceny perspektyw zachowania brano pod uwagę: możliwość rozwoju populacji gatunku w obrębie ostoi; łączność z sąsiednimi kompleksami leśnymi, możliwość migracji osobników i zagrożenia dla drożności korytarzy ekologicznych; obecność i stan populacji rysia w sąsiednich kompleksach leśnych; planowane inwestycje mające wpływ na populacje rysia; inne zagrożenia (kłusownictwo, antropopresja, transmisja chorób od gatunków domowych; śmiertelność); zagrożenia dla populacji dzikich kopytnych. Stan populacji oceniono na niezadawalający (U1), ze względu na przeciętną liczbę młodych przypadającą na dorosłą samicę. Pozostałe parametry (zagęszczenie populacji oraz liczba samic prowadzących młode) była właściwa. Trzeba jednak wziąć pod uwagę, że w górach liczba kociąt prowadzonych przez samicę jest zazwyczaj niższa niż w populacjach nizinnych (dane Ogólnopolskiej Inwentaryzacji Wilka i Rysia), co wynika prawdopodobnie z trudniejszych warunków klimatycznych, ale także z nieumyślnego niepokojenia przez

turystów samic z małymi kociętami, które w tym okresie są szczególnie mało tolerancyjne na obecność człowieka (Schmidt 1998, Bunnefeld i in. 2006). Prowadzi to do zwiększonej śmiertelności kociąt w pierwszych miesiącach życia. Tabela 4. Wskaźniki referencyjne stanu ochrony rysia w ostojach Natura 2000 wg Jędrzejewskiego i in. (2010a). Ocena Wskaźnik FV stan właściwy U1 stan niezadawalający U2 stan zły Populacja Zagęszczenie populacji (n/100 km 2 ) >2 1-2 <1 Liczba samic prowadzących młode >0,5 0,3-0,5 <0,3 (n/100 km 2 ) Średnia liczba młodych na dorosłą >2 1-2 <1 samicę Siedlisko Zalesienie (%) >40 20-40 <20 Fragmentacja siedliska <3 3-5 >5 (km/km 2 ) Dostępność bazy pokarmowej (jeleń >100 50-100 <50 i sarna) (kg/km 2 ) Zagęszczenie dróg (km/km 2 ) <0,1 0,1-0,2 >0,2 Stopień izolacji siedlisk 1 2 3 Stan siedliska oceniono na niezadawalający. W największym stopniu przyczyniło się do tego wysokie zagęszczenie dróg lokalnych. Pozostałe parametry wskazują na stan właściwy. Perspektywy zachowania populacji rysia w SOO Beskid Żywiecki oceniono na niezadawalające (U1). Wpływa na to duża presja turystyczna na ostoje rysi; plany rozwoju ośrodków turystycznych, w tym wyciągów narciarskich i tras zjazdowych w ważnych ostojach rysi (np. stoki Wielkiej Raczy, pasmo Rysianki i Lipowskiej, stoki Romanki, czy też Pilsko); powszechne wykorzystanie samochodów terenowych, motocykli crossowych, quadów oraz skuterów śnieżnych. Z uwagi na to, że rysie polują głównie na sarny, żerujące często w pobliżu ludzkich siedzib, są one dość tolerancyjne w stosunku do codziennej umiarkowanej 28

aktywności ludzi (Basille i in. 2009). Drapieżniki te muszą mieć jednak swobodny dostęp do zasobów pokarmowych, co mogą znacząco utrudniać znajdujące się po drodze obszary mocno wylesione, gęsto zabudowane, lub intensywnie użytkowane przez ludzi. A zatem pas wyciągów wraz z trasami narciarskimi może w zimie odstraszać rysie i stanowić barierę w swobodnym ich przemieszczaniu, tak jak to stwierdzono w rejonie wyciągu na Jaworzynie Krynickiej (Jamrozy i in. 2000). Natomiast intensyfikacja nielegalnej rekreacji motorowej oraz penetracja turystyczna lasów w okresie wiosennym i letnim może przyczynić się (jak wspomniano powyżej) do większej śmiertelności kociąt. Ze względu na rozbudowę i modernizację infrastruktury drogowej (S-69, drogi wojewódzkie 945 i 946) postępuje izolacja obszaru SOO Beskid Żywiecki. Coraz trudniejsze jest przemieszczanie się rysi do Beskidu Śląskiego, Beskidu Małego i wschodniej części Beskidu Żywieckiego, obejmującego Babiogórski PN i pasmo Polic. Wynika to nie tylko z rozwoju infrastruktury drogowej, ale także z liniowej rozbudowy wsi i kolonii domków weekendowych (wzdłuż główniejszych dróg i cieków), która prowadzi do stopniowego stykania się wiosek, bez pozostawienia luk w postaci obszarów niezabudowanych. W efekcie powstają wielokilometrowe liniowe bariery tworzone przez ciągi budynków stojących na szczelnie ogrodzonych działkach. Ocalałe luki są często niezalesione, co z uwagi na niechęć rysi do poruszania się po terenach otwartych, dodatkowo potęguje problem. Fragmentację siedlisk rysi wewnątrz ostoi pogłębia rozwój dróg lokalnych, zwiększanie się ruchu samochodowego oraz podobnie jak na zewnątrz ostoi liniowy rozwój obszarów zabudowanych. W lasach SOO Beskid Żywiecki nastąpiło masowe zamieraniem drzewostanów świerkowych, otwarte tereny sprzyjają wprawdzie rozwojowi populacji sarny podstawowej ofiary rysia i co za tym idzie może to sprzyjać bytowaniu rysi, jednak usuwanie zamierających świerczyn związane jest z intensywnymi pracami leśnymi oraz renowacją istniejących i budową nowych dróg leśnych, co prowadzi do niepokojenia rysi 29

w ostojach, szczególnie w miejscach wychowu młodych. Powstające rozległe zręby są w zimie rozjeżdżane poza wszelkimi drogami przez skutery śnieżne, wyłączając te tereny z użytkowania przez rysie. Na podstawie ocen cząstkowych dokonano oceny ogólnej (Tabela 5), która została ustalona na poziomie U1 (stan niezadawalający). 30

Tabela 5. Ocena stanu ochrony rysia w obszarze Natura 2000 Beskid Żywiecki PLH24006. Metodyka oceny wg Jędrzejewski i in. 2010a. Parametr Wskaźniki Wartość wskaźnika i komentarz Ocena Populacja Zagęszczenie populacji [n/100 km 2 ] >2,6 osobnika/100 km 2 FV Liczba samic prowadzących młode 0,9 samicy z młodymi/100 km 2 [n/100 km 2 ] FV Średnia liczba młodych na dorosłą 1-2 kocięta na dorosłą samicę samicę U1 Siedlisko Lesistość [%] 79% Obszar o wysokiej lesistości, jednak obszary leśne są zdegradowane (czasowo odlesione) w związku z masowym FV zamieraniem świerka. Fragmentacja siedliska [km/km 2 ] 2,2 km/km 2 We wnętrzu kompleksów leśnych wiele izolowanych przysiółków, FV kolonii domków letniskowych oraz schronisk turystycznych. Dostępność bazy pokarmowej (jeleń 270 kg/km 2 i sarna) [kg/km 2 ] Obszar charakteryzujący się wysoką biomasą dużych ssaków FV kopytnych. Dominującymi gatunkami są sarna i jeleń. Zagęszczenie dróg [km/km 2 ] Drogi krajowe i wojewódzkie < 0,1 km/km 2 Drogi powiatowe i gminne >0,2 km/km 2 Zagęszczenie dróg krajowych i wojewódzkich w obrębie obszaru jest niskie, jednak bardzo wysokie jest zagęszczenie dróg powiatowych i gminnych. Wysokie jest również zagęszczenie dróg U1 lokalnych nieutwardzonych, które biegną przez kompleksy leśne prowadząc do oddalonych przysiółków, pojedynczych gospodarstw rolnych oraz schronisk turystycznych. Gęsta jest sieć dróg leśnych. Stopień izolacji siedlisk 1 Obszar bezpośrednio połączony z sąsiednimi fragmentami polskich i słowackich Karpat, zamieszkałych przez ciągłą karpacką populację FV rysia. Perspektywy zachowania Objaśnienia w tekście. U1 Ocena ogólna U1 FV stan właściwy, U1 stan niezadowalający, U2 stan zły. U1 U1

2.3. Wilk Na ogólną ocenę stanu ochrony wilka w SOO Beskid Żywiecki składały się trzy oceny cząstkowe wykonane odrębnie dla populacji, siedliska oraz perspektyw zachowania populacji. Wskaźniki referencyjne podano w Tabeli 6. Ocena dla populacji zawierała wskaźniki dotyczące zagęszczenia populacji oraz liczbę watah. Oba wskaźniki traktowano jako równocenne. Ocena stanu populacji odpowiada najniższej ocenie któregokolwiek z parametrów. Przy ocenie siedliska wzięto pod uwagę lesistość obszaru, fragmentację powierzchni leśnej, dostępność bazy pokarmowej (łącznie jeleń, sarna i dzik, kg/km 2 ), gęstość sieci drogowej (km/km 2 ) oraz stopień izolacji siedlisk. Wszystkie wskaźniki traktowano jako równocenne. Ocena stanu populacji odpowiada najniższej ocenie któregokolwiek z parametrów. Dla oceny perspektyw zachowania brano pod uwagę: możliwość rozwoju populacji gatunku w obrębie ostoi; łączność z sąsiednimi kompleksami leśnymi, możliwość migracji osobników i zagrożenia dla drożności korytarzy ekologicznych; obecność i stan populacji wilka w sąsiednich kompleksach leśnych; planowane inwestycje mające wpływ na populacje wilka; inne zagrożenia (kłusownictwo, antropopresja, transmisja chorób od gatunków domowych; śmiertelność); zagrożenia dla populacji dzikich kopytnych. Stan populacji oceniono na niezadawalający (U1), ze względu na średnie zagęszczenie populacji. Liczba watah była na poziomie właściwym (FV). Zagęszczenie populacji tego gatunku jest ograniczane przede wszystkim przez transgraniczne negatywne oddziaływanie polowań na wilki prowadzonych na Słowacji, gdzie znajdują się rozległe fragmenty terytoriów bytujących w Beskidzie Żywieckim rodzin wilczych (Nowak i in. 2008). Stan siedliska oceniono na niezadawalający. W największym stopniu przyczyniło się do tego wysokie zagęszczenie dróg lokalnych. Pozostałe parametry wskazują na stan właściwy.