Akademii Wychowania Fizycznego we Wrocławiu 2014, 46, 178 184 Marta Sidorkiewicz uniwersytet szczeciński Sommelier jako nowa profesja w polskiej branży hotelarsko-gastronomicznej Abstract Sommelier as a new profession in the Polish hospitality sector The growing level of education and the changing lifestyle of tourists influence the in creasingly sophisticated consumer tastes. Thus, in all kinds of tourist service centres, such as hotels and restaurants, there is a need to employ people with high qualifications. One of the jobs in the hospitality industry which is still not a standard in Poland but which begins to grow is the profession of a sommelier. This is a person working in the field of catering whose duties consist in the care of wine. The position, in the context of the hospitality market, refers to hotels and gastronomic objects. The aim of the paper is to present the sommelier profession and the national context for its development. In addition, an attempt is made to estimate the size of employment in the profession in Poland. The article consists of three substantive parts, allowing to characterize the sommelier profession, to indicate the development conditions for the sommelier profession in Poland, and to describe sommeliers in the Polish hospitality industry in terms of quantity and quality. Key words: sommelier, profession, hospitality, gastronomy Słowa kluczowe: sommelier, zawód, hotelarstwo, gastronomia WPROWADZENIE Wzrost wykształcenia oraz zmieniający się wraz z nim styl życia turystów wpływają na coraz bardziej wyrafinowany gust konsumencki. Stąd też w różnego rodzaju placówkach obsługi turystów, takich jak hotele i restauracje, pojawia się potrzeba zatrudniania osób o wysokich kwalifikacjach specjalnościowych. Jednym ze stanowisk pracy w branży hotelarsko-gastronomicznej, które w Polsce nie są jeszcze standardowe, ale zaczynają się rozwijać, jest profesja sommeliera. To osoba związana z szeroko rozumianą gastronomią, której obowiązki obejmują dbałość o trunek winny. Stanowisko to w kontekście rynku hotelarsko-gastronomicznego występuje zarówno w obiektach hotelarskich, jak i placówkach gastronomicznych. Celem artykułu jest przedstawienie profesji sommeliera oraz krajowych uwarunkowań rozwoju tego stanowiska. Podjęto też próbę oszacowania wielkości zatrudnienia w tym zawodzie w Polsce oraz jego scharakteryzowania. Treść opracowania jest wynikiem wykorzystania przede wszystkim metody badawczej desk research w postaci analizy literatury przedmiotu i doniesień branżowych oraz, w szczególności, eksploracji portali internetowych dotyczących niniejszego zagadnienia. Na uwagę zasługuje fakt, iż na polskim rynku wydawniczym brakuje publikacji naukowych związanych z omawianym tematem, co stanowi jedną z głównych przesłanek jego podjęcia (w bazie Polskiej Bibliografii Naukowej nie ma ani jednej pozycji poświęconej profesji sommeliera). Ponadto wykorzystano metody operacji logicznych (przede wszystkim dedukcji i indukcji oraz w celu uproszczenia prezentacji części problemów także redukcji) i metodę obserwacji (zwłaszcza w odwołaniu się do aspektów praktycznych). CHARAKTERYSTYKA PROFESJI SOMMELIERA Wysokie kwalifikacje personelu oraz właściwa organizacja pracy obiektu hotelarskiego (w tym gastronomicznego) stanowią główne elementy wpływające na satysfakcjonujący poziom obsługi klientów lokalu. Sprawność oraz jakość obsługi zależą w szczególności
M. Sidorkiewicz 2014, 46 AWF WE WROCŁAWIU 179 od prawidłowej współpracy zespołu, jednak najważniejszą rolę w budowaniu u konsumentów doznań związanych z jakością obsługi odgrywa personel pierwszego kontaktu, do którego z pewnością można zaliczyć sommelierów. Sommelier obco brzmiąca w języku polskim, to przecież niegdysiejszy podczaszy, funkcja daleko sięgająca w historię średniowiecza Sommeliera definiuje się głównie jako doradcę w zakresie win, wykwalifikowanego kelnera specjalizującego się w podawaniu wina oraz specjalistę w dziedzinie wiedzy o winie (enologii) i jego degustacji. Stanowisko to, ze względu na różnorodność rodzajów oraz smaków oferowanych w restauracjach (w tym hotelowych) alkoholi i napojów bezalkoholowych, staje się coraz częściej standardem, zwłaszcza w miejscach charakteryzujących się najwyższej jakości produktem i obsługą. Proszenie sommeliera o radę w kwestii wyboru odpowiedniego alkoholu do konkretnej potrawy oraz długie dyskusje z nim należą wręcz do dobrego tonu. Zadaniem profesjonalnego sommeliera jest, prócz szeroko rozumianej obsługi klienta, skomponowanie karty win odpowiedniej dla lokalu pod względem: dostosowania do rodzaju serwowanej kuchni; dopasowania cenowego do segmentu klientów, któremu lokal dedykuje swoją ofertę sprzedażową; ilości magazynowanych win właściwej w kontekście wizerunku lokalu (niektóre restauracje mają w swojej karcie kilkadziesiąt win, niektóre tylko kilka pozycji). Ponadto sommelier powinien pilnować daty otwarcia wina, jeśli lokal serwuje wino na kieliszki/karafki i nie wymaga od klientów kupowania całych butelek (jest to ważne, gdyż wino może być przechowywane w lodówce maksymalnie 3 4 dni od otwarcia i z każdym dniem zmienia się jego aromat i smak), a także temperatury podawania wina, która jest kwintesencją serwowania tego trunku. Do sommeliera należy też dopasowanie wzorów i rodzajów kieliszków stosowanych do poszczególnych napojów. Atrybuty osobowościowe sommeliera są zbieżne z cechami, których oczekuje się od osób zatrudnionych na stanowisku kelnera. Podobnie jak w przypadku kelnera, wysoko ceniona jest znajomość języków obcych (Mańkowski 2008, s. 330). W kwestii umundurowania profesjonalny sommelier w pełnym odświętnym rynsztunku [będzie miał na sobie] białą koszulę, czarny fartuch, muszkę lub krawat i taste-vin, czyli srebrną «popielniczkę» zawieszoną na łańcuszku u szyi 1. Częściej jednak sommelier nosi garnitur, frak lub smoking, czasem ma fartuch lub jest ubrany tak jak reszta kelnerów, a z historii o taste-vin pozostała przypięta do klapy jego miniatura, ewentualnie małe grono lub znaczek stowarzyszeniowy Aby formalnie stać się sommelierem, należy przede wszystkim zdać odpowiedni egzamin, do którego trzeba się przygotować. Najprostszy sposób pozyskiwania tej wiedzy to odbycie kursu/szkolenia, organizowanego m.in. przez Stowarzyszenie Sommelierów Polskich czy Międzynarodową Szkołę Barmanów i Sommelierów. Koszt dwuspotkaniowego/kilkudniowego kursu jest dość wysoki. Wynosi od 750 do 3300 zł (Kojzar 2014). Niemniej jednak samo szkolenie nie jest wystarczające. Od specjalisty tego rodzaju wymaga się samodyscypliny, edukacji we własnym zakresie (ze względu na ogrom wiedzy enologicznej) oraz praktyki w restauracjach. Ponadto do oczekiwań wobec potencjalnego sommeliera należy dobry zmysł węchu i smaku. Sommelierzy należą dzisiaj do osób, które bardzo najwięcej pracują nad podniesieniem własnych kompetencji. Kiedy nie pracują w restauracji, są na degustacjach, dokształcają się [ ]. Zawodowcy stale czytają, dzielą 1 Taste-vin to obecnie tylko pamiątka z dawnych czasów specyficzne naczynie przypominające talerzyk/popielniczkę z uchwytem na palce. [ ] miało takie samo zadanie jak dzisiejszy kieliszek. Tyle że chodzenie po piwnicy z kieliszkiem w jednej dłoni, kiedy obie są potrzebne do pracy, było niewygodne. Dlatego używano takiego naczynia przywieszonego u szyi na łańcuszku
180 AWF WE WROCŁAWIU 2014, 46 M. Sidorkiewicz się swą wiedzą, degustują, dyskutują i publikują [ ] (Szczepański 2014). Niektórzy sommelierzy angażują się również w organizowanie wyjazdów enologicznych (enoturystyka). To podróże w regiony winiarskie, w trakcie których turyści zwiedzają miejsca związane z produkcją wina, np. winnice, winiarnie bądź gospodarstwa winiarskie. Oprócz tego mają możliwość uczestniczenia w imprezach o profilu winiarskim, np. w degustacjach, wystawach win czy też świętach winiarskich (Bogumił 2007). Podsumowując charakterystykę profesji sommeliera, należy również zwrócić uwagę, iż często określa się go synonimicznie jako enologa (specjalista od produkcji wina), co jest błędem. Główną cechą odróżniającą sommeliera od enologa jest to, że sommelier ma bezpośredni kontakt z klientem podczas obsługi w restauracji. UWARUNKOWANIA ROZWOJU PROFESJI SOMMELIERA W POLSCE Wzrostu zainteresowania zawodem sommeliera w Polsce z pewnością należy upatrywać w zmianie kultury spożycia alkoholu w kraju (zmniejszenie spożycia alkoholu wysokoprocentowego na rzecz niskoprocentowego). Sytuacja ta ma związek ze zmianami społecznymi w populacji Polaków. Wzrost wykształcenia i zmieniający się wraz z nim styl życia oraz podróże zagraniczne wykształciły bardziej wyrafinowany gust konsumentów, co spowodowało, iż zaczęli oni porównywać usługi świadczone w kraju i za granicą, domagając się większej ich różnorodności i coraz lepszej jakości. Odpowiedzią na to zapotrzebowanie na jakość w kwestii spożywania wina jest zatrudnianie w restauracjach specjalistów w tym zakresie, czyli właśnie sommelierów. Oprócz etatowego sommeliera restauracja powinna posiadać osobną kartę win i osobne menu. Karta win powinna posiadać informacje na temat nie tylko nazwy wina i jego ceny, ale i jgo pochodzenia (kraj, region, apelacja klasyfikacja, producent) oraz nazwę producenta. Jeżeli brak którejś z wymienionych informacji, a chcemy mieć pewność co do wyboru wina, powinniśmy poprosić o te informacje [ ] kelnera od win czy też właśnie sommeliera. Często jednak bywa tak, że nasza dociekliwość wprawia obsługę w zakłopotanie obsługę. Jeśli w restauracji pracuje [specjalista], takiego problemu nie ma Restauratorzy wiedzą, jak opłacalne i znaczące dla powodzenia lokalu jest zatrudnienie sommeliera czy choćby oddelegowanie jednej osoby do pracy przy winie. Nie musi to być ktoś z dużym doświadczeniem wystarczy, że odbędzie kilka specjalistycznych szkoleń, by sprzedaż wina w lokalu znacznie wzrosła. W Polsce jest już kilku dużych importerów wina, którzy oprócz tego, że dostarczają produkt do restauracji, świadczą też usługi doradcze i szkoleniowe. Stanowi to dla gastronoma wsparcie, zwłaszcza jeśli nie ma on jeszcze doświadczenia w komponowaniu oferty winnej (Brzoza 2013, s. 36). W interesie polskich władz i polskiego społeczeństwa leży sprzyjanie konsumpcji wina, ponieważ w porównaniu z innymi alkoholami ma ono więcej zalet: wino jest zdrowe, chroni przed chorobami serca, neurologicznymi, onkologicznymi; kraje z wysoką konsumpcją wina notują niższą zachorowalność i umieralność na choroby serca, mają dłuższą średnią długość życia i [lepszą] jakość życia; wino najczęściej ze wszystkich alkoholi jest konsumowane z jedzeniem, i to statystycznie z jedzeniem zdrowszym (dieta śródziemnomorska itp.), czyli wino w największym stopniu realizuje cel «zmiany obyczajów w zakresie sposobu spożywania napojów alkoholowych»; wino częściej od innych alkoholi konsumuje się w grupie społecznej, w towarzystwie, co według niektórych badań stanowi czynnik silnie wzmacniający prozdrowotne właściwości alkoholu; wino rzadziej od innych alkoholi konsumowane jest w niebezpieczny sposób (picie na umór itd.); wino z uwagi na charakter samego napoju i jego kulturowe konotacje, a także cenę sprzyja umiarkowanej, świadomej konsumpcji (Bońkowski 2014). W Polsce pije się co prawda bardzo mało wina w stosunku do innych alkoholi i w związ-
M. Sidorkiewicz 2014, 46 AWF WE WROCŁAWIU 181 inne (w tym whisky, rum, likier, brandy, koniak) 4,7% wino 6,7% 120 100 80 71 76 80 82 85 88 92 96 99 104 108 60 50 40 piwo 50,3% wódka 38,3% źródło: opracowanie własne na podstawie Bońkowski 2014 Ryc. 1. Struktura konsumpcji alkoholu w Polsce ku z tym Polska nadal pozostaje jednym z krajów Europy o najniższym spożyciu wina na osobę, ale obserwuje się w tym zakresie duży potencjał wzrostowy. Według oficjalnych danych Polak wypija przeciętnie 3,5 litra wina rocznie, zajmując tym samym ostatnie, 28 miejsce w Unii Europejskiej (Bońkowski 2014). Tymczasem w krajach zachodnich średnia wynosi 25 40 litrów (Czerniawska 2014). Szczegółowe dane dotyczące struktury konsumpcji alkoholu w Polsce przedstawiono na rycinie 1. Według prognozy firmy Wealth Solutions SA 2 z 2010 r. udział win na rynku alkoholi do roku 2015 będzie rosnąć w tempie około 5 6% rocznie. Wzrost może być wyższy pod koniec okresu objętego prognozą. Będzie on możliwy dzięki rozwijającej się sieci dystrybucji oraz ciągle zwiększającemu się wyborowi win z różnych krajów. Swój udział będą miały również supermarkety, które stop niowo obniżą swoją marże na wina, by przyciąg nąć większą liczbę konsumentów (Poznański, s. 2). 2 Wealth Solutions to wiodąca instytucja finansowa, zajmująca się zarządzaniem inwestycjami alternatywnymi, takimi jak wino, whisky, dzieła sztuki, nieruchomości, private equity. Zespół Wealth Solutions wprowadził na polski rynek propozycję inwestowania w wino. Dzięki zaufaniu klientów i świetnym wynikom stał się jedną z największych w Europie firm zajmujących się wine bankingiem. W portfelach klientów znajduje się ponad 300 rodzajów najlepszych francuskich trunków. 20 0 2001 2006 2007 2008 2009 2010 2011* 2012* 2013* 2014* 2015* 2016* źródło: opracowanie własne na podstawie: Zakupy, s. 4 Ryc. 2. Spożycie wina w Polsce na przestrzeni lat (w tys. litrów, * prognoza) Z raportu firmy badawczej International Wine & Spirit Research wynika natomiast, iż w 2016 r. Polacy kupią prawie 108 mln litrów wina (Polacy 2011). Rynek wina w kraju w ciągu ostatnich 10 lat podwoił swoją wartość, osiągając w 2012 r. sprzedaż na poziomie blisko 2 mld zł (Czerniawska 2014). Dynamikę wzrostu spożycia wina w ostatnich latach przedstawiono na rycinie 2. Jeśli chodzi o charakterystykę preferencji Polaków odnośnie do spożywania wina, najchętniej spożywane są wina czerwone (65% ilościowej sprzedaży), jednak najszybciej rośnie popularność win różowych. Wina wytrawne i półwytrawne stanowią 62% ilościowej sprzedaży win spokojnych. Najpopularniejszymi winami w Polsce w ostatnich latach były wina bułgarskie [ ] poza tym francuskie, hiszpańskie i włoskie oraz te z tzw. Nowego Świata, czyli z Chile, RPA i USA (Czerniawska 2014). Najważniejszy kanał dystrybucji wina w Polsce stanowią oczywiście sklepy detaliczne, głównie dyskontowe (90%). Kanał horeca, czyli hotele, restauracje i kawiarnie, mają udział ponad 5%, a specjalistyczne sklepy z winami około 1% (Czerniawska 2014). Podsumowując uwarunkowania rozwoju profesji sommeliera, należy zauważyć, iż, jak wynika z przedstawionych danych ilościowych, sprzedaż i konsumpcja wina gronowego w Polsce rosną od wielu lat i będą rosły. Ponadto konsumpcję wina w porównaniu z innymi alkoholami można określić jako zdrowszą. W związku z tym należy przypuszczać, że konsumenci staną się bar-
182 AWF WE WROCŁAWIU 2014, 46 M. Sidorkiewicz dziej świadomi w tej kwestii, a także będą spożywać więcej wina, coraz większą uwagę przywiązując do profesjonalnej obsługi a tę zagwarantuje sommelier. hotele 10% restauracje 21% źródło: opracowanie własne na podstawie: http://www.sommelierzy. pl/cz%c5%82onkowie SOMMELIERZY W POLSKIEJ BRANŻY HOTELARSKO-GASTRONOMICZNEJ. UJĘCIE ILOŚCIOWO-JAKOŚCIOWE Celem pracy jest m.in. próba oszacowania liczby profesjonalnych sommelierów działających w polskiej branży hotelarsko-gastronomicznej oraz ich scharakteryzowania. Cel zrealizowano na podstawie analizy stron internetowych skupiających osoby zainteresowane omawianą problematyką, takich jak strona Stowarzyszenia Sommelierów Polskich oraz grupy zintegrowane z tematem na portalu społecznościowym Facebook. Stowarzyszenie Sommelierów Polskich 3 istnieje od 2001 r. i zrzesza ludzi, którzy poświęcili się pasji i pracy dla wina. Od maja 2003 r. organizacja została przyjęta do Światowego Stowarzyszenia Sommelierów (L Association de la Sommellerie Internationale, ASI). Celem podmiotu jest integracja środowiska sommelierskiego, poszerzanie wiedzy na temat wina, podnoszenie standardów usług oraz kwalifikacji pracowników w polskiej gastronomii. Swoje cele Stowarzyszenie realizuje poprzez organizowanie profesjonalnych szkoleń zawodowych i mistrzostw Polski sommelierów, jak również reprezentowanie interesów zawodowych zrzeszonych członków oraz dążenie do prawnego uznania i zalegalizowania zawodu sommeliera w Polsce (http://www.sommelierzy.pl/ ssp-informacje). Z portalu Stowarzyszenia Sommelierów Polskich wynika, iż podmiot skupia 81 członków, którzy pracują jako sommelierzy w hotelach, restauracjach czy barach, jako dystrybutorzy wina, szkoleniowcy, konsultanci, pasjonaci lub inwestorzy w dziedzinie wina. Z analizy miejsc pracy członków organizacji 3 Wcześniej Stowarzyszanie działało pod nazwą Stowarzyszenia Degustatorów Win organizacji, która powstała i została zarejestrowana w roku 1993. inne 69% Ryc. 3. Struktura członków Stowarzyszenia Sommelierów Polskich pod względem miejsca pracy wynika, iż około 1/3 działaczy reprezentuje branżę hotelarsko-gastronomiczną. Większość więc nie pracuje w branży, a swojej wiedzy użycza firmom importującym wina. Powód wydaje się prozaiczny chodzi m.in. o kwestie finansowe Zawód ten, mimo że [ ] niezwykle ważny dla gastronomii, nie jest należycie opłacany w polskich realiach. Szeroka wiedza, jaką dysponują [sommelierzy], znacznie lepiej jest opłacana przez właścicieli firm oferujących trunki sprowadzane na rynek polski Szczegółowe dane zaprezentowano na rycinie 3. Większość sommelierów pracujących w branży hotelarsko-gastronomicznej działa w Warszawie (44%); pozostałe osoby reprezentują pojedyncze większe miasta Polski. Według Katarzyńskiego w stolicy restauratorzy znacznie wcześniej odkryli opłacalność zatrudniania fachowców. Rytuał, profesjonalizm i swoista atencja, jaką serwuje sommelier wraz z otwieraną butelką wina i poradą co do wyboru potrawy stają się coraz częściej magnesem przyciągającym ludzi pragnącyh poczuć prawdziwą ekstazę kulinarną Kontynuując wątek Stowarzyszenia Sommelierów Polskich, przeanalizowano grupę społeczności na portalu Facebook dotyczącej tej organizacji (https://www.facebook.com/ pages/stowarzyszenie ). Na dzień 02.07. 2014 r. skupiała ona 371 użytkowników portalu, przy czym największy poziom aktywności dotyczył osób w wieku 25 34 lat. Liczba osób w grupie nie odzwierciedla liczby rzeczywistych sommelierów, niemniej jednak
M. Sidorkiewicz 2014, 46 AWF WE WROCŁAWIU 183 może wskazywać na potencjalne zainteresowanie tą profesją. Inną grupą na portalu społecznościowym Facebook związaną z profesją sommeliera jest grupa Międzynarodowej Szkoły Barmanów i Sommelierów (https://www.facebook. com/msbiscom?fref=ts/), która na dzień 02.07.2014 r. skupiała 13 083 użytkowników. Największy poziom aktywności dotyczył osób w wieku 18 24 lat. Tak duża liczba użytkowników oraz tak duża aktywność osób w takim wieku z pewnością wiążą się z faktem, iż grupa ta zrzesza osoby związane z zawodem barmana, w którym pracują z reguły bardzo młodzi ludzie. Podsumowując zaprezentowane dane, warto stwierdzić, że sommelier powinien być obecny w każdej szanującej się restauracji, tak jak ma to miejsce we Francji, Niemczech, Stanach Zjednoczonych czy Anglii. W tych krajach pracuje kilkadziesiąt tysięcy sommelierów u nas kilkudziesięciu, może nieco ponad stu Na uwagę zasługuje fakt, iż jedyna restauracja w Polsce wyróżniona zaszczytną gwiazdką Michelin Atelier Amaro w Warszawie również zatrudnia sommeliera (zrzeszonego w Stowarzyszeniu Sommelierów Polskich). Może to stanowić przyczynek do naśladownictwa wśród polskich restauracji wysokiej klasy w kontekście ich rozwoju i zapotrzebowania na fachowców tej kategorii. PODSUMOWANIE Podsumowując zaprezentowane w artykule zagadnienia, z pewnością można stwierdzić, iż profesja sommeliera jest w polskiej branży hotelarsko-gastronomicznej niszowa. W przeważającej większości polskich restauracji takie stanowisko po prostu nie istnieje. Przyczyn tego stanu rzeczy można upatrywać w nieświadomości samych restauratorów. Zrozumieli już co prawda, jakie znaczenie ma dla nich dobry szef kuchni, jednak w sprawie sommelierów dzieje się niewiele. Tylko w nielicznych, najlepszych restauracjach spotkać można prawdziwego sommeliera. Według Chrzczonowicza (2014), eksperta branży enologicznej, konsekwencje takiej sytuacji w Polsce są następujące: nieprofesjonalne karty win, luźno związane z oferowanym menu, fatalny serwis, wina podawanie nagminne w złej temperaturze i w skandalicznej jakości kieliszkach. Nic dziwnego, że w tej sytuacji warunkach wielu sommelierów odchodzi z zawodu, zasilając na przykład firmy handlowe, gdzie ich wiedza i doświadczenie oceniane są znacznie lepiej. Niemniej jednak prognozy dotyczące spożywania przez polskie społeczeństwo wina pozwalają przypuszczać, iż profesja ta będzie się stale rozwijać. Obecnie jednak sami klienci nie oczekują doradztwa w sprawach win, ponieważ nie wiedzą, że mogliby taką pomoc otrzymać. BIBLIOGRAFIA Bogumił E. (2007), Enoturystyka, http://www.farmer.pl/biznes/biznes-wiejski/agroturystyka/ enoturystyka,4939.html/ [dostęp: 28.10.2013]. Bońkowski W. (2014), Struktura konsumpcji alkoholu w Polsce, http://winicjatywa.pl/2014/ 01/17/struktura-konsumpcji-alkoholu-w- -polsce/#/ [dostęp: 17.01.2014]. Brzoza N. (2013), Lampka wina do noclegu, Świat Hoteli, 9, 36. Chrzczonowicz S. (2014), Sommelier zawód nieistniejący, http://winicjatywa.pl/2014/05/ 16/sommelier-w-polsce-zawod-nieistniejacy/ [dostęp: 16.05.2014]. Czerniawska A.B. (2014), Zakochani w winie, http:// life.forbes.pl/rynek-wina-w-polsce-kupujemywiecej-i-lepiej,artykuly,170050,1,1.html [dostęp: 23.01.2014]. http://www.sommelierzy.pl/cz%c5%82onkowie [dostęp: 15.06.2014]. http://www.sommelierzy.pl/ssp-informacje/ [dostęp: 15.06.2014]. https://www.facebook.com/msbiscom?fref=ts/ [dostęp: 02.07.2014]. https://www.facebook.com/pages/stowarzyszenie- Sommelier%C3%B3w-Polskich/422546734 441730?ref=profile/ [dostęp: 02.07.2014]. Katarzyński M., Sommelier, http://www.sommelierzy.pl/artykuly/sommelier/ [dostęp: 29.06.2014]. Kojzar K. (2014), Kraków uczy się wina, http:// www.gazetakrakowska.pl/artykul/3387963, krakow-uczy-sie-wina,id,t.html [dostęp: 02.04.2014]. Mańkowski T. (2008), Obsługa gości w gastronomii, [w:] Panasiuk A., Szostak D. (red.), Hotelarstwo. Usługi eksploatacja zarządzanie, WN PWN, Warszawa, 325 333.
184 AWF WE WROCŁAWIU 2014, 46 M. Sidorkiewicz Polacy coraz bardziej lubią wino. W 2016 roku kupimy 108 mln litrów (2011), http://wiadomosci.gazeta.pl/wiadomosci/1,114873,10298045, Polacy_coraz_bardziej_lubia_wino W_2016_ roku_kupimy.html [dostęp: 29.06.2014]. Poznański P., Zakupy konsumpcyjne Polaków, [w:] Raport Rynek wina w Polsce, https:// wealth.pl/gfx/wealth/files/raport_rynek_ wina_w_polsce.pdf [dostęp: 26.06.2014]. Szczepański J. (2014), Sommelier dla nich wino to nie tylko alkohol, ale i zawód. Alkoholizm im jednak raczej nie grozi, http://www.polskatimes.pl/artykul/3379365,sommelier-dlanich-wino-to-nie-tylko-alkohol-ale-izawod-alkoholizm-im-jednak-raczej-nie- -grozi,id,t.html [dostęp: 29.03.2014]. Zakupy konsumpcyjne Polaków, [w:] Raport Rynek wina w Polsce, https://wealth.pl/gfx/ wealth/files/raport_rynek_wina_w_polsce. pdf [dostęp: 26.06.2014]. Praca wpłynęła do Redakcji: 07.07.2014 Praca została przyjęta do druku: 10.08.2014 Adres do korespondencji: Marta Sidorkiewicz Katedra Zarządzania Turystyką Uniwersytet Szczeciński ul. Cukrowa 8 71-004 Szczecin e-mail: marta.sidorkiewicz@wzieu.pl