wartośc UlYTKOWA PSZCZÓŁ NIEKTÓRYCH RAS CZYSTYCH I ICH MIESZAŃCÓW W REJONIE SPADZIOWYM

PSZCZELNICZE ZESZYTY NAUKOWE ROK XXI GRUDZIEŃ 1977 wartośc UlYTKOWA PSZCZÓŁ NIEKTÓRYCH RAS CZYSTYCH I ICH MIESZAŃCÓW W REJONIE SPADZIOWYM C. Z m a r l i c ki, L. B o r n u s, J. M a r c i n k 0\w s k i Oddział Pszczelnictwa I.S. J. Batko O.S.P. Kraków WPROWADZENIE Duże wartości smakowe i odżywcze miodu spadziowego sprawiają, że jest on produktem bardzo poszukiwanym zarówno na rynku krajewyrn jak i za granicą. Ceny na rynkach zagranicznych uzyskiwane za miód spadziowy są z reguły o 50% wyższe niż za miody nektarowe. Niestety, ze względu na nieregularność występowania pożytków spadziowych jak i pewną ich specyficzność, produkcja miodu spadziowego w poszczególnych latach ulega dużym wahaniom. Stąd też gospodarka pasieczna w tych rejonach jest znacznie trudniejsza niż przy wykorzystywaniu pożytków nektarowych. Zwłaszcza brak precyzyjnych metod prognozowania terminów występowania pożytków spadziowych zmusza pszczelarzy do stałego utrzymywania silnych rodzin, co w warunkach ubogich pożytków pyłkowych jest zadaniem trudnym i kosztownym. Wiele też dyskusji wywołuje typ pszczoły najbardziej przydatnej do zbioru spadzi. W naszych warunkach nie było odpowiednich badań i dlatego należało sprawdzić w rejonie spadziowym dostępne rasy czy mieszańce pszczoły miodnej. Celem niniejszej pracy było zbadanie przydatności niektórych ras pszczół i ich mieszańców w rejonie występowania pożytków spadziowych. 8 - Pszczelnicze Zeszyty Naukowe 113

PRZEGLĄD LITERATURY W występowaniu spadzi daje się zaobserwować pewną cykliczność. Czasem występuje ona co 2-3 lata, częściej jednak co 4-5 lat (W i 11e 1966, H a r a g s i m 1970). Okres masowego pojawienia się owadów spadziujących trudno jest jednak przewidzieć. Decyduje o tym wiele czynników, jak warunki ~limatyczne i glebowe, występowanie wrogów naturalnych owadów produkujących spadź, działalność człowieka i inne. Pożytek spadziowy charakteryzuje się często nagłym pojawianiem się i równie nagłym zanikaniem. Obserwacje szwajcarskie prowadzone od roku 1893 do chwili obecnej wykazały, że od lat czterdziestych bieżącego stulecia stopniowo spada obfitość pożytków spadziowych (W i11e 1966). Mimo to zbiort miodu spadziowego w latach szczytowych są dość znaczne i mogą przekraczać 50 kg z jednej rodziny, a dzienne przybytki mogą wynosić 3-5,5 kg (P ł o d z i e ń 1969). Miód spadziowy różni się dość znacznie w swym składzie chemicznym od miodu nektarowego. Zawiera on dużo trójcukru melecytozy i to jest jego cechą charakterystyczną. W spadzi świerkowej jest go 20-30% (F o s s e 1 1971), a w spadzi jodłowej do 40% (S v o b o d a 1958). Miód spadziowy zawiera również szereg dekstryn i związków mineralnych. Jest on na ogół trudniej przyswajalny przez organizm pszczół niż miód nektarowy, a pozostawiony w pokarmie na zimę może powodować znaczną śmiertelność pszczół (V o r w o h l 1964). Za bardzo szkodliwe dla pszczół uważa się w spadzi chlorki (S v o- b o d a 1966). Miody spadziowe posiadają również zwiększoną ilość nadtlenku wodoru - H 2 0 2 (D u s t m a n n 1967). F o o t e (1966) podaje, że spadź dębowa zmieszana z pyłkiem stanowi dobrą pożywkę dla grzyba Aspergillus flavus, który z kolei wytwarza trującą dla pszczół aflatoksynę. Szczególnie źle oddziaływuje pokarm spadziowy na rodziny dotknięte nozemą, powodując nasilenie jej występowania (S v o b o d a 1958). Brak jest w literaturze dokładniejszych danych na temat wykorzystania pożytków spadziowych przez pszczoły różnych ras. Na terenie Czechosłowacji, NRD i Szwajcarii prowadzi się badania w rejonach spadziowych, wykorzystując przede wszystkim pszczoły rasy kraińskiej i ją uważa się za najlepszą do tego typu pożytków. W ZSRR prowadzono badania porównawcze z pszczołami rasy kaukaskiej i kraińskiej, a raczej z jej ekotypem uważanym tam za odrębną rasę karpacką. Badania tevwykazały wysoką wartość pszczoły karpackiej (A vet i s i a n 1970). Opinie pszczelarzy w Polsce są podzielone i ostatnio obserwuje się próby wykorzystania w rejonach spadziowych różnych typów pszczoły miodnej. War a k o m s k a i L o u v e a u x (1965) stwierdzili lepsze zbieranie pyłku przez mieszańce międzyrasowe niż przez pszczoły czystych ras. Może to mieć pewne znaczenie w praktyce, gdyż przy wykorzystywaniu pożyt- 114

ków spadziowych ma się najczęściej do czynienia z poważnym niedoborem pokarmu białkowego. P ł o d z i e ń (1969), obserwując zbiory miodu spadziowego w Bieszczadach w 1967 r., stwierdził, że pszczoły rasy kaukaskiej bardzo słabo wykorzystywały ten pożytek. G r o m i s z (1968) wysuwa sugestię, że wydłużenie języczka w selekcji pszczół może prowadzić do zmniejszenia zbiorów spadzi. MATERIAŁ I METODA Doświadczenie przeprowadzono w latach 1974-1976 na terenie województwa krakowskiego i nowosądeckiego, w czterech pasiekach. Materiał wyjściowy pszczół rasy kraińskiej pochodził z Austrii, pszczół rasy kaukaskiej z Krasnej Polany w ZSRR, a środkowoeuropejskiej z pasieki Janasa z Czarnego Dunajca. Mieszańce rasy kraińskiej i rasy kaukaskiej z rasą środkowoeuropejską otrzymano na trutowisku w Czarnym Dunajcu, a pszczół rasy kraińskiej z rasą kaukaską na specjalnie założonym trutowisku w Dolinie Chochołowskiej Tatrzańskiego Parku Narodowego. W 1974 r. w czterech doświadczalnych pasiekach zazimowano łącznie 147 rodzin. Na skutek bardzo trudnych warunków zimowli wiele rodzin spadło i w 1975 r. w doświadczeniu pozostało 100 rodzin. Liczba ras i rodzin pszczelich wziętych do doświadczeń była następująca: 1975 r. rasy kraińskiej (car X car) 18 rasy środkowoeuropejskiej (m X m) 21 rasy kaukaskiej (cau X cau) 19 mieszańców rasy kraińskiej (matki) ze środkowo- -europejską (trutnie) (car X m) 17 mieszańców rasy kraińskiej (matki) z kaukaską (trutnie) (car X cau) 12 mieszańców rasy kaukaskiej (matki) ze środkowo- -europejską (trutnie) (cau X m) 13 1976 r. 14 18 17 16 12 9 ------------------------ razem rodzin 100 86 W rodzinach doświadczalnych przeprowadzono pomiary powierzchni czerwiu w czterech terminach w ciągu roku. Za ważniejsze pomiary, które w niniejszym opracowaniu traktowano oddzielnie, uznano te z połowy maja i z sierpnia każdego roku. Ważono również odwirowany miód z poszczególnych rodzin. Przy analizowaniu tych danych traktowano oddzielnie miód z pierwszego miodobrania (które miało miejsce tylko w 1976 r. na początku lipca) i ogółem odwirowany miód w ciągu całego roku. Jesienią odwirowano miód całkowicie, dokarmiając pszczoły sy- B* 115

ropem cukrowym. W końcu zimy 1975/76 pobrano próbki martwych pszczół na obecność zarodników nozemy. We wrześniu 1976 r. pobrano próbki pszczół w ilości po 50 sztuk do badań morfologicznych: szerokości Ul i IV tergitu odwłokowego, długości języczka i wartości indeksu kubitalnego (wg metodyki przyjętej w Oddziale Pszczelnictwa IS). Jesienią 1976 r. oznaczono w próbkach miodów tzw. wskaźnik spadzi. Określa się go w mililitrach dolanej wody do roztworu miodu, w którym strącono uprzednio dekstryny i związki azotowe octanem ołowiawym. Wodę dolewano do momentu uzyskania jednakowej klarowności z roztworem miodcl bez octanu. Wyniki opracowano statystycznie, stosując nowy wielokrotny test rozstępu Duncana, przy czym oddzielni- traktowano pasieki wędrowne i oddzielnie pasieki stacjonarne. Analizując wyniki pomiarów czerwiu i wydajności miodowej, dokonano transformacji danych wg wzoru n = =./X; gdzie x określa rzeczywistą powierzchnię czerwiu i ilość miodu, a n - jego wartość transformowaną. Wyniki podano w wartościach rzeczywistych. WYNIKI Przebieg pogody na Podkarpaciu w latach prowadzenia badań. W tabeli 1 są podane dane meteorologiczne, które zaczerpnięto z Miesięcznego Przeglądu Agrometeorologicznego dla stacji w Nowym Sączu i Krakowie. Lipiec 1974 roku był chłodny i deszczowy, sierpień ciepły i suchy, natomiast wrzesień i październik charakteryzowały się stosunkowo niską temperaturą i nadmiarem opadów. W listopadzie i grudniu było cieplej niż normalnie. Zima 1974/75 była dość ciepła. W styczniu pszczoły dokonywały oblotów. Ochłodzenie nastąpiło dopiero w III dekadzie marca 1 w kwietmu. Maj był ciepły i słoneczny. W czerwcu wystąpiła duża zmienność temperatur i ulewne deszcze. Lato było ciepłe i suche. Podobny typ pogony panował we wrześniu. W październiku, listopadzie i grudniu istniała duża zmienność warunków termicznych. W 1976 roku styczeń i luty charakteryzowały się stosunkowo niską temperaturą. Dopiero w końcu marca nastąpiło ocieplenie. Zaznaczył się też brak opadów, który w kwietniu dla Nowego Sącza wynosił tylko 43% normy. Maj był chłodny i deszczowy. Czerwiec charakteryzował się dużą zmiennością pogody, natomiast w lipcu było ciepło i słonecznie. Sierpień i wrzesień były chłodniejsze, ze znacznymi wahaniami temperatury. Poważniejsze ochłodżenie nastąpiło dopiero po 15 października. 116

Niektóre dane meteorologiczne w latach badań Some meteorologreal data in the years of experiments Tabela l Lata i m-ce Years and Months Srednia miesięczna temp. powietrza ue Average monthly tem- I perature of air in ue Suma opadów mm Sums of rainfalls in mm Miesięczny % normy opadów Monthly % of rainfalls Nowy Sącz I Kraków Nowy Sącz I Kraków Nowy Sącz I Kraków 1974 r. VII. VIII. IX. X. XI. XII. 1975 r. I. II. III. IV. V. VI. VII. VIII. IX. X. XI. XII. 1976 r. I. II. III. IV. V. VI. VII. VIII. IX. 16,2 18,4 13,7 6,1 4,0 1,5 2,7-1,9 4,9 7,8 13,6 15,7 18,1 17,6 15,9 8,6 1,9 0,2-2,5-3,6-0,4 8,1 12,3 15,1 17,9 14,5 13,0 15,9 18,0 13,1 5,8 3,2 2,1 2,1-1,6 4,2 7,5 13,8 15,7 18,3 17,7 15,5 8,1 1,1-0,1-1,5-3,6-0,5 7,6 12,4 15,4 17,9 14,7 12,6 140 89 85 125 45 43 20 19 27 84 98 113 156 41 48 56 10 45 95 2 31 23 126 39 49 69 109 122 59 59 150 74 55 24 11 70 50 54 139 91 41 33 82 21 23 81 1 21 27 78 41 68 85 79 140 100 132 231 111 117 53 64 70 158 118 106 126 46 75 103 25 122 258 5 81 43 152 36 40 77 170 128 73 107 325 190 173 80 41 224 119 83 161 96 51 60 179 53 70 270 4 69 65 120 48 72 105 143 Opis pasiek doświadczalnych i warunków pożytkowych Pasieka Tadeusza Kalinowskiego jest zlokalizowana w Myślenieach na południowo-wschodnim zboczu, w dolinie rzeki Raby, 240 m npm, w miejscu osłoniętym od wiatrów. Szata roślinna w okolicy pasieki jest dość zróżnicowana. Wczesną wiosną kwitnie tam obficie leszczyna i różne gatunki wierzb rosnące nad potokami i w zagajnikach. W ogródkach przydomowych kwitną krzewy i drzewa owocowe oraz malina w stanie 117

naturalnym. W lecie spadziuje świerk i jodła. Wśród upraw rolniczych około 15 /0 stanowi koniczyna czerwona. W pasiece tej towarowy miód nektarowy jest jednak praktycznie nieosiągalny. a zbiory zależą niemal wyłącznie od wystąpienia spadzi. W latach 1971-1974 zbiory miodu były bardzo niskie i nie przekraczały 3 kg z pnia. Natomiast w latach pomyślnych przeciętne zbiory z jednego pnia wynosiły: w 1947 r. - 72 kg, w 1956 r. - 38 kg i w 1967 r. - 52 kg. Z tej pasieki w doświadczeniu brało udział w 1975 r. - 2.8 rodzin, a w 1976 r. - 27 rodzin. Pasieka Jana Tarnowskiego jest usytuowana na wysokości około 300 m npm w pobliżu miejscowości Stara Wieś koło Limanowej, na łagodnym stoku południowo-zachodnim, dość dobrze osłoniętym od wiatru. Okolica jest lesista z dużą ilością jodły w drzewostanie. Podszycie dość zróżnicowane. Na wiosnę pyłku dostarcza leszczyna, wierzby, brzozy, olchy, później malina leśna. Brak większych areałów upraw sadowniczych i polowych. Rozwój wiosenny jest trudny, a w okresie lata ograniczona ilość pyłku. Zbiory miodu nektarowego są znikome, a pasieka korzysta praktycznie wyłącznie ze spadzi, zarówno wcześniejszej - w czerwcu z buków i świerków, jak i późniejszej - w lipcu i w sierpniu z jodły. W tej pasiece w doświadczeniu brało udział w 1975 r. 16 rodzin, a w 1976 r. 15 rodzin. Pasieka Jerzego Batki jest pasieką wędrowną. W okresie od połowy września do końca maja jest zlokalizowana w Michałowieach koło Krakowa. Wysokość około 200 m npm. Pasieka ustawiona jest na równinie w dolinie rzeki Dłubni, dobrze osłonięta od wiatrów ale w zastoisku mrozowym. Na okres lata jest wywożona do miejscowości Cieniawa koło Nowego Sącza (około 450 m npm), gdzie korzysta głównie z wziątków spadziowych i częściowo także z koniczyny czerwonej. Wiosną pszczoły mają bardzo bogaty wziątek pyłkowy z leszczyny, osiki, olchy, wierzby, topoli; krzewów i drzew owocowych oraz mniszka, zaś jesienią aż do przymrozków z ognichy. Latem na wędrówce ilość pyłku jest ograniczona, ale wystarczająca dla normalnego rozwoju rodzin. Dostarcza go przede wszystkim ognicha i łopucha, a następnie koniczyny biała i czerwona. W latach 1962-74 przeciętne zbiory miodu towarowego kształtowały się następująco: - lata bardzo urodzajne (1962, 1967 i 1968) przeciętnie 40 kg z pnia, - lata średnich zbiorów (1966, 1970 i 1974) przeciętnie 12 kg z pnia, - lata niskich zbiorów (1965, 1971 i 1972) przeciętnie 3 kg z pnia, - lata nieurodzaju (1963, 1964, 1969 i 1973) wydajność była zerowa. W latach korzystnych dominuje miód ze spadzi jodłowej, ale w końcu maja i czerwcu spadziują tam czasem także buki, dęby, lipy i świerki. Z tej pasieki w doświadczeniu brało udział w 1975 r. 27 rodzin i w 1976 r. 19 rodzin. 118 Pasieka Henryka Ostacha znajduje się w Kamiannej koło Nowego

Sącza. Jest ona ustawiona na zboczu górskim o nachyleniu południowym, około 700 m npm. Wiatry przeważnie zachodnie, czasem południowe (halny). Okres zimowy długi, od połowy września do końca kwietnia, a czasem śnieg na wzgórzach leży jeszcze w maju. Pasiekę tą od września do czerwca przewożono do Michałowie koło Krakowa, gdzie znajdowała się ona razem z pasieką J. Batki. Dzięki temu korzystała ze stosunkowo dobrych pożytków rozwojowych wcześniejszej wiosny. W lipcu i sierpniu, a czasem już w czerwcu, w okolicy Kamiannej ukazuje się spadź, która jest tu głównym wziątkiem. Od jej pojawienia zależą zbiory miodu w danym roku. Zbiory miodu kwiatowego wynoszą przeciętnie na przestrzeni 10 lat około 3 kg z pnia rocznie, natomiast przeciętny zbiór miodu spadziowego, liczony na przestrzeni tych lat wynosi około 20 kg z pnia. W doświadczeniu brało udział z tej pasieki w 1975 r. 29 rodzin, a w 1976 r. 25 rodzin. Charakterystyka morfologiczna pszczół użytych do doświadczenia Wyniki pomiarów morfologicznych podano w tabeli 2, gdzie x oznacza wartość średnią grupy rasowej, n - liczebność próby, s - odchylenie standardowe, a V - współczynnik zmienności wyliczony ze wzoru V = 100 sjx. Suma szerokości III i IV tergitu (wskaźnik wielkości pszczoły) wskazuje, że największe były pszczoły miejscowe (m X m, x= 4,85 mm), co jest zgodne z badaniami G r o m i s z a (1974). Najmniejsze były pszczoły rasy kaukaskiej (cau X cau) i jej mieszańce z rasą kraińską (car X X cau), co także jest zgodne z wynikami dotychczasowych badań. Najdłuższy języczek posiadały pszczoły mieszańce rasy kaukaskiej z miejscową (cau X m, x = 6,84 mm) i czyste kaukaskie (cau X cau, x = 6,83 mm). Najkrótsze natomiast języczki posiadały pszczoły miejscowe (m X m, x = 6,46 mm). Najwtększa zmienność tej cechy występowała u pszczół kaukaskich (cau X cau) oraz mieszańców car X cau, natomiast najmniejsza u pszczół kraińskich (car X car). Stosunkowo niska wartość indeksu kubitalnego pszczół miejscowych jest zgodna z wcześniejszymi badaniami pogłowia pszczół w tym regionie kraju (B o r n u s i inni 1966). Również średnie wartości indeksu kubitalnego pozostałych ras pszczół użytych w doświadczeniu są zgodne z dotychczasowymi wynikami dla poszczególnych ras (G r o m i s z 1974). Ogólnie można stwierdzić, że cechy,pszczół użytych do doświadczenia mieściły się w przedziałach cech charakteryzujących poszczególne rasy i ich mieszańce. 119

... t..:i o Charakterystyka morfologiczna pszczół użytych w doświadczeniu Morphological characteristic of bees used in investigation Tabela 2 Rasy pszczół Race of bees Suma III i IV tergitu Długość języczka Indeks kubitalziy Sum s of width of III and n Length of tongue Cubital index IV tergite i s V x s V x s V car X car A.m. carnica 13 6,52 0,0490 0,75 4,83 0,2045 4,23 49,9 4,8 9,6 mxm A.m. mdlifera 17 6,46 0,0831 1,29 4,85 0,1459 3,01 54,6 4,9 8,9 caux ecu A.m. caucaaica 9 6,83 0,2827 4,10 4,77 0,1353 2,84 52,7 1,4 2,7 carxm Am. carn. X Am. mell. 15 6,51 0,0762 1,17 4,80 0,1490 3,10 51,2 4,4 8,6 car X cau Am. carn. X A.m. cauc. 12 6,63 0,2594 3,91 4,78 0,0632 1,11 53,4 5,0 9,4 cauxm A.m. cauc. X A.m. mell. 9 6,84 0,1311 1,92 4,82 0,1849 3,84 55,6 5,4 9,7

Rozwój rodzin Wyniki podane w tabeli 3 nie wskazują jednoznacznie na istotną zależność pomiędzy rasą pszczół a ilością wychowanego czerwiu. W pasiekach wędrownych różnice w powierzchni czerwiu u poszczególnych Tabela 3 Powierzchnia czerwiu w dm 2 w przeliczeniu na jedną rodzinę Surface oi brood in dm 2 per one colony Powierzchnia czerwiu w dm? Surface of brood in dm 2 Pasieki Rasy pszczół Rok Rok 1975 Year 1976 Apiaries Race of bees Year l-ogółem 'V VIII I Ogółem V VIII Total Total I car X car 32,3 b 22,6 a 33,2 a 41,7 b 30,5 ab 43,0 b A.m. carnica mxm 46,1 a 21,9 a 33,9 a 50,2 ab 28,2 ab 47,3 ab Am. merlifera ~au X cau 24,7 c 25,7 a 32,2 a 53,1 ab 26,4 b 41,4 b A.m. caucasica carxm 40,0 a 20,7 a 32,7 a 69,5 ab 32,9 ab 54,3 ab Wędrowne A. carn. X Migratery X A.mell. car X cau 32,6 b 26,5 a 34,3 a 77,1 a 35,9 a 61,3 a A. carn. X X A. cauc. cauxm 25,7 c 29,5 a 34,8 a 72,4 ab 32,1 ab 54,2 ab A. cauc. X X A. mell. x 35,6 23,5 33,3 59,5 30,9 50,1 car X car 14,6 a 9,2 a 14,8 a 5,1 a 13,7 ab 17,2 b A.m. carnica mxm 16,9 a 11,4 a 14,9 a 4,7 a 13,0 b 15,2 b Am. melli/era cau X cau 17,7 a 9,1 a 13,8 a 11,7 a 14,7 ab 17,4 b A.m. caucasica Stacjonarne car X m 14,4 a 7,9 a 17,3 a 10,6a 22,9 a 27,3 a Stationary A. carn. X X A. mell. car X cau 10,7 a 14,5 a 6,3 a 7,1 b 14,4 b A.carn. X XA. cauc. x 15,1 9,7 15,2 7,4 14,9 17,5 Litery alfabetu oznaczają istotną różnicę między średnimi Letters 01 alphabet tndtcate signtncant d\fference between means I 121

ras były większe, a w maju i sierpniu 1975r. nawet wysoko istotne. Pasieki te miały zdecydowanie więcej czerwiu niż pasieki stacjonarne, co wynikało z dqbrych warunków rozwoju. W 1975 r.. po złgj zimowli, czerwiu w rodzinach pszczelich było ogólnie mniej niż w 1976 r. Wiosną 1975r., w pasiekach wędrownych najwięcej czerwiu miały pszczoły miejscowe (m X m) i mieszańce car X m, a najmniej czystej rasy kaukaskiej (cau X cau). W pasiekach stacjonarnych różnic istotnych nie stwierdzono. Przy pomiarach w maju 1975r., w pasiekach stacjonarnych przypadkowo pominięto grupę car X cau. Jesienią nie było istotnych różnic w obu grupach pasiek, co powtórzyło się przy analizowaniu ilości czerwiu w całym 1975 roku. Wiosną 1976 r., w pasiekach wędrownych, najwięcej czerwiu posiadały pszczoły mieszańce car X cau, natomiast najmniej pszczoły czystej rasy kraińskiej (car X car). W pasiekach stacjonarnych, mimo znacznych różnic między poszczególnymi średnimi, nie udowodniono statystycznie ich istotności. Wynikało to z dużej rozpiętości wyników w obrębie tych samych ras. Jesienią tego roku nadal najwięcej czerwiu w pasiekach wędrownych posiadały mieszańce car X cau, które jednak w pasiekach stacjonarnych miały czerwiu najmniej. Największą ilością czerwiu wykazały się tu mieszańce car X m. W bilansie całorocznym najwięcej czerwiu w pierwszej grupie pasiek posiadały mieszańce car X cau, a w drugiej grupie pasiek - car X m. Produkcja miodu Zarówno w 1975 r. gdy był bardzo słaby pożytek, jak i w 1976 r., gdy pożytek był bardzo dobry, wystąpiły statystycznie istotne różnice w produkcji miodu między pasiekami wędrownymi i stacjonarnymi (tabela 4). W 1975 r. w pasiekach wędrownych najlepszą grupą okazały się mieszańce car X cau, które dały o 170% więcej miodu niż znajdujące się na ostatnim miejscu pszczoły miejscowe. W pasiekach stacjonarnych car X m i car X cau również należały do przodujących, chociaż dla nich statystycznie różnic nie stwierdzono. Przy pierwszym miodobraniu w roku 1976, w pasiekach wędrownych, znowu najlepsze okazały się mieszańce car X cau. Niewiele im ustępowały mieszańce car X m i pszczoły miejscowe (m X m). W pasiekach stacjonarnych istotnych różnic w produkcji miodu wiosną nie stwierdzono. W ogólnej produkcji miodu pasiek wędrownych w 1976 r. przodowały mieszańce car X cau oraz car X m. W roku tym, przy masowym wystąpieniu spadzi, najmniejszą produkcję uzyskano od mieszańc6w cau X X m, które dały o 33% mniej miodu niż przodujące w tej grupie mie- 122

Litery alfabetu oznaczaj a istotną różnicę między średnimi Letters of alphabet indicate significant difference between means szańce car X cau. W przypadku pasiek stacjonarnych istotności rozmc w produkcji miodu między poszczególnymi rasami pszczół nie udowodniono, co może być sygnałem, że wartość poszczególnych ras pszczół można skutecznie określać w oparciu o pasieki prowadzone intensywnie. Na uwagę zasługują wyniki produkcyjne pasieki J. Batki w 1975r. (tabela 5). Na terenie stacjonowania tej pasieki w ogóle nie wystąpiła spadź a na nie duży pożytek nektarowy jaki się wówczas pojawił, główny wpływ miało kwitnienie koniczyny czerwonej. Uzyskane wyniki wskazują wyraźnie na wyższą produkcję miodu nektarowego przez pszczoły rasy 12;~

Tabela Wyniki produkcji miodu nektarowego u różnych ras pszczół w 1975 r. w pasiece J, Batki ('N %) Production of honey by colonies of different bee races in 1975 in apiary of J. Batki (in %) s Rasy pszczół Race of bees mxm car X cer carxm A. earn. X car X cau A. earn. X cauxm A. ccuc, X A.m.mell. A.m. carn. X A.mell. X A.eaue. X A.mell. eat!x eau A. ccuc, 100,0 103,7 125,0 726,8 764,8 941,7 (10,~kg) kaukaskiej (ecu Xcau) oraz mieszancow cau X m i car Xcau. Porwierdza to wysoką wartość pszczół rasy kaukaskiej w wykorzystywaniu pożytków nektarowych z koniczyny czerwonej. WYSTĘPOWANIE NOZEMY W PASIEKACH DOSWIADCZALNYCH W rejonach pożytków spadziowych choroba' zarodnikowcowa jest szczególnie niebezpieczna. Pożytki te ze względu na brak pokarmu białkowego z reguły nie pozwalają na odnowienie składu biologicznego Tabela 6 Występowanie nozemy w poszczególnych pasiekach oraz grupach rasowych {w %i Appearance of nosema in Investigated apiaries and among different bee races (in %) =. Pasieka Apiary Rasy pszczół Ogółem I T. Kali- J.1'a- Race of bees Total H. cha J. Batki now- mowskiego skiego CauXm A.m. cauc. X A.m. mell. 61,5 75 40 mxm A.m. men. X A.m. men. 57,1 80 75 50 25 car X car A.m. earnica 55,6 50 40 67 67 caux cau A.m. eaucasica 47,4 50 100 25 O carxm A.m. cllrn. X A.m. men. 35,3 50 75 50 O earx cau A.m. carn. X A.m.cauc. 33,3 50 50 O OgÓłem Total X 69,2 63,0 39,0 18,8 124

rodzin pszczelich przed zimą, co prowadzi do słabego rozwoju wiosennego rodzin pszczelich, a w przypadku porażenia pszczół chorobą zarodnikowcową nawet do osypania się całych rodzin. W związku z tym dobór odpowiedniego pogłowia pszczół charakteryzującego się odpornością na chorobę zarodnikowcową względnie gromadzącego więcej pokarmu białkowego może mieć zasadnicze znaczenie w warunkach pożytków spadziowych. W trakcie trwania doświadczenia nie stosowano fumagiliny, dlatego też choroba zarodnikowcowa wystąpiła we wszystkich pasiekach doświadczalnych (tabela 6). Najwięcej zachorowań było w pasiekach wędrownych. Rozpatrując wrażliwość ras stwierdzono, że naj mniejszy procent porażenia był u pszczół mieszańców car X cau i car X m. Dziwny się tu wydaje fakt wysokiej wrażliwości pszczół rasy miejscowej, gdyż większość dotychczasowych doświadczeń wskazuje na ich większą odporność na porażenie chorobą zarodnikowcową od odporności pszczół kaukaskich i kraińskich. Wskaźnik spadzi w miodach Wskaźnik spadzi w zbiorczych próbach miodu u poszczególnych pszczelarzy w 1976 r. przedstawiał się następująco: miód z pasieki H. Ostacha - 19,40 " ".l. Tamowskiego - 17,04 " " T. Kalinowskiego 14,02 " " J. Batki - 12,40 Ponieważ za miód spadziowy uważa się miód o wskaźniku powyżej 5,4 wszystkie miody uznano za spadziowe, gdyż całkowicie spełniają wymagania stawiane tego typu miodom. Za naj czystszy odmianowo należy uznać miód z pasieki H. Ostacha, która wykorzystywała pożytki na wysokości ponad 700 m npm, gdzie dominował wziątek spadziowy. Również bardzo wysoki wskaźnik stwierdzono w miodzie z pasieki J. Tamowskiego. INTERPRETACJA WYNIKOW I WNIOSKI Ilość czerwiu w gnieździe nie może być precyzyjnym kryterium wartości produkcyjnej poszczególnych ras, co wykazały dwuletnie zespołowe doświadczenia w Oddziale Pszczelnictwa IS (B o r n u s 1974). W naszym przypadku jedynie mieszańce car X cau wychowały najwięcej czerwiu i otrzymano jednocześnie od nich najwięcej miodu (z wyjątkiem roku 1976 w pasiekach stacjonarnych, gdzie ustąpiły one w produkcji czerwiu mieszańcom car X m). W pozostałych grupach rasowych zależności takiej 125

nie stwierdzono. Dobrym rozwojem, szczególnie w 1976 r., cechowały się również mieszańce car X m. N" uwagę liabługuje fakt zdecydowani«leps2ych wyników pródukcyjnych w pasiekach wędrownych, co jest oczywiste ze względu na lepsze warunki ich rozwoju. Wysoko istotne różnice wystąpiły tu zarówno w ilościach czerwiu jak i w produkcji miodu. Ilość czerwiu w pasiekach wędrownych oraz produkcja miodu była o ponad 100010wyższa niż w pasiekach stacjonarnych. Wystąpienie wyraźniejszych różnic w produkcyjności poszczególnych ras pszczół w pasiekach wędrownych przemawia za prowadzeniem tego typu badań porównawczych przede wszystkim w pasiekach prowadzonych intensywnie i korzystających z dobrych warunków rozwoju. Trudne warunki zimowli w 1974/75 r. najlepiej zniosły pszczoły miejscowe (m X m), które w maju posiadały najwięcej czerwiu, natomiast po zimie 1975/76 r. zjawisko to nie powtórzyło się, chociaż pszczoły te również dobrze wykorzystały wcześniejsze pożytki w 1976 r. W- zbiorach miodu zdecydowanie najlepsze okazały się mieszańce car X cau, które zarówno w 1975 r., kiedy pożytki były ubogie i spadź występowała sporadycznie, jak w 1976 r., gdy spadź wystąpiła obficie, były w pasiekach wędrownych najlepsze, a w pasiekach stacjonarnych tylko nieco mniej miodu wyprodukowały niż cau X cau i m X m. Można zaryzykować twierdzenie, że tego typu mieszańce byłyby w rejonie Podkarpacia najlepsze. Na podstawie wyników miodobrania można twierdzić, że pszczoły czystej rasy kaukaskiej (cau X cau),nieco lepiej wykorzystały pożytek spadziowy od pszczół czystej rasy kraińskiej (car X car) i różniły się istotnie jedynie od najlepszych w grupie pasiek wędrownych mieszańców car X cau. Natomiast mieszańce cau X m, stosowane tylko w pasiekach wędrownych, miały niższe zbiory miodu w 1976 r. od pszczół mieszańców car X cau i car X m. W warunkach występowania wyłącznie pożytków nektarowych, najlepsze okazały się pszczoły rasy kaukaskiej i jej mieszańce. Było to szczególnie widoczne tam, gdzie dominował pożytek z koniczyny czerwonej. Przy analizowaniu zachorowań na nozemę stwierdzono większą zachorowalność pszczół z pasiek o większej wydajności miodu, mimo korzystania z bogatszej bazy pyłkowej. Niska stosunkowo zachorowalność na nozemę mieszańców car X cau i car X m może być jeszcze jednym sygnałem ich większej wartości w rejonach spadziowych. Tego typu badania należałoby jednak poszerzyć, nastawiając się wyłącznie na sprawy zdrowotności porównywanych mieszańców pszczół. 126

LITERATURA A vet i s i a n G. A. i in. (1970) - Karpackie pćely w Sibirii. Pćelovodstvo 10: 12-16. B o r n li s L. i in. (1966) - Morfometryczne badania krajowej pszczoły miodnej Apis mehifica L. Pszczelno Zesz. Nauk. 19 (1-4): 1---46. B o r n u s L. i in. (1974) - Przydatność użytkowa mieszańców międzyrasowych pszczoły miodnej w warunkach przyrodniczych Polski. Pszczelno Zesz. Nauk. 18: 1-50. D u s t m a n n J. H. (1967) - Messung von Wasserstoffperoxid und Enzymaktivitat in Mitteleuropaischen Henigen. Z. Bienenforsch 9 (2): 66-73. F o o t e H. L. (1966) - The mystery of the disappearing bees. Amer. Bee. J. 106 (4): 126--126. F os s e l A. (1971) - Der Melezitosegehalt einiger Waldhonige der Ernts 1968. Bienenvater 10: 293-296. G r o m i s z M. (1968) - Badania morfometryczne krainki selekcjonowanej w Polsce i NRD. Pszczelno Zesz. Nauk. 12 (3): 99-115. G r o m i s z M. i in. (1974) - Ocena morfologiczna mieszańców międzyrasowych pszczoły miodnej. Pszczelno Zesz. Nauk. 18: 77-90. H a r a g s i m O. (1970) - Spadź i pszczoły. PWRiL Warszawa. Miesięczny Przegląd Agrometeorologiczny (1974, 1975, 1976). IMiGW. p ł o d z i e ń S. (1969) - Masowy pojaw mszyc w Bieszczadach w 1967r. Pszczelarstwo 12: 13-14. S v o b o d a J. (1958) - Vlastnosti metovicoveho medu. V ~larstvi 9: 136-137. S v o b o d a J. (1966) - Chloride im Honlgtauhonig, Z. Bienenforsch 8 (6): 210-212. War a koms ka Z., Lou ve a u x J. (1965) - La recolte du pollen par des colonies d'abeilles de races differentes. Ust. Vćel. v Dole u Libcice 4: 193-198. W i II e H. (1966) - Verlauf der Juni - Trachten in den Jahren 1893-1964. Schweiz. Bienenztg. 1: 13-24. V o r w o h l G. (1964) - Ist Honigtauhonig im Winterfutter fur die Bienen schadlich? Imker. 16 (3): 70-72. PRODUCTIVE VALUE OF SOME BEE RACES AND THEIR HYBRIDS IN THE HONEYDEW REGIONS C. Z m a r l i c k i, L. B o r n u s, J. M a r c i n k o w s k i ODDZIAL PSZCZELNICTW A I.S. J. B a t ko O.S.P. KRAKOW SUMMARY In the years 1974-76 irrvestigation was carried-out in the southern part of Poland on utilization of honeydew flow by different bee races and their hybrids in two stationary and two migratery apiaries. Basing on the results it was stated that bee colonies in migratery apiaries have had over 100% bet ter development and produetlon of honey than in stationary apiaries, 127

In the migratery apiaries the best development (brood rearing) and also the highest honey production was found among hybrids of Carnica X Caucasica (car X X cau). Significant differences in honey produetlon between hybrids of Carnica X X ~inłc~~ica (CGTX CGU) and remainmz bee rsces wefl~ found in 1975, Wh~h honey Elow was poor, and honeydew flow was only sporadic as well as In 1976 when honeydew flow was very abundant. In the stationary apiaries these hybrlds (ear X X cau) gave only lower produetlon of honey than pure Caucasion (cau X cau) and pure Mellifera (m X m), although from thestatistical point of view differences between all investigated bee races were not proved. Considering above these type of hybrids can be recomended on commercial scale in the regions of honeydew flow. It has been stated also that these hybrids have lower degree of susceptibility to nosema disease. Bee colonies of pure Caucasion (cau X cau) produced in the stationary apiaries the highest crop of honey, and in migratory apiaries were better than pure Carnicłan (car X car). 128