Praktyczny poradnik Naruszenie dóbr osobistych pracodawcy Wojciech Zatorski Jakie dobra osobiste pracodawcy podlegają ochronie? W jaki sposób pracownik może naruszyć dobra osobiste pracodawcy? Kiedy obowiązek poszanowania dóbr osobistych pracodawcy zostaje wyłączony?
BIBLIOTEKA MONITORA PRAWA PRACY Naruszenie dóbr osobistych pracodawcy Wojciech Zatorski
Polecamy nasze publikacje z zakresu prawa pracy: MONITOR PRAWA PRACY Miesięcznik Andrzej Marian Świątkowski KODEKS PRACY. KOMENTARZ, wyd. 1 Komentarze kodeksowe Pod red. Wojciecha Muszalskiego KODEKS PRACY. KOMENTARZ, wyd. 8 Duże Komentarze Becka Jerzy Wratny, Krzysztof Walczak ZBIOROWE PRAWO PRACY. KOMENTARZ Komentarze kodeksowe Ludwik Florek PRAWO PRACY. ORZECZNICTWO, wyd. 2 Zbiory orzecznictwa Becka Piotr Korzuch, Piotr Grzebyk ZBIOROWE PRAWO PRACY. ORZECZNICTWO Zbiory orzecznictwa Becka KODEKS PRACY. PAŃSTWOWA INSPEKCJA PRACY. BEZPIECZEŃSTWO I HIGIENA PRACY. AKTY WYKONAWCZE. wyd. 8 Edycja Sądowa www.sklep.beck.pl
Wojciech Zatorski Naruszenie dóbr osobistych pracodawcy
Redakcja: Izabela Sachajdakiewicz Wydawnictwo C.H. Beck 2011 Wydawnictwo C.H. Beck ul. Bonifraterska 17, 00-203 Warszawa Skład i łamanie: Zbigniew Latuszkiewicz Druk i oprawa: P.W.P. INTERDRUK, Warszawa ISBN 978-83-255-3633-6 ISBN e-book 978-83-255-3634-3
Spis treści Bibliografia... Objaśnienie skrótów... Wstęp... 1 Rozdział 1. Dobra osobiste w ogólności... 3 1.1. Zagadnienia ogólne istota i przegląd dóbr osobistych... 3 1.1.1. Konstytucja... 3 1.1.2. Akty międzynarodowe... 4 1.1.3. Prawo wspólnotowe... 6 1.1.4. Kodeks cywilny... 8 1.1.4.1. Dobra osobiste osoby fizycznej... 9 1.1.4.2. Dobra osobiste osoby prawnej... 14 1.1.4.3. Dobra osobiste jednostki organizacyjnej nieposiadającej osobowości prawnej... 20 1.2. Ochrona dóbr osobistych w ogólności... 21 1.2.1. Kodeks cywilny... 21 1.2.2. Ustawy szczególne... 23 Rozdział 2. Dobra osobiste w prawie pracy... 25 2.1. Kwestie wstępne... 25 2.2. Dobra osobiste pracownika... 26 2.3. Dobra osobiste pracodawcy... 31 Rozdział 3. Ochrona dóbr osobistych pracodawcy... 33 3.1. Definicja pracodawcy... 33 3.2. Charakter obowiązku pracownika do poszanowania dóbr osobistych pracodawcy... 34 3.3. Podstawy i wyłączenia obowiązku poszanowania dóbr osobistych pracodawcy... 36 VII XI
Spis treści 3.4. Sposoby naruszenia dóbr osobistych pracodawcy... 40 Rozdział 4. Zagadnienia procesowe... 53 VI
Bibliografia Boć J. (red.), Konstytucje Rzeczypospolitej, Wrocław 1998 Brodecki Z. (red.), Ochrona praw jednostki, Warszawa 2004 Ciepła H. i in., Kodeks cywilny praktyczny komentarz z orzecznictwem, Warszawa 2005 Dmowski S., Rudnicki S., Komentarz do Kodeksu cywilnego. Księga pierwsza Część ogólna, Warszawa 1998 Ereciński T. i in., Komentarz do KPC, część I, t. I, Warszawa 1999 Florek L., Europejskie prawo pracy, Warszawa 2005 Gniewek E. (red.), Kodeks cywilny komentarz, Warszawa 2006 Góral Z. (red.), Kontrola pracownika możliwości techniczne i dylematy prawne, Warszawa 2010 Hambura S., Muszyński M., KPP z komentarzem, Bielsko-Biała 2001 Iwulski J., Sanetra W., Kodeks pracy. Komentarz, Warszawa 1999 Izdebski H., Kodeks cywilny z komentarzem, księga I, Warszawa 1996 Jasiński F., Karta Praw Podstawowych UE, Warszawa 2003 Jędrejek G., Cywilnoprawna odpowiedzialność za stosowanie mobbingu, Warszawa 2004 Kubiak-Cyrul A., Dobra osobiste osób prawnych, Kraków 2005 Maniewska E., Jaśkowski K., Kodeks pracy. Komentarz, t. I, Lex 2007 Mednis A., Prawo do prywatności a interes publiczny, Kraków 2006 Mik C., Czapliński W., Traktat o UE komentarz, Warszawa 2005 Muszalski W., Kodeks pracy. Komentarz, Warszawa 2007 Norek E., Przedsiębiorstwo jako przedmiot obrotu gospodarczego, Warszawa 1997 VII
Bibliografia Oniszczuk J., Równość najpierwsza z zasad i orzecznictwo TK, Warszawa 2004 Patulski A. (red.), Kodeks pracy komentarz dla praktyków, Gdańsk 2005 Patulski A., Orłowski G. (red.), Kodeks pracy. Komentarz dla menedżerów HR, Gdańsk 2011 Piasecki K., Kodeks cywilny. Komentarz. Część ogólna, Kraków 2003 Pietrzykowski K. (red.), Kodeks cywilny, Warszawa 2008 Romer M.T., Prawo pracy. Komentarz, Warszawa 2000 Sadlik R., Działania na szkodę pracodawcy, Gazeta prawna Nr 222/2008 Skrzydło W., Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Praktyczny komentarz, Kraków 2007 Szewczyk H., Ochrona dóbr osobistych w zatrudnieniu, Warszawa 2007 Świątkowski A.M., Karta Praw Społecznych Rady Europy, Warszawa 2006 Wagner B. (red.), Kodeks pracy. Komentarz, Gdańsk 2004 Waszczyński J., System prawa karnego, t. IV cz. II, Wrocław 1989 Winiarz J. (red.), Kodeks cywilny z komentarzem, t. I, Warszawa 1989 Wolter A., Prawo cywilne Zarys części ogólnej, Warszawa 1986 Wratny J., Kodeks pracy. Komentarz, Warszawa 2005 Wypiórkiewicz A., Refleksyjne spojrzenie na ochronę dóbr osobistych, [w:] Ars et ius Księga pamiątkowa ku czci sędziego S. Rudnickiego, Warszawa 2005 Zych M., Mobbing w polskim prawie pracy, Warszawa 2007 Żyznowski T., Prawo do firmy i jego ochrona w orzecznictwie sądowym, Zielona Góra 1993 VIII
Objaśnienie skrótów Źródła prawa EKPC... Europejska Konwencja Praw Człowieka (Dz.U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284) KC... ustawa z 23.4.1964 r. Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16, poz. 93 ze zm.) Konstytucja... ustawa z 2.4.1997 r. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. Nr 78, poz. 483 ze zm.) KP... ustawa z 26.6.1974 r. Kodeks pracy (t.jedn.: Dz.U. z 1997 r. Nr 21, poz. 94 ze zm.) KPP... Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej (Dz.Urz.UE 2007 C303) KPC... ustawa z 17.11.1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. Nr 43, poz. 296 ze zm.) NieuczKonkU... ustawa z 16.4.1993 r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji (t.jedn.: Dz.U. z 2003 r. Nr 153, poz. 1503 ze zm.) PrAut... ustawa z 4.2.1994 r. ustawa o prawach autorskich i prawach pokrewnych (t.jedn.: Dz.U. z 2006 r. Nr 90, poz. 631 ze zm.) PrPras... ustawa z 26.1.1984 r. Prawo prasowe (t.jedn.: Dz.U. Nr 5, poz. 24 ze zm.) PrWłPrzem... ustawa z 30.6.2000 r. Prawo własności przemysłowej (t.jedn.: Dz.U. z 2003 r. Nr 119, poz. 1117 ze zm.) IX
Objaśnienie skrótów TUE... Traktat o Unii Europejskiej (Dz.Urz.UE 2008 C 115) ZEKS... Zrewidowana Europejska Karta Społeczna z 1996 r. Organy orzekające ETPCZ... Europejski Trybunał Praw Człowieka TK... Trybunał Konstytucyjny SN... Sąd Najwyższy SA... Sąd Apelacyjny Czasopisma OSNIC... Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna OSN... Orzecznictwo Sądu Najwyższego OSNAPiUS... Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Administracyjna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych OSNP... Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych PiP... Państwo i Prawo Inne skróty BHP... bezpieczeństwo i higiena pracy cyt.... cytowana (-y, -e) cz.... część Dz.U.... Dziennik Ustaw Dz.Urz.... Dziennik Urzędowy ibidem... tamże in.... inni itd.... i tak dalej X
Objaśnienie skrótów itp.... i tym podobne nast.... następne niepubl.... niepublikowany np.... na przykład ONZ... Organizacja Narodów Zjednoczonych op.cit.... opus citatum pkt... punkt red.... redakcja s.... strona t.... tom t.jedn.... tekst jednolity tj.... to jest tzn.... to znaczy tzw.... tak zwana (-e, -y) UE... Unia Europejska ust.... ustęp w.... wiek wg... według ww.... wyżej wymieniona (-y, -e) XI
Wstęp Pracodawca jest zobowiązany szanować godność i inne dobra osobiste pracownika (art. 11 1 KP). Regulacji tej nadano rangę Podstawowych zasad prawa pracy rozdział II działu I KP. Akt ten nie definiuje jednak wskazanych dóbr. Nie przewiduje też analogicznej regulacji dotyczącej pracodawcy, choć normuje prawa oraz obowiązki zarówno jego, jak i pracownika (art. 1 KP). Stosownie do art. 300 KP w zakresie nieuregulowanym przepisami prawa pracy do stosunku pracy stosuje się odpowiednio przepisy KC, jeśli nie są one sprzeczne z zasadami prawa pracy. Ogólnie w sprawach nieunormowanych prawem pracy dopuszczalne jest zatem stosowanie w tej gałęzi prawa instytucji prawa cywilnego, czyli zapewne i przepisów dotyczących ochrony dóbr osobistych. Mają one jednak zastosowanie tylko odpowiednie, a ponadto nie mogą pozostawać w sprzeczności z zasadami prawa pracy, które nie przewidują ochrony dóbr osobistych pracodawcy. Powyższe stwierdzenie rodzi pytanie o istnienie szczególnego dobra osobistego w postaci dóbr osobistych pracownika oraz o istnienie (prawnopracowniczego) obowiązku poszanowania dóbr osobistych pracodawcy w obecnym stanie prawnym. Niniejsze opracowanie stanowi próbę odpowiedzi na to zagadnienie, przy uwzględnieniu praktycznego waloru publikacji adresowanej głównie do oznaczonego kręgu odbiorców. Uwagi i rozważania co do ogólnej tematyki dóbr osobistych zostaną zatem ograniczone do minimum (nie ma potrzeby szczegółowego powtarzania tych zagadnień wobec bogatej literatury przedmiotu autorstwa niekwestionowanych autorytetów w tej dziedzinie). Poniższe przemyślenia służyć będą przypomnieniu i przybliżeniu tematu, zwłaszcza w kontekście stosunków pracy. Opracowanie przytoczy zatem w kompilacji kwestie ogólne z tego zakresu w celu stworzenia bazy do dalszych rozważań, stanowiących istotę przedmiotu omówienia. 1
Wstęp Kwestie sporne, np. właściwość sądu pracy w sprawach o ochronę dóbr osobistych w stosunkach pracy zostaną przedstawione z uwzględnieniem poglądów przeciwstawnych i stanowiska autora, nieprzesądzającym bynajmniej słuszności któregokolwiek z nich. Całości opracowania towarzyszy nowatorskie spojrzenie na problematykę dóbr osobistych w zatrudnieniu, dostrzegające szerzej nieanalizowaną dotychczas sferę dóbr osobistych drugiej strony stosunku pracy, uwzględniające praktyczny aspekt ww. zagadnienia. Na zakończenie można jeszcze wyrazić nadzieję, że niniejsze opracowanie przyczyni się do rozwoju dyskusji o dobrach osobistych właściwych pracodawcy i ich ochronie. 2
Rozdział 1. Dobra osobiste w ogólności 1.1. Zagadnienia ogólne istota i przegląd dóbr osobistych 1.1.1. Konstytucja Zgodnie z art. 30 Konstytucji przyrodzona i niezbywalna godność człowieka stanowi źródło wolności oraz praw człowieka i obywatela. Jest ona nienaruszalna, a jej poszanowanie i ochrona są obowiązkiem władz publicznych. Z kolei zgodnie z art. 31 Konstytucji: wolność człowieka podlega ochronie prawnej (ust. 1); każdy jest obowiązany szanować wolności i prawa innych, a nikogo nie wolno zmuszać do czynienia tego, czego prawo mu nie nakazuje (ust. 2). Konstytucja chroni zatem godność człowieka, statuując tę ochronę w zasadach ogólnych, przydając jej atrybut niezbywalności i nienaruszalności, a także stanowiąc jej poszanowanie i ochronę obowiązkiem władz publicznych. Niezależnie od powinności władz publicznych każdy jest zobowiązany do poszanowania praw i wolności innych (art. 31 ust. 2 zd. 1 Konstytucji). Reguły wynikające z ww. przepisów stanowią płaszczyznę, na której ujmowane i interpretowane są poszczególne prawa oraz wolności człowieka i obywatela. Szczególną rolę odgrywa oczywiście zasada art. 30, z niej wynikają bowiem lub do niej odnoszą się konkretne regulacje dotyczące ww. praw 1. 1 Por. W. Skrzydło, Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, Praktyczny komentarz, Kraków 2007, s. 34. 3
Rozdział 1. Dobra osobiste w ogólności Konstytucja określając poszczególne wolności i prawa osobiste nie definiując ich gwarantuje prawo m.in. do: prywatności, czci i dobrego imienia (art. 47), swobody i tajemnicy komunikowania się (art. 49), wolności sumienia i zakazu zmuszania do ujawniania światopoglądu, przekonań religijnych, wyznania (art. 53 ust. 1 i 7). Pierwsze z przywołanych praw obejmuje uprawnienie do bycia pozostawionym w spokoju i zakaz ingerencji w sferę intymności jednostki, a także nakaz poszanowania czci i dobrego imienia, co dotyczy każdego nie tylko jednostki. Postanowienia art. 49 Konstytucji dotyczą tajemnicy korespondencji, rozmów telefonicznych i innych form przekazu. Z kolei ostatnie z ww. uprawnień wyrażają wolność przyjęcia i wyznawania religii wg swego uznania oraz swobodę przyjęcia światopoglądu innego niż religijny, a także konstytucyjnie określony zakaz zmuszania do prezentowania wybranej religii, jej braku, światopoglądu itd. 1. W tym opracowaniu pominięto zagadnienia, jakkolwiek ogólnie dotyczące problematyki dóbr osobistych, to pozbawione praktycznego znaczenia w prawie pracy (np. prawo do życia, zakaz eksperymentów naukowych, zakaz tortur itp. art. 38 40 Konstytucji). 1.1.2. Akty międzynarodowe Problematykę dóbr osobistych podjęto już w Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka (która 10.12.1948 r. została przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne ONZ). Zgodnie z jej art. 12 nie wolno ingerować samowolnie w czyjekolwiek życie prywatne, rodzinne, domowe ani w jego korespondencję czy też uwłaczać jego honorowi lub dobremu imieniu. Każdy człowiek ma prawo do ochrony prawnej przeciwko takiej ingerencji lub uwłaczaniu. 1 Por. Ibidem, s. 50 51, 46 47; Konstytucje Rzeczypospolitej pod red. J. Bocia, Wrocław 1998, s. 94 96 i 104. 4
1.1. Zagadnienia ogólne istota i przegląd dóbr osobistych Analogicznie brzmi art. 16 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych (uchwała Zgromadzenia Ogólnego ONZ z 16.12.1966 r.). Zasadnicze znaczenie ma jednak EKPC. Zgodnie z art. 8 ust. 1 tego aktu każdy ma prawo do poszanowania swojego życia prywatnego i rodzinnego, swojego mieszkania oraz swojej korespondencji. Stosownie do ust. 2 niedopuszczalna jest ingerencja władzy publicznej w korzystanie z tego prawa, z wyjątkiem przypadków przewidzianych przez ustawę i koniecznych w demokratycznym społeczeństwie z uwagi na bezpieczeństwo państwowe, publiczne lub dobrobyt gospodarczy kraju, ochronę porządku i zapobieganie przestępstwom, ochronę zdrowia oraz moralności lub ochronę praw i wolności innych osób. Artykuł 9 wprowadza wolność myśli, sumienia i wyznania, a art. 10 wolność wyrażania opinii. Zakaz dyskryminacji ze względu na płeć, rasę, kolor skóry, języka, religii, przekonań politycznych i innych, pochodzenia narodowego lub społecznego, przynależności do mniejszości narodowej, majątek, urodzenie lub z jakichkolwiek innych przyczyn wprowadza art. 14 EKPC. Każdy, kogo prawa i wolności zawarte w tym dokumencie zostały naruszone (art. 13), ma prawo do skutecznego środka odwoławczego do właściwego organu państwowego także wówczas, gdy naruszenia dokonały osoby wykonujące funkcje urzędowe 1. Ponieważ treść ww. zasad odpowiada de facto analogicznym postanowieniom Konstytucji 2, ich ponowne omawianie nie jest konieczne. Dodać jednak trzeba, że EKPC, choć ujmuje podstawowe prawa i wolności człowieka szeroko, nie zawsze będzie podstawą do ich dochodzenia na krajowej drodze sądowej. Ochrona konwencyjna nie wszędzie pokrywa się bowiem z ochroną dóbr osobistych w prawie krajowym, a dochodzenie tych praw możliwe 1 Por. Kodeks cywilny pod red. K. Pietrzykowskiego, Warszawa 2008, komentarz do art. 23 KC. 2 Por. J. Oniszczuk, Równość najpierwsza z zasad i orzecznictwo TK, Warszawa 2004, s.73 i cyt. tam orzeczecznictwo TK. 5
Rozdział 1. Dobra osobiste w ogólności będzie, pod warunkiem że mieszczą się one w pojęciu sprawy cywilnej art. 1 2 KPC 1. Chociaż EKPC dotyczy zasadniczo zgodnie zresztą z tytułem praw człowieka, znajduje także zastosowanie do osób prawnych. Korzystają one z ochrony przewidzianej w tym dokumencie w zakresie tajemnicy korespondencji, nietykalności pomieszczeń, szeroko rozumianej prywatności czy zakazu dyskryminacji 2. Wśród aktów międzynarodowych w kontekście tematyki pracy warto odnotować prawo socjalne Rady Europy. Problematyki dóbr osobistych, a konkretnie poszanowania godności w pracy, dotyczy art. 26 ZEKS. Przepis ten chroni godność pracowników, a został wprowadzony w celu przeciwdziałania w miejscu pracy molestowaniu, w tym seksualnemu, a także mobbingowi. ZEKS nie została jednak ratyfikowana przez Polskę, podpisano wyłącznie jej poprzedniczkę, tj. Europejską Kartę Społeczną z 1961 r., która nie zawierała analogicznego zapisu 3. 1.1.3. Prawo wspólnotowe Zgodnie z art. 6 ust. 1 TUE, UE jest zbudowana na zasadach wolności, demokracji, poszanowania praw człowieka i podstawowych wolności, jak również rządów prawa, które są wspólne dla państw członkowskich. Unia Europejska szanuje prawa podstawowe, gwarantowane w EKPC oraz wywodzące się z porządków konstytucyjnych państw członkowskich, jako zasady ogólne prawa wspólnotowego (ust. 2), a pod pojęciem praw podstawowych, które nie zostało zdefiniowane, rozumie się w istocie prawa człowieka, będące integralną częścią zasad ogólnych prawa wspólnotowego 4. 1 Por. K. Piasecki, Kodeks cywilny, komentarz, część ogólna, Kraków 2003, s. 161. 2 Por. A. Kubiak-Cyrul, Dobra osobiste osób prawnych, Kraków 2005, s. 254, 259. 3 Por. A.M. Świątkowski, Karta Praw Społecznych Rady Europy, Warszawa 2006, s. 12, 48, 52 i 258. 4 Por. Ochrona praw jednostki a.c., pod red. Z. Brodeckiego, Warszawa 2004, s. 103 104; C. Mik, W. Czapliński, Traktat o UE komentarz, Warszawa 2005, s. 81 82. 6
1.1. Zagadnienia ogólne istota i przegląd dóbr osobistych Należy przy tym zaznaczyć, że Wspólnota nie przystąpiła do EKPC (nie jest jej stroną). O oznacza to, że sądy wspólnotowe mimo brzmienia art. 6 ust. 2 TUE nie mogą opierać swoich orzeczeń wprost na EKPC 1. Nie dyskwalifikuje to jednak możliwości korzystania z tego aktu przez sądy krajowe Wspólnoty na zasadzie respektowania jego postanowień z racji przystąpienia danych państw do EKPC. Ochrona (a w zasadzie deklaracja ochrony) poszczególnych praw, tj. godności, integralności osoby ludzkiej, zakaz poniżającego traktowania oraz pracy przymusowej, ochrona poszanowania życia prywatnego i komunikowania się, wolności myśli i wypowiedzi, swobody stowarzyszania się, a także zakaz dyskryminacji przewidziane są wyraźnie w Karcie Praw Podstawowych UE. Jakkolwiek akt ten nie ma cech normy prawnej (nie posiada mocy bezpośrednio wiążącej), stanowi deklarację celów Wspólnoty. Wyznacza zatem kierunek wykładni przepisów wspólnotowych, stąd jego przydatność do oceny uprawnień i obowiązków obywatela UE 2. Przewidziane w Karcie: ochrona godności (art. 1), ochrona integralności osoby (art. 3), zakaz poniżającego traktowania (art. 4), zakaz pracy przymusowej (art. 5 ust. 2), prawo do poszanowania życia prywatnego, domu i komunikowania się (art. 7), wolność poglądów (art. 10 ust. 1), swoboda wypowiedzi (art. 11 ust. 1), swoboda stowarzyszania się, m.in. w sprawach związkowych (art. 12 ust. 1) oraz zakaz dyskryminacji (art. 21) odpowiadają treścią stosownym zapisom EKPC 3, dlatego powtarzanie uwag poczynionych przy analizie tego aktu jest zbędne. 1 Por. C. Mik, W. Czapliński, op.cit., s. 87. 2 Por. F. Jasiński, Karta Praw Podstawowych UE, Warszawa 2003, s. 14; S. Hambura, M. Muszyński, KPP z komentarzem, Bielsko Biała 2001, s. 7 i 226. 3 Por. S. Hambura, M. Muszyński, op.cit., s. 101, 111 113. 7