FOLIA UNIVERSITATIS AGRICULTURAE STETINENSIS Folia Univ. Agric. Stetin. 2007, Oeconomica 254 (47), 149 156 Alina LEWCZUK, Aleksander LEWCZUK 1 EKONOMICZNE PROBLEMY W HODOWLI DANIELI JAKO NIEKONWENCJONALNEJ DZIAŁALNOŚCI PRZEDSIĘBIORCZEJ NA OBSZARACH O DUŻYCH WALORACH PRZYRODNICZYCH ECONOMIC PROBLEMS OF FALLOW DEERS BREEDING AS NON-CONVENTIONAL ENTERPRENEURIAL ACTIVITY IN HIGH NATURE ADVANTAGE AREAS Katedra Towaroznawstwa Ogólnego i Doświadczalnictwa, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie ul. Oczapowskiego 5, 10-719 Olsztyn 1 Katedra Agrobiznesu i Ekonomii Środowiska, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie pl. Łódzki 2, 10-727 Olsztyn Abstract. The objective of the survey was to recognize factors determining the breeding of fallow deers as non-conventional enterpreneurial activity of rural and non-rural population in high nature advantage areas. A particular attention was paid to economic problems of fallow deers farms development in the aspect of European Union integration. The survey included 24 fallow deer farms nad their owners. The owners of 18 farms were farmers running farms, but 6 farms owners were non-rural population in rural areas. It was found that 83,3 percent of surveyed fallow deer farms started activity in the years 1990 2004. The analysis of functioning and fallow deer breeding development points out huge possibilities of full profitability achievements of this kind of rural production. It is certified by the fact that 58,3 percent of surveyed ferms, which was run in professional way achieved full production profitability in last years. Słowa kluczowe: fermy danieli, hodowla danieli, niekonwencjonalne kierunki przedsiębiorczości, obszary cenne przyrodniczo, procesy integracji europejskiej. Key words: fallow deers farms, fallow deers breeding, non-conventional enterprise directions, nature advantage areas, European integration processes. WSTĘP Pogarszająca się coraz bardziej sytuacja materialna ludności rolniczej i pozarolniczej na obszarach wiejskich w Polsce zmusza mieszkańców wsi do poszukiwania dodatkowych lub alternatywnych źródeł dochodu. Jednym z tych źródeł dochodu może być chów i hodowla danieli jako niekonwencjonalna działalność przedsiębiorcza wykorzystująca zasoby lokalne. Hodowla danieli jest również działalnością rolniczą, która może być realizowana na obszarach o dużych walorach przyrodniczych, rozwijających strategię zrównoważonego rozwoju. Z badań Drozda i Karpińskiego (1998) wynika, że hodowla jeleniowatych, a więc głównie jeleni i danieli jest rodzajem produkcji rolniczej, którą można określić jako rolnictwo ekologiczne. Hodowlę jeleniowatych można zatem rozwijać na terenach, na których rolnictwo ze względu na słabe gleby nie jest rentowne. Dotyczy to zwłaszcza obszarów wiejskich wschodniej i północno-wschodniej Polski. Wyłączenie tych obszarów z typowego użytkowania rolniczego, ze względu na słabą jakość gleb, i rozwinięcie hodowli jeleniowatych może znacznie poprawić efekty gospodarki rolnej. Fermy jeleniowatych dostarczają doskonałego, wolnego od stymulatorów wzrostu, hormonów i antybiotyków, mięsa, które charak-
150 A. Lewczuk i A. Lewczuk teryzuje się niską zawartością tłuszczu i cholesterolu, a wysoką białka. Również według Dmuchowskiego i Krzywińskiego (1997) mięso jeleniowatych charakteryzuje się wysoką jakością, jest zdrowe, ponieważ ma niewiele tłuszczu i cholesterolu, jest smaczne i ekologiczne. Jego cena jest wysoka 2-3-krotnie wyższa niż wieprzowiny i wołowiny i dlatego o rozwoju hodowli jeleniowatych decydują przede wszystkim czynniki ekonomiczne. Celem badań było poznanie czynników warunkujących rozwój chowu i hodowli danieli jako niekonwencjonalnej działalności przedsiębiorczej ludności rolniczej i pozarolniczej na obszarach wiejskich o wysokich walorach przyrodniczych w Polsce. W badaniach szczególną uwagę zwrócono na problemy ekonomiczne rozwoju ferm hodowli danieli w aspekcie procesu integracji europejskiej. MATERIAŁ I METODY Przedmiotem badań były fermy danieli oraz gospodarstwa rolne, w których były one zlokalizowane. Natomiast podmiotem badań były cechy społeczno-demograficzne hodowców danieli, które charakteryzują ich sylwetkę zawodową i społeczną. Badaniami objęto 24 fermy danieli na obszarach wiejskich o wysokich walorach przyrodniczych, głównie we wschodniej i północno-wschodniej Polsce. Właścicielami 18 ferm danieli byli rolnicy posiadający gospodarstwo rolne, zaś właścicielami 6 ferm ludność pozarolnicza na obszarach wiejskich. Zdecydowana większość badanych ferm danieli (66,8%) powstała po 2002 roku. Pozostałe fermy (33,2%) rozpoczęły swoją działalność przed 2002 rokiem; ich właściciele prowadzili chów i hodowlę danieli jako dzierżawcy obwodów łowieckich. Były to osoby głównie spoza rolnictwa (6 osób) oraz dwóch rolników. Właściciele gospodarstw rolnych, którzy założyli fermy chowu i hodowli danieli, posiadali duże zasoby łąk i pastwisk (średnio 27,0 ha) oraz lasów (średnio 134,8 ha). Dobór ferm do badań był losowy. Badania przeprowadzono w drugiej połowie 2005 roku. Wykorzystana w badaniach ankieta składała się z dwóch części. Pierwsza część ankiety dotyczyła problematyki powstawania, funkcjonowania i rozwoju ferm danieli. Natomiast druga część ankiety była poświęcona rolnikowi i jego gospodarstwu. Zgromadzony materiał badawczy opracowano statystycznie w oparciu o metody wykorzystywane w naukach ekonomiczno-rolniczych i społecznych. WYNIKI I DYSKUSJA Chów i hodowla danieli w Polsce jest stosunkowo nowym kierunkiem niekonwencjonalnej działalności na obszarach wiejskich. Z badań wynika, że 33,2% ferm hodowli danieli przed 2002 rokiem było własnością Skarbu Państwa, który zlecił hodowlę i użytkowanie danieli dzierżawcom obwodów łowieckich, głównie kołom łowieckim. Natomiast 66,8% badanych ferm chowu i hodowli danieli powstało po 2002 roku dzięki przepisom zezwalającym na hodowlę danieli, jako działalności rolniczej, prywatnym właścicielom ferm. Według Karwali (2003) obecnie w Polsce daniel, w stanie wolnym jest dość pospolity. Natomiast w hodowli fermowej, dzięki ustawie zezwalającej na chów fermowy jeleni i danieli, jest aktualnie w fazie początkowego rozwoju.
Ekonomiczne problemy w hodowli danieli... 151 Z badań własnych wynika, że ponad 80% hodowców danieli zamierza nadal powiększać stado. Planowana skala zwiększenia stada danieli była dość duża, gdyż wynosiła średnio 111,5 osobnika, z wahaniami od 20 do 300 osobników. Stwierdzono, że niemal wszystkie badane fermy danieli specjalizowały się jednocześnie w kilku kierunkach. Najwięcej ferm danieli (83,3%) specjalizowało się w produkcji materiału hodowlanego. Natomiast co druga ferma danieli była ukierunkowana na produkcję mięsa. Badane fermy danieli specjalizowały się również w produkcji skór jednak tylko 8,3%. Zdaniem Janiszewskiego (2006) w Europie podstawowym celem hodowli fermowej jeleniowatych jest produkcja mięsa. Przy tym kierunku produkcji w stadzie utrzymywane są w większości łanie, przy minimalnej ilości byków rozpłodowych. Ubijane są najczęściej byczki w wieku 1,5 roku (maksymalnie 2,5-letnie), które dają najwyższej jakości mięso i mają najbardziej ekonomiczne przyrosty. Natomiast niska skala specjalizacji ferm danieli w produkcji skór wynika z braku popytu w Polsce na te skóry, mimo że stanowią one materiał do wyrobu luksusowej galanterii skórzanej. Z badań własnych wynika, że zatrudnienie na fermach danieli wynosiło średnio 1,3 osoby, z wahaniami od 1 do 3 osób. Badane fermy miały charakter rodzinny, gdyż wszyscy zatrudnieni pracownicy (stali i sezonowi) byli członkami rodziny. Badani właściciele ferm danieli wyrazili opinie o stanie (poziomie) rozwoju swoich ferm. Z opinii tych wynika, że aż 41,7% badanych ferm właściciele zaliczyli do początkujących. Z kolei co trzecia badana ferma (33,3%) została zakwalifikowana do ferm rozwijających się. Tylko 16,7% ferm danieli (w opinii ich właścicieli) miało ugruntowaną pozycję na rynku. Korzystnym zjawiskiem jest to, że żadna z badanych ferm nie zmniejszała skali swojej działalności. W badaniach ważne było poznanie problemów, z jakimi borykają się właściciele ferm danieli w zakresie opłacalności tej niekonwencjonalnej działalności (rys. 1). Z badań wynika, że 58,3% właścicieli ferm danieli stwierdziło, że osiągnęli pełną opłacalność produkcji w ostatnich latach. Tylko 8,3% właścicieli ferm danieli stwierdziło, że chów i hodowla danieli nie jest opłacalna. Natomiast co trzeci właściciel fermy danieli (33,4%) odpowiedział trudno określić. Może to wynikać z faktu, że wielu właścicieli ferm hoduje daniele dla celów rekreacyjnych, np. w gospodarstwie agroturystycznym. 33,3% 58,4% 8,3% tak nie trudno powiedzieć Rys. 1. Opłacalność chowu i hodowli danieli w opinii ich właścicieli
152 A. Lewczuk i A. Lewczuk Hodowcy danieli odpowiedzieli również na pytanie, jaki procent dochodu ich rodziny pochodzi z chowu i hodowli danieli. Z odpowiedzi tych wynika, że dochód z chowu i hodowli danieli stanowi średnio 43,3% ogółu dochodu rodziny. Jednak skala dochodu z chowu i hodowli danieli była bardzo zróżnicowana i wahała się od 10 do 100% ogółu dochodu rodziny. Interesujące wyniki badań, dotyczące społeczno-ekonomicznych aspektów chowu i hodowli jeleniowatych, uzyskali Drozd i Karpiński (1998). Zdaniem tych autorów hodowla jeleniowatych stwarza duże możliwości rozwoju obszarów wschodniej i północno-wschodniej Polski. Na tych obszarach rozwój intensywnego i ekonomicznie opłacalnego rolnictwa ze względów przyrodniczych stanowi trudny problem i w zasadzie nie ma perspektyw. Obszary wiejskie tych terenów charakteryzują się również dużym bezrobociem. Dlatego przy odpowiedniej polityce państwa szansą może być chów i hodowla jeleniowatych. Ponadto fermy jeleniowatych mogą stanowić atrakcję turystyczną nie tylko dla wycieczek szkolnych, ale i dla turystyki oraz agroturystyki. Wyniki badań własnych wskazują, że dochody z chowu i hodowli danieli (nie uwzględniając dochodów z innych źródeł) tylko w niewielkim stopniu zaspokajają potrzeby 33,3% rodzin właścicieli ferm (tab. 1). Z kolei 8,3% właścicieli ferm stwierdziło, że dochody z chowu i hodowli danieli zapewniają życie rodziny na poziomie dostatecznym. Żaden z właścicieli ferm nie stwierdził, że jego rodzina dzięki hodowli danieli ma życie na poziomie bardzo wysokim i średnim. Natomiast 58,4% właścicieli ferm stwierdziło, że prowadzi amatorski chów danieli, który stanowi atrakcję i nie przynosi wymiernych dochodów ekonomicznych. Tabela 1. Poziom warunków życia rodziny właścicieli ferm danieli Wyszczególnienie n Procent respondentów Bardzo wysoki 0 0,0 Średni 0 0,0 Dostateczny 2 8,3 Bardzo skromny, niewystarczający na utrzymanie rodziny 0 0,0 W niewielkim stopniu zaspokaja potrzeby rodziny 8 33,3 Chów danieli amatorski 14 58,4 Razem 24 100,0 Wyżej stwierdzono, że dochody uzyskiwane z hodowli danieli tylko w niewielkim stopniu zaspokajają potrzeby rodziny właściciela fermy. Ważne było zatem poznanie możliwości zwiększenia dochodów w ramach obecnie prowadzonej działalności. Z badań wynika, że co trzeci właściciel fermy (33,3%) zdecydowanie stwierdził, że możliwości zwiększenia dochodów z hodowli danieli istnieją (rys. 2). Natomiast co czwarty hodowca (25,0%) stwierdził, że możliwości takie raczej istnieją. Pozostali hodowcy danieli zauważyli, że możliwości zwiększenia dochodów raczej nie istnieją (16,7%) i że zdecydowanie nie istnieją (25,0%). Z badań wynika, że dalszy rozwój hodowli danieli napotyka na wiele różnorodnych barier. W opinii co czwartego hodowcy (25,0%) najważniejszą barierą w prowadzeniu fermy są problemy prawne, głównie eksport produktów za granicę oraz opóźnienia w prawodawstwie dotyczącym hodowli danieli.
Ekonomiczne problemy w hodowli danieli... 153 25,0% 33,3% 16,7% 25,0% tak raczej tak raczej nie nie Rys. 2. Możliwości zwiększania dochodów w ramach obecnie prowadzonej hodowli danieli Również co czwarty hodowca danieli wymienił bariery administracyjne, głównie małe zainteresowanie służb weterynaryjnych, brak ustawy o hodowli oraz nieznajomość prawa przez urzędników. Do innych, ważniejszych, barier hodowcy danieli zaliczyli: bariery finansowe, działania konkurencji oraz brak możliwości powiększenia powierzchni ziemi (po 16,7% odpowiedzi). Analiza tych barier wskazuje na brak wiedzy hodowców danieli w wielu kwestiach. Istnieje więc pilna potrzeba większego zaangażowania się instytucji doradczych i edukacyjnych oraz władz lokalnych i regionalnych we wspieraniu rozwoju hodowli danieli jako ważnego źródła pozyskiwania dodatkowych dochodów dla mieszkańców wsi. W badaniach interesujące było poznanie wpływu integracji Polski z Unią Europejską na funkcjonowanie i rozwój ferm danieli. Z badań wynika, że 58,3% właścicieli ferm danieli pozytywnie oceniło wpływ integracji europejskiej na rozwój ich ferm (tab. 2). Tabela 2. Wpływ integracji europejskiej na rozwój ferm danieli Wyszczególnienie n Procent respondentów Wpływ pozytywny na rozwój ferm danieli 14 58,3 otwarcie nowych rynków zbytu 8 57,1 dostęp do materiału hodowlanego 2 14,3 łatwiejszy zbyt 2 14,3 uregulowane akty prawne dotyczące hodowli 2 14,3 Wpływ negatywny na rozwój ferm danieli 6 25,0 brak dopłat bezpośrednich do całego areału 2 33,3 duża ilość sprowadzanych zwierząt 2 33,3 konkurencja cenowa 2 33,3 najwyższy podatek VAT w UE 2 33,3 spadek cen 2 33,3 Nie wpłynie na rozwój ferm danieli w żaden sposób 4 16,7
154 A. Lewczuk i A. Lewczuk Zdaniem hodowców danieli najważniejsze korzyści to: otwarcie nowych rynków zbytu (57,1%), łatwiejszy dostęp do materiału hodowlanego (14,3%), łatwiejszy zbyt produktów (14,3%) oraz uregulowane akty prawne dotyczące hodowli (14,3%). Natomiast co czwarty hodowca (25,0%) wyraził negatywną opinię o korzyściach z procesu integracji europejskiej. Badani hodowcy danieli w uzasadnieniu swojej opinii wymienili (po 33,3% odpowiedzi): brak dopłat bezpośrednich do całego areału, zbyt dużą ilość sprowadzanych zwierząt, konkurencję cenową, najwyższy podatek VAT w UE oraz spadek cen. Z kolei 16,7% hodowców stwierdziło, że integracja europejska nie wpłynie w żaden sposób na rozwój ferm danieli w Polsce. Ważnym zagadnieniem było również poznanie kontaktów biznesowych polskich hodowców danieli z partnerami zagranicznymi. Z badań wynika, że tylko 8,3% polskich hodowców danieli posiadało kontakty biznesowe z partnerami zagranicznymi. Polscy hodowcy danieli nawiązali kontakty zagraniczne z następującymi krajami: Czechy, Słowacja, Niemcy, Węgry, Ukraina, Rosja i Holandia. Niekorzystnym zjawiskiem jest fakt, że aż 91,7% polskich hodowców danieli nie miało żadnych kontaktów zagranicznych. Uwzględniając ten fakt, badanym hodowcom danieli postawiono pytanie: czy chcieliby nawiązać kontakty z podobnymi fermami za granicą? Z odpowiedzi 66,6% badanych hodowców danieli wynika, że zamierzają oni nawiązać kontakty z fermami i klientami zagranicznymi. Właściciele ferm danieli chcieliby nawiązać następujące rodzaje kontaktów: w zakresie rynku zbytu (50,0% wypowiedzi), wymiany materiału hodowlanego (37,5%), wymiany doświadczeń (12,5%), zakupu materiału hodowlanego (12,5%), poznania nowych osiągnięć w hodowli (12,5%) oraz udziału w wystawach (12,5%). Pozostali hodowcy nie zamierzają nawiązywać kontaktów zagranicznych (16,7%) lub nie mieli opinii na ten temat (16,7%). Chów i hodowlę danieli można zaliczyć do niekonwencjonalnych kierunków rozwoju przedsiębiorczości o charakterze elitarnym. Być może dlatego hodowcy danieli charakteryzują się bardzo wysokim poziomem wykształcenia. Wykształceniem średnim legitymowało się 58,3% właścicieli ferm, zaś wyższym aż 41,7% respondentów. Posiadane jednak wykształcenie miało charakter pozarolniczy. Stwierdzono, że gospodarstwa rolne hodowców danieli były bardzo duże średnio 348,6 ha, z wahaniami od 6 do 2500 ha. Grunty orne w badanych gospodarstwach wynosiły średnio 282,6 ha, z wahaniami od 1 do 910 ha. Jakość klas bonitacyjnych gruntów ornych nie jest zbyt korzystna przeważały gleby zaliczane do klas IVa i b oraz V i VI klasy. Grunty orne V i VI klasy wynosiły średnio 245,0 ha, z wahaniami od 240 do 650 ha. Natomiast łąki i pastwiska w gospodarstwach rolnych hodowców danieli wynosiły średnio 27,0 ha, z wahaniami od 2 do 90 ha. Właściciele ferm danieli posiadali również własne lasy. Stwierdzono, że przeciętna powierzchnia lasu wynosiła 134,8 ha i wahała się od 1 do 400 ha (tab. 3).Uzyskane wyniki badań wskazują, że stosunkowo słaba jakość gleb w badanych gospodarstwach rolnych zmusiła ich właścicieli do poszukiwania dodatkowych lub alternatywnych źródeł dochodu, m.in. przez zakładanie ferm danieli. Również z badań Kiełczewskiego (2004) wynika, że nasze wejście do Unii Europejskiej daje możliwość innego spojrzenia na sprawę zagospodarowania gruntów słabych. Autor ten podaje kilka kierunków działania, które stwarza proces integracji europejskiej. Jednym z tych kierunków jest uprawa roślin niekonsumpcyjnych pod potrzeby przemysłu paliw i energii oraz zalesienie najsłabszych gruntów.
Ekonomiczne problemy w hodowli danieli... 155 Tabela 3. Zasoby użytków rolnych w gospodarstwach hodowców danieli Wyszczególnienie Średnia Minimum Maksimum Ogółem powierzchnia gruntów [ha] 348,6 6 2 500 Grunty orne 282,6 1 910 klasy I II 0,0 0 0 klasy IIIa i b 33,2 1 110 klasy IVa i b 71,8 2 150 klasy V i VI 245,0 240 650 Łąki i pastwiska 27,0 2 90 Sady i uprawy ogrodnicze 1 100,0 1 100 1 100 Inne użytki lasy 134,8 1 400 Według Krzywińskiego (1987) rządy w Szwajcarii i Danii zachęcają farmerów do zagospodarowania słabych gleb poprzez zakładanie hodowli fermowej jeleniowatych. Rządy tych krajów udzielają bezzwrotnych pożyczek na zakładanie ferm jeleniowatych. W RFN do 1987 roku powstało około 1000 małych ferm, na których utrzymywane są głównie daniele. Również w Polsce fermy jeleniowatych zakładane są na obszarach o słabych glebach i oddalonych od zabudowań, a więc mało przydatnych do rozwoju tradycyjnego rolnictwa. PODSUMOWANIE I WNIOSKI 1. Badania nad czynnikami warunkującymi rozwój chowu i hodowli danieli, jako niekonwencjonalnej działalności przedsiębiorczej ludności rolniczej i pozarolniczej na obszarach wiejskich o dużych walorach przyrodniczych w Polsce, wykazują, że w działalności tej istnieje wiele barier, ale jednocześnie i szans rozwoju. Problemy rozwoju chowu i hodowli danieli wynikają głównie z faktu, że jest to nowy kierunek pozyskiwania dodatkowych i alternatywnych źródeł dochodu, który nie ma tradycji w społeczeństwie polskim. Świadczy o tym fakt, że aż 83,3% badanych ferm hodowli danieli rozpoczęło swoją działalność dopiero w latach 1990 2004. Dlatego najważniejszym problemem rozwoju chowu i hodowli danieli, w opinii właścicieli ferm, jest zbyt małe zapotrzebowanie na produkty, głównie mięso i skóry z danieli. Natomiast szanse rozwoju fermowej hodowli danieli wynikają głównie z procesu integracji europejskiej oraz bogatych zasobów lokalnych, zwłaszcza na obszarach wiejskich wschodniej i północno-wschodniej Polski. Aby pokonać bariery i wykorzystać istniejące szanse rozwoju chowu i hodowli danieli, należy pilnie stworzyć system instytucjonalnego wsparcia hodowli danieli jako ważnego źródła pozyskiwania dodatkowych dochodów dla mieszkańców obszarów wiejskich. 2. Analiza funkcjonowania i rozwoju hodowli fermowej danieli wskazuje, że istnieją duże możliwości osiągnięcia pełnej opłacalności ekonomicznej tego kierunku produkcji rolniczej. Świadczy o tym fakt, że 58,3% badanych ferm, które były prowadzone w sposób profesjonalny, osiągnęło w ostatnich latach pełną opłacalność produkcji. Z badań wynika, że co trzeci właściciel fermy (33,3%) zdecydowanie stwierdził, że istnieją możliwości zwiększenia dochodów z hodowli danieli. Natomiast co czwarty hodowca (25,0%)
156 A. Lewczuk i A. Lewczuk stwierdził, że możliwości takie raczej istnieją. Pozytywnym zjawiskiem jest to, że 58,3% właścicieli ferm danieli pozytywnie oceniło wpływ integracji europejskiej na ich rozwój. Natomiast niepokojącym zjawiskiem jest to, że tylko 8,3% polskich hodowców danieli miało kontakty biznesowe z partnerami zagranicznymi. Z wypowiedzi 66,6% badanych hodowców danieli wynika, że zamierzają oni nawiązać kontakty z fermami i klientami zagranicznymi. Istnieje więc pilna potrzeba większego zaangażowania się związku branżowego hodowców jeleniowatych oraz instytucji doradczych we wsparcie procesu podnoszenia opłacalności chowu i hodowli danieli oraz rozwoju współpracy zagranicznej, a zwłaszcza zwiększenia eksportu produktów z polskich ferm danieli. PIŚMIENNICTWO Dmuchowski B., Krzywiński A. 1997. Hodowla fermowa jeleniowatych światowe trendy a sytuacja w Polsce. Prz. Hod. 4, 17 18. Drozd L., Karpiński M. 1998. Fermowy chów jeleni i danieli. Prz. Hod. 8, 29 31. Janiszewski P. 2006. Hodowla fermowa jeleniowatych. Rolnicze abc 4, 16. Karwala A. 2003. Daniel z bliska. Hod. Jeleniowatych 3, 9. Kiełczewski R. 2004. Odłogi i ugory problem czy nadzieja? Rocz. Nauk. Stow. Ekon. Rol. Agrobiz. (6) 3, 112 114. Krzywiński A. 1987. Jak się zaczęła fermowa hodowla jeleni. Prz. Hod. 2, 27 28.