Zajęcia 2. SYSTEM RACHUNKOWOŚCI NARODOWEJ (SNA) I. Ruch okrężny model gospodarki narodowej RUCH OKRĘŻNY model gospodarki pokazujący w sposób uproszczony przepływy zasobów pieniężnych (finansowych) i rzeczowych między głównymi kategoriami podmiotów pełniących jakąś rolę w gospodarce narodowej i uczestniczących w wytwarzaniu i/lub zagospodarowaniu produktu krajowego. Kontekst modelu: gospodarka jako całość składa się z wielu milionów podmiotów gospodarczych, o różnych charakterystykach, które jednak można pogrupować w zależności od roli i miejsca, jakie mają one w systemie gospodarczym. Indywidualne decyzje tych podmiotów wyznaczają najważniejsze agregatowe (łączne) wielkości makroekonomiczne gospodarki. Ruch okrężny to model pokazujący, jak dochodzi do ustalenia się w gospodarce: całkowitych wydatków, całkowitych dochodów oraz ogólnej wielkości produkcji dóbr i usług. Model ten może pokazywać jednocześnie strumienie rzeczowe i odpowiadające im strumienie finansowe, lecz dla czytelności wystarczy zobrazować przepływy finansowe, pamiętając o przeciwnie skierowanych strumieniach fizycznych. 1.1. Ruch okrężny gospodarka z gospodarstwami domowymi i przedsiębiorstwami, bez inwestycji i oszczędności Założenia: - brak państwa i transakcji z zagranicą (autarkia gospodarka zamknięta na gospodarcze kontakty z resztą świata), - gospodarstwa domowe (gd) dysponują czynnikami produkcji (w tym nakłady pracy), - gd są wyłącznymi właścicielami przedsiębiorstw, - gd świadczą usługi czynników produkcji, a przedsiębiorstwa dostarczają dobra i usługi, - wszystkie dochody gd są wydatkowane na dobra i usługi, całkowity przychód ze sprzedaży przedsiębiorstw jest wydatkowany na czynniki produkcji. 1
dobra RYNEK DÓBR FINALNYCH dobra PRZEDSIĘBIORSTWA zapłata za dobra zapłata za dobra GOSPODARSTWA DOMOWE zapłata za usługi czynników zapłata za usługi czynników usługi czynników RYNEK CZYNNIKÓW usługi czynników Wnioski: - istnieją 3 równoznaczne sposoby pomiaru skali działalności gospodarczej: 1) wartość wytworzonej produkcji 2) strumień dochodów czynników produkcji 3) wartość wydatków na dobra i usługi - a zatem: dochody = wydatki = produkt krajowy 1.2. Ruch okrężny gospodarka z gospodarstwami domowymi i przedsiębiorstwami, z inwestycjami i oszczędnościami Założenia: jw., ale: - gd nie muszą wydawać wszystkiego na konsumpcję dóbr i usług: mogą generować oszczędności OSZCZĘDNOŚCI część dochodu do dyspozycji, która nie została wydana na zakup dóbr i usług - przedsiębiorstwa mogą otrzymywać przychody nie pochodzące od gd, lecz stanowiące wydatki inwestycyjne innych przedsiębiorstw na dobra kapitałowe INWESTYCJE zakupy nowych dóbr kapitałowych przez przedsiębiorstwa Wnioski: - w modelu powstają: odpływy z ruchu okrężnego oraz dopływy do ruchu okrężnego ODPŁYW strumień pieniądza, który nie przemieszcza się bezpośrednio od gd do przedsiębiorstw za pośrednictwem rynku dóbr i usług. DOPŁYW strumień pieniądza, który otrzymują przedsiębiorstwa, a który nie pochodzi bezpośrednio od gd. - oszczędności stanowią odpływ z ruchu okrężnego, a inwestycje dopływ 2
Tożsamości makroekonomiczne: Y PKB tożsamy z dochodem gd C wydatki konsumpcyjne gd S oszczędności To: S = Y C, a więc: Y = C + S Y = C + I A więc: C + S = C + I, Czyli: PKB jako strumień dochodów czynników produkcji PKB jako suma wydatków końcowych (na dobra finalne) S = I odpływy = dopływy 1.3. Ruch okrężny gospodarka z gospodarstwami domowymi, przedsiębiorstwami i rządem (państwem) Założenia dodatkowe: - źródłem przychodów państwa są podatki bezpośrednie nakładane na dochody (osób fizycznych, prawnych) oraz podatki pośrednie, zwane podatkami od wydatków (np. akcyza, VAT podatek od towarów i usług) oznaczenia w zależności od konwencji: podatki bezpośrednie: T, Tb, Td podatki pośrednie: Tp, Te - podatki są nakładane, aby sfinansować 2 rodzaje wydatków państwa: wydatki rządowe na dobra i usługi (G) stanowią część PKB, bo są to wydatki rządowe na rynku zaopatrywanym przez przedsiębiorstwa płatności transferowe, czyli świadczenia społeczne (B, TR) służą wyłącznie redystrybucji wytworzonego już dochodu, zmieniają rozkład dochodów i siły nabywczej, nie powiększają dochodu narodowego, nie stanowią więc wkładu do PKB PKB w cenach rynkowych miara produkcji krajowej łącznie z podatkami pośrednimi na dobra i usługi. PKB w cenach bazowych (w cenach producenta) jest miarą wartości produkcji krajowej wyrażonej w cenach, jaką uzyskują producenci, a więc z potrąceniem podatków pośrednich. PKB w cenach producenta jest zatem niższy od PKB w cenach rynkowych o wartość podatków pośrednich pomniejszonych o ewentualne dotacje do dóbr i usług. 3
I (za pośrednictwem przeds.) RYNEK DÓBR FINALNYCH C RYNEK FINANSOWY G S PRZEDSIĘBIORSTWA Te RZĄD B T d GOSPODARSTWA DOMOWE RYNEK CZYNNIKÓW PKB w cenach rynkowych = C + I + G Y = PKB w cenach bazowych = C + I + G Te ROZPORZĄDZALNE DOCHODY OSOBISTE dochody gospodarstw domowych po uwzględnieniu podatków bezpośrednich i płatności transferowych. Wielkość ta informuje o tym, ile gd mogą przeznaczyć na konsumpcję i oszczędności. DPI disposable personal income rozporządzalny dochód do dyspozycji DPI = Y + B Td Ponieważ oszczędności są tą częścią DPI, której nie wydano na konsumpcję: S = (Y + B Td) C (*) Od strony PKB jako produkcji dóbr i usług netto wytworzonych w gospodarce (wartość dodana): Y = C + I + G Te (**) A zatem z porównania (*) i (**) uzyskujemy: C + I + G Te = Y = S + C B + Td Z tego zaś wynika, że: S + Td + Te = I + G + B Odpływy = dopływy Przy czym: odpływy to oszczędności gd oraz podatki pobierane przez państwo; 4
dopływy to inwestycje (wydatki na rynku dóbr nie pochodzące od gd), popyt rządowy oraz transfery publiczne Równanie to można przekształcić tak, aby skonfrontować ze sobą sektor prywatny (gd i przeds.) i publiczny (rząd): S I = (G + B) (Td + Te) S I = BD nadwyżka finansowa sektora prywatnego = deficyt finansowy państwa BD = deficyt budżetowy (budget deficit); uwaga! BD jako wartość ujemna oznacza nadwyżkę budżetu! 1.4. Ruch okrężny gospodarka z gospodarstwami domowymi, przedsiębiorstwami, rządem i zagranicą Założenia dodatkowe: - gospodarka jest otwarta na transakcje z zagranicą: import i eksport EKSPORT (X) dobra, które zostały wytworzone w kraju, a następnie sprzedane za granicę. IMPORT (Z) dobra produkowane z granicą i nabywane na potrzeby gospodarki krajowej. - import nie kreuje dochodów krajowych czynników produkcji, może być dokonywany przez gd, przedsiębiorstwa domowe lub państwo EKSPORT NETTO stanowi różnicę między eksportem i importem (bilans handlowy) 5
PKB w cenach bazowych musi być zmodyfikowany: Y = C + I + G +X Z Te PKB jako produkcja netto gospodarki (wartość dodana) Czyli: Y = C + I + G + NX - Te - eksport jest dopływem, a import odpływem pieniądza z ruchu okrężnego, a zatem: S + (Td + Te) + Z = I + (G + B) + X Odpływy = dopływy - nadwyżka sektora prywatnego finansuje deficyt budżetu państwa lub ma pokrycie w nadwyżce bilansu handlowego: S I = [(G + B) (Td + Te)] + (X Z) S I = BD + NX Z ostatniej tożsamości wypływają bardzo ważne wnioski, m.in.: 6
- jeżeli wszystkie oszczędności znajdują alokację przez inwestycje, a rząd utrzymuje zrównoważony budżet (zerowy deficyt), to bilans handlowy musie się zerować, czyli import nie przekracza eksportu, - jeżeli pozostaje nadwyżka sektora prywatnego, czyli jest część wolnych oszczędności nie inwestowanych przez przedsiębiorstwa, to przy zrównoważonym budżecie można osiągnąć nadwyżkę bilansu handlowego (więcej eksportować niż importować), - jeżeli sektor prywatny jest zrównoważony (brak wolnych środków finansowych) to powstanie nadwyżki handlowej jest możliwe tylko przy deficycie budżetu państwa, - jeżeli sektor prywatny dysponuje zbyt małą ilością wolnych środków (oszczędności), aby sfinansować zaplanowane inwestycje (S-I<0) to przy zrównoważonym budżecie musi nastąpić deficyt handlowy, - jeżeli sektor prywatny dysponuje zbyt małą ilością wolnych środków (oszczędności), aby sfinansować zaplanowane inwestycje (S-I<0) to przy zrównoważonym bilansie handlowym musi wystąpić nadwyżka budżetowa. UWAGA! Aby pozostać przy PKB w cenach rynkowych wystarczy nie odejmować Te od sumy wydatków na dobra finalne wytworzone w danej gospodarce narodowej. Zatem jeżeli Y to PKB w cenach producenta, to: 1) gd i przeds.: Y = C + I 2) gd, przeds. i rząd: Y = C + I + G 3) gd, przeds., rząd i zagranica: Y = C + I + G + NX II. Rachunkowość dochodu narodowego SNA 2.1. Podstawowe definicje Przypomnienie dotychczasowych definicji oraz pewne rozszerzenie: PRODUKT KRAJOWY BRUTTO (PKB) to wartość wszystkich dóbr i usług finalnych wyprodukowanych w danej gospodarce w przyjętym przedziale czasu (standardowo: rok). Jest miarą wielkości produkcji wytworzonej przez czynniki wytwórcze zlokalizowane na terytorium danego kraju, niezależnie od tego, kto jest ich właścicielem. PRODUKT NARODOWY BRUTTO (PNB) jest miernikiem całkowitych dochodów osiąganych przez obywateli danego kraju, niezależnie od miejsca (kraju) świadczenia usług przez czynniki produkcji. PNB jest równy PKB skorygowanemu o dochody netto z tytułu własności za granicą. PNB i PKB odwołują się do DÓBR FINALNYCH, przez które rozumiemy dobra nabywane przez ostatecznego użytkownika bez względu na to, czy mają charakter dóbr konsumpcyjnych (gospodarstwa domowe np. żywność), czy inwestycyjnych (przedsiębiorstwa np. maszyny). 7
Nie są dobrami finalnymi DOBRA POŚREDNIE stanowiące nakład w procesie produkcji i zużywane w jej trakcie. PKB obliczany jest na bazie wartości dodanej wytworzonej w danej gospodarce. WARTOŚĆ DODANA jest to przyrost wartości dóbr w wyniku określonego procesu produkcji. Wartość dodaną danego przedsiębiorcy oblicza się odejmując od wartości wytworzonych przez niego dóbr sumy kosztów poniesionych na rzeczowe czynniki wytwórcze zużyte do produkcji tych dóbr a więc od przychodów ze sprzedaży wszystkich jego dóbr odejmuje się wydatki na zakup dóbr pośrednich. W skali gospodarki wartość dodana równa jest sumie wydatków na dobra finalne i jest to wielkość określająca PKB oraz dochody czynników wytwórczych. PKB W CENACH RYNKOWYCH miara produkcji krajowej łącznie z podatkami pośrednimi na dobra i usługi. PKB W CENACH BAZOWYCH (W CENACH PRODUCENTA) jest miarą wartości produkcji krajowej wyrażonej w cenach, jaką uzyskują producenci, a więc z potrąceniem podatków pośrednich. PKB w cenach producenta jest zatem niższy od PKB w cenach rynkowych o wartość podatków pośrednich pomniejszonych o ewentualne dotacje i subwencje do dóbr i usług. AMORTYZACJA zwana inaczej zużyciem kapitału trwałego jest kategorią kosztu ekonomicznego. Stanowi miarę szybkości utraty wartości istniejącego zasobu kapitału w przyjętym okresie czasu, wskutek fizycznego lub ekonomicznego zużycia tego kapitału. 2.2. Podstawowe zależności GDP Gross Domestic Product (PKB) GDP = C + I G + G + NX Gdzie I G - inwestycje brutto GNP Gross National Product (PNB) GNP = GDP + V Gdzie V dochody z tytułu własności czynników produkcji za granicą GDP w cenach czynników produkcji = GDP Te 8
GNP w cenach czynników produkcji = GNP Te Amortyzacja A lub Am A = I G - I N Gdzie I N inwestycje netto Stąd wynika, że inwestycje brutto finansują zakup nowego kapitału oraz odtworzenie zamortyzowanego (tzw. inwestycje odtworzeniowe) NDP Net Domestic Product (PKN - produkt krajowy netto) NDP = GDP A NNP Net National Product (PNN produkt narodowy netto) NNP = GNP A NI National Income (DN dochód narodowy) NI = NNP Te Czyli: dochód narodowy to produkt narodowy netto w cenach producenta Przy czym 2 dodatkowe zależności: GNI Gross National Income (DNB dochód narodowy brutto) GNI = NI + A = GNP Te GDI Gross Domestic Income (DKB dochód krajowy brutto) GDI = GDP Te Uwaga: z ostatnich 5 zależności wynika, że z kategorii brutto do netto przechodzimy odejmując amortyzację, zaś z kategorii produktu do dochodu przez odjęcie podatków pośrednich Te PI Personal Income (DO dochód osobisty) PI = NI (te składniki NI, które nie trafią bezpośrednio do gospodarstw domowych) + (te składniki dochodu gospodarstw domowych, które nie są częścią NI) PI = NI [(T k D) + US + Π] + (B + N) Gdzie: T k = podatki od zysków korporacji (czasem jako T ) D dotacje do dóbr i usług; czyli (Tk D) podatki przedsiębiorstw netto US składki na ubezpieczenia społeczne (USS, SS, SSS) Π - niepodzielone zyski korporacji (Π un) 9
B transfery rządowe (TR) N dochody ludności z długu publicznego (np. odsetki od obligacji skarbowych) (G%) DPI Disposable Personal Income (DR dochody rozporządzalne, czyli dochody osobiste po opodatkowaniu) DPI = PI Td DPI = C + S BD Budget Deficit (DB deficyt budżetowy) BD = (suma wydatków budżetowych) (suma dochodów budżetowych) BD = (G + B + D) (Te + Td + Tk) S + ΣT + Z = I + G + X S = I + BD + NX 10