3
Streszczenie Głównym celem opracowania jest analiza porównawcza konkurencyjności polskiej gospodarki na tle tzw. nowych krajów członkowskich UE, czyli krajów, które zostały członkami tego ugrupowania w 2004 r. lub w 2007r. Analizę przeprowadzono w oparciu o dane Eurostat, GUS i Raportu GCR, dla lat 2004-2014. Uwagę skupiono na makroekonomicznych aspektach konkurencyjności: PKB per capita, wydajność pracy, struktura zatrudnienia. Wyniki statystycznej analizy konkurencyjności świadczą o tym, że choć Polska po 2004 roku poprawiała swoje wyniki ekonomiczne, to wykazuje niższą zdolność konkurencyjną w wielu obszarach nie tylko do wiodących, zachodnich gospodarek UE, ale także do niektórych państw, z którymi przystąpiła do ugrupowania w 2004 roku. Słowa kluczowe: Konkurencyjność gospodarki narodowej, produktywność pracy, struktura zatrudnienia TYTUŁ Determinants of competitiveness of the Polish economy against the background of the new EU member states 4
SPIS TREŚCI WSTĘP 6 ROZDZIAŁ I TEORETYCZNE ASPEKTY KONKURENCYJNOŚCI GOSPODAREK NARODOWYCH 1.1 Interpretacja konkurencyjności gospodarek narodowych 8 1.2 Wymiary konkurencyjności gospodarek....11 1.3 Uwarunkowania konkurencyjności gospodarki. 12 ROZDZIAŁ II ANALIZA POZYCJI KONKURENCYJNEJ POLSKI NA TLE WYBRANYCH KRAJÓW UE PO 2004 ROKU 2.1 Zróżnicowanie w zakresie PKB per capita.17 2.2 Konkurencyjność Polski w świetle międzynarodowych rankingów......20 ROZDZIAŁ III ANALIZA WYBRANYCH UWARUNKOWAŃ KONKURENCYJNOŚCI POLSKIEJ GOSPODARKI NA TLE NOWYCH KRAJÓW CZŁONKOWSKICH UE PO 2004 ROKU 3.1 Instytucjonalne, makroekonomiczne oraz technologiczne uwarunkowania konkurencyjności...23 3.2 Uwarunkowania związane z wydajnością pracy 27 3.3 Uwarunkowania związane z funkcjonowaniem rynków pracy..29 3.3.1 Tendencje w zakresie kształtowania się stopy zatrudnienia.. 29 3.3.2 Analiza stopy bezrobocia 32 3.3.3 Trójsektorowa struktura pracujących..33 WNIOSKI.....35 BIBLIOGRAFIA.. 36 RAPORTY/ STRONY INTERNETOWE....37 SPIS TABEL/RYSUNKÓW I WYKRESÓW..38 5
WSTĘP Polska należy do Unii Europejskiej, co pozwala na swobodny przepływ dóbr, usług i kapitału, a po 1 maja 2011 r. także pracy między Polską a innymi krajami UE. Zniesienie wszelkich ograniczeń w zakresie działalności gospodarczej wewnątrz UE wystawiło podmioty gospodarcze z tych krajów na większą konkurencję. Dlatego w warunkach liberalizacji procesów gospodarczych dla każdego państwa członkowskiego, w tym Polski, bardzo ważne jest zapewnienie jak najlepszych warunków do prowadzenia działalności biznesowej. Poziom konkurencyjności warunkuje ponadto rozkład korzyści płynących z integracji między poszczególne gospodarki. W związku z tym w ostatnich latach problem konkurencyjności krajów jest jednym z częściej podejmowanych zagadnień badawczych w dyskusjach ekonomicznych. Debaty na temat konkurencyjności oraz czynników, które są znaczące dla jej budowania, toczą się także w kontekście przyjęcia waluty euro przez Polskę. Jerzy Hausner przedstawiając w 2013 roku główne tezy opracowywanego na prośbę prezydenta RP raportu Konkurencyjność polskiej gospodarki stwierdził, że wyczerpują się dotychczasowe kosztowo-cenowe podstawy konkurencyjności polskiej gospodarki. Jego zdaniem kluczowym problemem są obniżająca się jakość kapitału ludzkiego i niedostateczna jakość szkolnictwa wyższego. 1 Na dominację cenowokosztowych źródeł przewagi konkurencyjnej Polski wskazuje także prezes NBP, Marek Belka: Polska jest nadzwyczaj konkurencyjna, ale tylko jeśli chodzi o niskie koszty i niskie pensje. Niektórzy w Europie mówią nawet, że Polska jest jak małe Chiny Europy. Tak, to prawda do pewnego stopnia". 2 W tak nakreślonym kontekście celem opracowania jest analiza porównawcza konkurencyjności polskiej gospodarki na tle tzw. nowych krajów członkowskich, czyli krajów, które zostały członkami tego ugrupowania w 2004 r. lub w 2007 r., tj. Litwy, Czech, Estonii, Łotwy, Słowacji, Węgier, Słowenii, Malty oraz Cypru, jak również Rumunii i Bułgarii (te dwa kraje wstąpiły do UE w 2007 roku). 3 W szczególności uwagę skierowano na uwarunkowania konkurencyjności związane z funkcjonowaniem rynków pracy oraz ze zmianami wydajności pracy i struktury zatrudnienia. Rozważania prowadzono w kontekście tezy badawczej, że podnoszenie zdolności konkurencyjnej tzw. nowych gospodarek członkowskich UE sprzyja konwergencji realnej w ramach tego ugrupowania i warunkuje pogłębianie integracji gospodarczej w przyszłości. Analizą objęto lata 2004 2014. Oparto ją na danych Eurostatu, GUS oraz danych zawartych w raportach Światowego Forum Ekonomicznego (World Economic Forum 1 Debata o szansach dla polskiej gospodarki, http://www.prezydent.pl/dialog/fdp/gospodarkakonkurencyjnej-polski/aktualnosci/art,29,debata-o-szansach-dla-polskiej-gospodarki.html (dostęp 18.05.2015). 2 http://www.polskatimes.pl/artykul/3416147,prof-marek-belka-polska-w-strefie-euro-nie-teraz-jestesmytylko-malymi-chinami-europy,id,t.html?cookie=1, (dostęp: 30.04.2015). 3 Tę grupę krajów, łącznie z Polską, określa się w pracy także jako UE-12. 6
WEF) na temat konkurencyjności (Global Competitiveness Report GCR Globalny Raport Konkurencyjności). W prezentacji wyników badań zastosowano statystykę opisową, metody graficzne i tabelaryczne. Wykorzystane zostały także ekonometryczne metody analizy danych statystycznych, jak liniowe modele tendencji rozwojowej wraz z oceną dopasowania funkcji trendu do danych empirycznych. 7
1 ROZDZIAŁ I TEORETYCZNE ASPEKTY KONKURENCYJNOŚCI GOSPODAREK NARODOWYCH 1.1 Interpretacja konkurencyjności gospodarek narodowych W najbardziej ogólnym ujęciu termin konkurencyjność nawiązuje do pojęcia konkurencja. Jest ona istotnym elementem gry rynkowej, rywalizacji, która z jednej strony wspiera postęp ekonomiczny, a z drugiej sprzyja harmonizacji interesów przedsiębiorców, pracowników, inwestorów z interesem konsumentów. 4 Konkurencję, a w ślad za tym konkurencyjność, odnosi się do różnych sfer życia gospodarczego, tak w skali mikro-, jak i makroekonomicznej. Aczkolwiek im większa skala procesów gospodarczych, tym większe problemy ze zdefiniowaniem tego pojęcia. W literaturze nie ma jednej definicji określającej konkurencyjność gospodarek narodowych zob. tabela 1. oraz 2. Mikro (firma) POZIOM AGREGACJI Mezo (rodzaj przemysłu, region) Makro (kraj, państwo) Mega (zrzeszenie państw/krajów np. UE) Konkurencyjność różne podejścia do analizy zjawiska RODZAJ PODEJŚCIA Poziom, ranga, wynik (podejście fotograficzne) Tabela 1. Zdolność konkurowania w dłuższym okresie czasu (podejście tomograficzne ) Czynniki: I. Zasoby - Bogactwa naturalne - Zgromadzone bogactwo - Zasoby ludzkie - Zasoby finansowe II. Procesy - System ekonomiczno-społeczny - Polityka ekonomiczna - Instytucje III. Otoczenie międzynarodowe (może być widziane jako część zasobów bądź procesów) Źródło: W. Bieńkowski, Studia nad konkurencyjnością i ich rezultaty jako podstawa podejmowania decyzji z zakresu polityki gospodarczej, [w:] Polska. Raport o konkurencyjności 2007. Rola zagranicznych inwestycji bezpośrednich w kształtowaniu przewag konkurencyjnych, red. M. Weresa, Instytut Gospodarki Światowej SGH w Warszawie, Warszawa 2007, s.322. 4 Bossak J.W., 2006: Teoria i metodologia. Krytyczna ocena stosowanych metod analizy, [w:] Polska. Raport o konkurencyjności. Rola innowacji w kształtowaniu przewag konkurencyjnych, red. M. Weresa, Instytut Gospodarki Światowej SGH w Warszawie, Warszawa 2006, s. 243. 8
W tabeli 1 przedstawiono możliwe podejścia do analizy zjawiska konkurencyjności gospodarek narodowych ze względu na cel, zakres badań oraz różne aspekty funkcjonowania systemów gospodarczych. W skali mikro rozpatruje się konkurencyjność określonego przedsiębiorstwa, która jest definiowana jako jego zdolność do sprawnego realizowania celów na rynkowej arenie konkurencji 5, dosłownie zdolność do przetrwania przedsiębiorstwa. W skali makro konkurencyjność kraju jest postrzegana jako zdolność do tworzenia w długim okresie czasu większego bogactwa w porównaniu z innymi krajami oraz zdolność do sprostania presji konkurencyjnej i siłom rynkowym 6, co oznacza między innymi dopasowanie się do zmieniającego otoczenia międzynarodowego, np. zmian w strukturze światowego handlu międzynarodowego czy zwiększenie szansy na zatrudnienie dla osób poszukujących pracy. Kraj jest konkurencyjny, jeśli w warunkach konkurencji światowej jest w stanie osiągać ustabilizowane i wyższe od średniej tempo wzrostu dochodu narodowego, podnosić wydajność pracy oraz poprawiać jakość życia. Osiąga on równowagę bilansową i dodatnie cenowe terms of trade, umacnia realny efektywny kurs walutowy, a jednocześnie zapewnia względnie wysoką dynamikę, wzrostu dochodów realnych per capita. 7 Pojęcie konkurencyjności wzbudza liczne kontrowersje, szczególnie na gruncie teorii ekonomii, gdyż istnieje wiele różnych interpretacji i sposobów pomiaru tego zjawiska. 8 W ostatnich latach wielu ekonomistów podejmowało i podejmuje próbę zdefiniowania pojęcia konkurencyjności gospodarek narodowych zob. tabela 2. Tabela 2. Wykaz wybranych definicji i interpretacji pojęcia konkurencyjności gospodarki narodowej Rok Autor/ Instytucja Definicje/ Interpretacje 1983 Komisja Wspólnot Europejskich Zdolność do sprostania konkurencji międzynarodowej 1985 B.R. Scott i G.C. Lodge Zdolność gospodarki danego kraju do produkcji, dystrybucji i świadczenia usług posprzedażnych w ramach gospodarki międzynarodowej [ ] czyli podwyższenia standardu życia. 1988 1990 J. Fagerberg M.E. Porter Zdolność danego kraju do realizacji podstawowych celów gospodarczych, zwłaszcza odpowiedniego tempa wzrostu gospodarczego i wysokiej stopy zatrudnienia przy unikaniu trudności z równowagą bilansu płatniczego Jedyną posiadającą znaczenie koncepcją międzynarodowej konkurencyjności na poziomie kraju jest jego produktywność Zdolność do współgrania wzrostu gospodarczego ze 5 Stankiewicz M.J., 2005: Konkurencyjność przedsiębiorstwa. Budowanie konkurencyjności przedsiębiorstwa w warunkach globalizacji, Wydanie II, TNOiK Dom Organizatora, Toruń, s. 36. 6 Pierścionek Z., 2003: Strategie konkurencji i rozwoju przedsiębiorstw, PWN, Warszawa, s.165, [za:] Konkurencyjność Polskiej Gospodarki, Rządowe Centrum Studiów Strategicznych, Warszawa 2002. 7 Bossak J.W., op.cit., s.259. 8 Bolonek R., Makroekonomiczna wartość oceny konkurencyjności w analizach czynnikowych, [w:] Gospodarka Polski na początku wieku. Innowacyjność i konkurencyjność, red. S.Lis, Wydawnictwo AE w Krakowie, Kraków 2007, s. 223. 9
1994 Komisja Wspólnot Europejskich zbilansowanymi obrotami zagranicznymi 1994 Światowe Forum Ekonomiczne Zdolność kraju lub przedsiębiorstwa do osiągnięcia większego dochodu niż konkurenci na rynku międzynarodowym 1996 OECD Polityka międzynarodowej konkurencyjności oznacza wspieranie zdolności przedsiębiorstw, przemysłów, regionów, narodów i ponadnarodowych ugrupowań do generowania, w warunkach konieczności, możliwie największych przychodów z zastosowania czynników wytwórczych przy ich możliwie najlepszym wykorzystaniu 1996 C. Oughton, G. Whittam Konkurencyjność gospodarki odzwierciedla długoterminowy wzrost produktywności powodujący podnoszenie standardu życia, osiągany przy jednoczesnym wzroście zatrudnienia lub utrzymania go na poziomie zbliżonym do pełnego zatrudnienia 1998 Komisja Wspólnot Europejskich Gospodarka danego kraju jest konkurencyjna wtedy, gdy jej obywatele doświadczają wyższego poziomu życia oraz wyższego poziomu stopnia zatrudnienia 2000 Światowe Forum Ekonomiczne Zespolenie instytucji i polityk ekonomicznych sprzyjających osiąganiu wyższego tempa wzrostu w ujęciu średniookresowym 2001 Komisja Wspólnot Europejskich Zdolność danego kraju do osiągania stabilnego wzrostu wartości produktu krajowego brutto w przeliczeniu na jednego mieszkańca 2006 H. Siebert Zdolność do poprawy poziomu dobrobytu poprzez zatrzymywanie mobilnych czynników wytwórczych we własnym kraju i zapewnienie atrakcyjności dla mobilnych czynników zagranicznych 2008 Światowe Forum Ekonomiczne Zestaw czynników, polityk i instytucji, które określają poziom produktywności w kraju i powodują, że gospodarka narodowa jest w stanie rozwijać się względnie szybko w ujęciu średnio- i długookresowym 2014 Światowe Forum Ekonomiczne Definiuje konkurencyjność jako zestaw instytucji, polityk i czynników, które determinują poziom produktywności kraju Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Misala J., 2011: Międzynarodowa konkurencyjność gospodarki narodowej, PWE Warszawa [w]: Bossak J.W., 1984: Społeczno-ekonomiczne uwarunkowania międzynarodowej zdolności konkurencyjnej gospodarki Japonii, Monografie i Opracowania nr 153, SGPiS; Bieńkowski W., Weresa M. A., Radło M. J. (red., 2010), Konkurencyjność Polski na tle zmian gospodarczych w krajach OECD. Ewolucja znaczenia czynników konkurencyjności, SGH, Warszawa; Siebert H., 2006: Locational Competition: A Neglected Paradigm in the International Division of Labour, The World Economy, Vol.29, No.2; The Global Competitiveness Report (2008-2009), The Global Competitiveness Report (2014 2015). 10
1.2 Wymiary konkurencyjności gospodarek K. Aiginger i M. Landesmann wyróżnili cztery poziomy konkurencyjności gospodarki narodowej: 9 Poziom 1 wzrost produktywności i zatrudnienia (productivity and employment growth) konkurencyjność rozumiana jako zdolność kraju do powiększania poziomu dochodu per capita dzięki wzrostowi produktywności oraz liczby zatrudnionych; Poziom 2 uwzględnienie oceny przeszłości i przyszłości (including backward and forward assessments) konkurencyjność, oprócz powyższych cech, oznacza tu również zdolność do uzyskania trwałości procesu utrzymywania uzyskanego poziomu konkurencyjności; Poziom 3 ujęcie systemowe (a systemie view) konkurencyjność rozumiana jest tu jak wyżej, a dodatkowo jako umiejętność uwzględniania uwarunkowań społecznych oraz środowiska naturalnego; Poziom 4 w stronę oceny dobrobytu (towards a welfare assessment) oprócz warunków wskazanych w ramach trzech powyższych poziomów, konkurencyjność odnosi się na tym etapie również do dbałości o wszelkie możliwe aspekty pozytywnego rozwoju gospodarczego, jak zdrowie, równość/równouprawnienie, edukacja, spędzanie wolnego czasu oraz inne nieuchwytne czynniki, które decydują o ocenie ogólnego dobrobytu społeczeństwa. Inny rodzaj podejście podejścia do analizy konkurencyjności gospodarek narodowych proponują J. Reiljan, M. Hinrikus, A. Ivanov, wyróżniając trzy poziomy konkurencyjności przedstawione w tabeli 3. Tabela 3. Poziomy konkurencyjności gospodarki narodowej według J. Reiljan, M. Hinrikus, A. Ivanov Poziom Określenie Istota Poziom 1 Zdolność do przetrwania (ability to Zdolność do pasywnego dostosowania się do survive) konkurencji innych krajów (otoczenia gospodarczego) bez dokonywania zasadniczych zmian oraz szczególnego dbania o rozwój gospodarczy Poziom 2 Zdolność do rozwoju (ability to develop) Zdolność do uzyskania wyższości (superiority Zdolność do aktywnego reagowania na zmiany w otoczeniu gospodarczym i doskonalenia jakości systemu gospodarczego Poziom 3 Zdolność do aktywnego wpływania na otoczenie gospodarcze poprzez wyższą sprawność i efektywność, szybszy rozwój i/lub lepszą jakość systemu gospodarczego niż w innych krajach Źródło: J. Misala, 2011: Międzynarodowa konkurencyjność gospodarki narodowej, PWE Warszawa, s. 70. 9 Misala J., 2011: Międzynarodowa konkurencyjność gospodarki narodowej, PWE Warszawa, s. 69, [w:] K. Aiginger, M. Landesman (2002). 11
Rozważania wymienionych wyżej autorów wykorzystał U. Varblane (2006), który wyróżnił trzy komponenty konkurencyjności: 10 zdolność do sprzedaży, czyli efektywna sprzedaż krajowych produktów i usług na rynkach międzynarodowych; zdolność do dostosowania się, czyli w miarę szybkie dopasowanie się do zmian na rynku oraz wykorzystywanie szans pojawiających się na rynku globalnym; zdolność do kształtowania atrakcyjności kraju, czyli umiejętność budowania lokalnych przewag. 1.3 Uwarunkowania konkurencyjności gospodarki Konkurencyjność jest pojęciem złożonym, istnieje wiele sposobów jej pomiaru. Często wykorzystywane są miary agregatowe, które biorą pod uwagę równocześnie wiele aspektów i przejawów konkurowania gospodarek. Takim syntetycznym indeksem jest m.in. wskaźnik Global Competitiveness Index (GCI) opracowany przez ekspertów Światowego Forum Ekonomicznego (WEF). Jest on jednym z najważniejszych i najpowszechniej stosowanych syntetycznych wskaźników, których celem jest pomiar międzynarodowej zdolności konkurencyjnej krajów. Uwzględnia on 12 filarów konkurencyjności gospodarek, które są ze sobą silnie powiązane i wzajemnie się wzmacniają. Są to: 11 1) Instytucje (Institutions) Jakość instytucji ma silny wpływ na konkurencyjność gospodarki i jej wzrost. Wpływa na decyzje inwestycyjne, organizację produkcji i odgrywa kluczową rolę w sposobie, w jaki społeczeństwa dystrybuują korzyści i ponoszą koszty strategii rozwoju i polityk. Otoczenie instytucjonalne ustala ram prawne i administracyjne, w których osoby fizyczne, przedsiębiorstwa i rządy wchodzą w interakcje, aby wygenerować dochód i dobrobyt w gospodarce. 2) Infrastruktura (Infrastructure) Rozbudowana i sprawnie funkcjonująca infrastruktura (techniczna) posiada krytyczne znaczenie dla efektywnie działającej gospodarki i jest ważnym czynnikiem decydującym o lokalizacji działalności gospodarczej w ramach konkretnych branż czy sektorów. 3) Otoczenie makroekonomiczne (Macroeconomic environment) Chodzi tu przede wszystkim o stabilność otoczenia makroekonomicznego (podstawowych wskaźników makroekonomicznych), co posiada wysokie znaczenie dla sektora przedsiębiorstw i stąd również dla ogólnej konkurencyjności gospodarki. 4) Zdrowie i edukacja na poziomie podstawowym (Health and primary education) Kondycja zdrowotna mieszkańców danego kraju warunkuje produktywność pracy. Tym kanałem stan zdrowia wiąże się ze wzrostem gospodarczym i konkurencyjnością całej 10 Misala J,2011: Międzynarodowa konkurencyjność gospodarki narodowej, PWE Warszawa, s. 70. 11 Kondratiuk-Nierodzińska M., 2013: Regionalne systemy innowacji a konkurencyjność województw w Polsce, Białystok : Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, s. 26-27. 12
gospodarki. Edukacja na poziomie podstawowym wyposaża w podstawowe kwalifikacje i tym samym przyczynia się do zwiększania wydajności pracy. 5) Szkolnictwo wyższe i doskonalenie zawodowe (Higher education and training) Przede wszystkim ich jakość są bardzo ważne dla gospodarek, które chcą przesunąć się na wyższe szczeble w łańcuchu wartości. Globalna gospodarka światowa wymaga od poszczególnych krajów stworzenia zasobów dobrze wykształconych pracowników, którzy są w stanie w szybki sposób adoptować się do zmian w otoczeniu oraz wymagań przedsiębiorstw. 6) Efektywność rynku dóbr (Goods market efficiency) Jest kluczowa z punktu widzenia zachowania właściwej struktury produkcji odpowiadającej charakterystycznym dla danego obszaru gospodarczego uwarunkowaniom popytu i podaży, jak również z punktu widzenia opłacalności sprzedaży. Ostatni kryzys gospodarczy uwidocznił wysoki stopień współzależności gospodarek i powiązanie wzrostu gospodarczego z handlem zagranicznym. Ze względów kulturowych lub historycznych, klienci w niektórych krajach mogą być bardziej wymagający niż w innych. Wymagania ze strony popytu motywują przedsiębiorstwa do większej innowacyjności i zorientowania na potrzeby klienta. 7) Efektywność rynku pracy (Labor market efficiency) Wydajność i elastyczność rynku pracy są niezbędne dla zapewnienia odpowiedniej alokacji zasobów pracy, gwarantującej ich najbardziej efektywne wykorzystanie oraz dla dostarczenia pracownikom odpowiednich bodźców do jak najlepszego wykonywania przez nich pracy. 8) Rozwój rynku finansowego (Financial market development) Każda gospodarka potrzebuje dobrze rozwiniętego rynku finansowego, udostępniającego kapitał inwestycyjny sektorowi prywatnemu. Niedawny kryzys finansowy zwrócił uwagę na istotne znaczenie dobrze funkcjonującego sektora finansowego dla działalności gospodarczej. W celu spełnienia tych wszystkich funkcji, sektor bankowy musi być wiarygodny i przejrzysty. 9) Przygotowanie technologiczne (Technological readiness) Zdolność gospodarki do adaptacji istniejących technologii w celu poprawy produktywności, ze specjalnym naciskiem na umiejętność wykorzystania technologii informacyjnych i telekomunikacyjnych (ICT) w codziennej działalności i w ramach procesów produkcyjnych. 10) Rozmiar rynku (Market size) Wpływają na produktywność czynników wytwórczych, gdyż duże rynki pozwalają przedsiębiorstwom korzystać z efektów skali. 11) Złożoność działalności gospodarczej (Business sophistication) Ma tu znaczenie jakość działalności gospodarczej w ramach danego kraju. 12) Innowacyjność (Innovation) W dłuższej perspektywie, poziom życia mieszkańców można poprawić tylko poprzez innowacje technologiczne. Chociaż niżej rozwinięte gospodarki mogą poprawić swoją produktywność poprzez absorpcję już istniejących technologii to nie jest to wystarczające do podtrzymania wzrostu wydajności w długim okresie. Trzeba generować i wprowadzać oryginalne rozwiązania technologiczne, aby długookresowo utrzymać przewagę 13
konkurencyjną. Wymaga to stworzenia środowiska, które sprzyja działalności innowacyjnej, wspieranej zarówno przez sektor publiczny, jak i prywatny. W przejrzystym i syntetycznym układzie czynniki konkurencyjności przedstawia model tzw. piramidy konkurencyjności (rys. 1), opracowany w 1997 przez Komisję Europejską. Jest to koncepcja przedstawiająca czynniki decydujące o osiągniętym przez daną gospodarkę poziomie konkurencyjności. Piramida konkurencyjności Rysunek 1. Źródło: B. Gardiner, R. Martin, P. Tyler, 2004:Competitiveness, Productivity and Economic Growth across the European Regions, Cambridge Econometrics, Cambridge, January, s. 7. Na jej szczycie znajduje się wskaźnik jakości życia mierzony PKB na jednego mieszkańca. Ten zaś miernik określany jest przez stopę zatrudnienia i produktywność pracy. Na stopę zatrudnienia wpływa z kolei: stopa aktywności zawodowej, zdolność gospodarki do tworzenia miejsc pracy, elastyczność rynków pracy, wskaźniki demograficzne oraz inwestycje niematerialne (struktura kwalifikacji siły roboczej). Na produktywność wpływ ma sytuacja rynkowa i finansowa, inwestycje niematerialne (np. w badania i rozwój), innowacje i inwestycje w kapitał trwały oraz infrastruktura publiczna. Na podstawie piramidy tworzy się modele konkurencyjności międzynarodowej, przemysłowej i regionalnej w odniesieniu do przedsiębiorstw oraz określa się zadania władz państwowych w ramach polityki wspierania 14
konkurencji. W raporcie Komisji Europejskiej stwierdzono, iż produktywność pracy jest najbardziej wiarygodnym miernikiem konkurencyjności w długim okresie. 12 Do podobnych wniosków prowadzi także analiza innego modelu, ujmującego czynniki konkurencyjności w postaci tzw. kapelusza konkurencyjności (rys. 2). Schemat ten został stworzony przez Cambridge Econometrics i firmę ECORYS NEI na zlecenie Dyrektoriatu Polityki Regionalnej KE. Kapelusz konkurencyjności Rysunek 2. Źródło: R. I. Martin, A Study on the Factor of Regional Competitiveness. A draft final report for the European Commission Directorate-General Regional Policy, University of Cambridge, Cambridge 2003, s. 2-36. Według tego ujęcia czynniki konkurencyjności układają się w kilka poziomów: syntetyczne przejawy konkurencyjności, które można mierzyć za pomocą takich wskaźników jak PKB per capita oraz liczba zatrudnionych; 12 European Commission, European Competitiveness report 2010, European Communities, Luxemburg 2010, s.19. 15
rezultaty przejawy konkurencyjności definiowane przez wartość dodaną oraz takie czynniki jak: jednostkowe koszty pracy, zyskowność, udziały w rynku, produktywność, struktura rynku, zależna od sektorów funkcjonujących w regionie, specjalizacji, rozkładu firm oraz ich własności; determinanty konkurencyjności, stanowiące grupę czynników, jak podstawowa infrastruktura, zasoby ludzkie i otoczenie produkcyjne. Składowymi tych czynników są tu takie cechy charakterystyczne danej gospodarki, jak: instytucje, technologie, innowacyjność, przedsiębiorczość, internacjonalizacja, kapitał społeczny, infrastruktura wiedzy, kultura, demografia i migracje, jakość miejsca oraz środowisko. Pomimo różnic w prezentowanych podejściach do identyfikacji czynników konkurencyjności gospodarek oraz różnych sposobów ich pomiaru można stwierdzić, iż za podstawowy cel wzrostu konkurencyjności gospodarki uznawana jest na ogół poprawa standardu życia jego obywateli, czego odzwierciedleniem jest wysoki i rosnący PKB per capita. Produktywność (wydajność pracy, produktywność kapitału, produktywność wieloczynnikowa) przeważa w ocenie badaczy jako jeden z podstawowych wskaźników oceny konkurencyjności gospodarki w długim okresie. Kapitał ludzki oraz pozostałe czynniki związane z innowacjami (m.in. poziom wydatków na badania i rozwój oraz liczbę zgłoszonych i/lub udzielonych patentów per capita) należą do grupy ważniejszych czynników wpływających na konkurencyjność gospodarki. 16
2 ROZDZIAŁ II ANALIZA POZYCJI KONKURENCYJNEJ POLSKI NA TLE WYBRANYCH KRAJÓW UE PO 2004 ROKU 2.1 Zróżnicowanie w zakresie PKB per capita Podstawowym wskaźnikiem poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego, który można uznać za najbardziej ogólną i przybliżoną miarę konkurencyjności gospodarki, jest produkt krajowy brutto na mieszkańca. PKB na mieszkańca jest ogólnym wskaźnikiem ekonomicznym służącym do pomiaru poziomu życia. Przystąpienie do UE skutkowało zdynamizowaniem procesu doganiania gospodarek państw wysoko rozwiniętych przez większość nowych krajów członkowskich. Efekty te ilustrują wskaźniki procentowe PKB per capita po 2004 roku nowo przyjętych członków Unii Europejskiej w relacji do średniego poziomu PKB per capita U-27 przyjętego jako 100 (wg standardu siły nabywczej). Tabela 4. Zmiany PKB per capita wybranych krajów członkowskich UE w latach 2004-2013 według standardu siły nabywczej (PPS), UE-27=100 UE/kraje 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 UE-27 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 Cypr 97 99 99 100 105 105 102 96 93 89 Słowenia 86 86 86 87 89 85 83 83 82 82 Malta 81 81 79 78 81 84 86 84 84 86 Czechy 79 80 81 84 82 83 81 83 82 82 Węgry 62 62 62 61 63 64 65 65 65 66 Słowacja 57 60 63 67 71 71 73 73 74 75 Estonia 55 60 64 69 68 62 63 68 71 73 Litwa 50 53 56 61 63 57 60 65 69 73 Polska 49 50 50 53 55 59 62 64 66 67 Łotwa 48 51 55 60 60 53 53 57 60 64 Bułgaria 34 36 37 40 43 44 43 44 45 45 Rumunia 34 35 38 42 48 49 50 51 53 55 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych EUROSTAT http://ec.europa.eu/eurostat/tgm/table.do?tab=table&init=1&language=en&pcode=tec00114&plugin=1 (dostęp 30.04.2015). Dziewięcioletni okres obejmujący lata 2004 2013 był dość burzliwy i niestabilny. Państwa Europy Środkowo-Wschodniej (EŚW) miały szansę na przyspieszony rozwój w pierwszej połowie tego okresu oraz stanęły w obliczu problemów związanych z brakiem stabilności gospodarczej w dobie globalnego kryzysu finansowego. Wskaźniki niższe od 100 wyrażają skalę luki gospodarczej wobec przeciętnego poziomu PKB per capita UE-27. Zmiany tych danych wskazują, że doszło do pewnego zbliżenia warunków życia, ponieważ państwa członkowskie, które przystąpiły do UE w 2004 r. lub 2007 r., zbliżyły się do średniej 17
unijnej pomimo trudności w okresie kryzysu finansowego i gospodarczego (wykres 1). Aczkolwiek proces ten był zróżnicowany wśród nowych państw członkowskich. Dane przedstawione na wykresie wskazują, na wyższą dynamikę nadrabiania luki rozwojowej przez kraje o niższym PKB per capita (jak np. Rumunia, Bułgaria, Łotwa czy Polska). Niższe tempo zmian PKB per capita (względem średniej UE) występowało na Cyprze, w Słowenii, Malcie, Czechach oraz na Węgrzech. Wykres 1. PKB per capita w latach 2004,2009 i 2013 w nowych krajach członkowskich UE (średnia dla UE-27 =100) 120 100 80 60 40 20 2004 2009 2013 0 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych EUROSTAT. Wśród analizowanych państw członkowskich UE najwyższą wartość PKB per capita odnotowano dla Cypru. gdzie poziom PKB na mieszkańca wyrażony w SSN był najbardziej zbliżony do średniej dla UE-27 przez wszystkie lata od momentu wejścia tego kraju do UE. Jednakże kraj ten w roku 2013 został silnie dotknięty kryzysem finansowym, w wyniku czego odnotował znaczny spadek PKB per capita w 2013 r. poziom PKB per capita był niższa od wartości z 2004 roku aż o 8 punktów procentowych (89%). Nadal jednak Cypr pozostał liderem wśród nowych krajów członkowskich w zakresie tego miernika. Jako jedyny kraj z grupy UE-12, w latach 2007 2010, przekroczył wskaźnik średniej dla UE-27 nawet o 5 punktów procentowych. Największy postęp w domykaniu luki PKB per capita (o 23 pkt. proc.) w badanych latach zrobiła Litwa w 2014 r. osiągnęła 73% średniej dla UE. Słowenia, Malta, Czechy i Węgry w latach 2004 2013 odnotowały bardzo niewielkie zmiany w poziomie PKB per capita względnej średniej UE-27. Natomiast zmniejszenie dystansu rozwojowego względem średniej UE odnotowały takie kraje, jak Słowacja, Estonia, Litwa, Łotwa, Bułgaria, Rumunia oraz Polska. W roku wejścia do Unii Europejskiej, w gronie nowych krajów członkowskich Polska plasowała się na przedostatnim miejscu, jedynie minimalnie wyprzedzała Łotwę. Poziom 18
PKB na mieszkańca wyrażony w SSN był w o ponad połowę niższy od średniej dla UE-27. W 2013 roku Polska odnotowała wzrost PKB per capita względem średniej UE o 18 pkt. procentowych. Świadczy to o realnej konwergencji gospodarki Polski względem rozwiniętych krajów Europy. Z drugiej strony, pomijając Bułgarię i Rumunię, pozycja rankingowa wśród nowych krajów UE poprawiła się zaledwie o jedno miejsce Polska wyprzedziła nieznacznie Węgry. Z kolei w Bułgarii poziom PKB na mieszkańca wyrażony w SSN był w 2013 r. o ponad połowę niższy od średniej dla UE-27. Kraj ten odnotował niewielki wzrost od 2004 roku, tj. 11 pkt. procentowych i zajmuje ostatnią pozycję wśród badanych krajów. Tabela 5. Parametry liniowej funkcji trendu PKB per capita (po 2004 roku) dla nowych członków UE Współczynnik kierunkowy α Współczynnik determinacji R 2 Cypr - 0,74 0,2006 Słowenia - 0,57 0,5593 Malta 0,71 0,599 Czechy 0,26 0,2788 Węgry 0,51 0,8262 Słowacja 1,99 0,8996 Estonia 1,42 0,615 Litwa 2,15 0,841 Polska 2,27 0,9718 Łotwa 1,14 0,49 Bułgaria 1,25 0,872 Rumunia 2,45 0,9441 Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych EUROSTAT. Oszacowany wskaźnik kierunkowy liniowej funkcji trendu wskazuje, że średniorocznie Polska odrabiała 2,27 pkt. proc, względem średniego poziomu PKB per capita w krajach UE (tabela 5). Jest to jeden z najwyższych wskaźników wśród nowych krajów członkowskich (wyższą dynamiką zmian w badanym okresie wykazywała się tylko Rumunia). Wysoka wartość R 2 0,9718 oznacza dobre dopasowanie linii trendu do danych empirycznych, co wskazuje na ukierunkowany i stabilny przebieg zmian. Zbliżone tempo zmian dotyczy również Rumunii, która średniorocznie odrabiała 2,45 pkt. proc. względem średniego poziomu PKB per capita w krajach UE, a wysoka wartość R 2 0,9441 świadczy o także ustabilizowanym domykaniu luki rozwojowej. Litwa średniorocznie odrabiała 2,15 pkt. proc. względem średniego poziomu PKB per capita w krajach UE, aczkolwiek wartość R 2 0,841 świadczy o nieco mniej stabilnej tendencji. Małe wahania w latach 2004-2013 oraz dobre dopasowanie linii trendu do danych empirycznych odnotowano również dla Słowacji, Bułgarii oraz Węgier. Natomiast Malta, kraj o wysokim PKB per capita w stosunku do nowo przyjętych krajów UE, średniorocznie odrabiała 0,75 pkt. proc. względem średniego poziomu PKB, 19
a wartość R 2 =0,599 świadczy o mało ustabilizowanym przebiegu tych procesów. Natomiast prowadzący w tabeli 4. Cypr doświadczył spadku PKB per capita średniorocznie o -0,74 pkt. proc., a wskaźnik trendu R 2 0,2006 świadczy o braku stabilizacji i bardzo dużych wahania w przeciągu tych lat. W mniejszym stopniu tendencje spadkowa dotyczy Słowenii, kraju o również wysokim PKB per capita wśród badanych krajów, średniorocznie traciła 0,57 pkt. proc. (R 2 wynosił 0,5593 wskazując na dość duże wahania). Wykres 2. Zmiany PKB per capita w Polsce na tle wybranych nowych członków UE w latach 2004-2013 (PKB per capita w UE-27 = 100) 120 100 80 60 40 20 Cypr Słowenia Malta Litwa Polska Rumunia 0 2004 2006 2008 2010 2012 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych EUROSTAT. Przebieg zmiany PKB per capita w polskiej gospodarce w latach 2004 2014 wskazuje na stopnią poprawę pozycji i zdolności konkurencyjnej naszego kraju. Aczkolwiek, mimo wysokiej dynamiki tych procesów (jednej z najwyższych wśród nowych krajów członkowskich UE) poziom PKB per capita w Polsce nadal należy do jednych z najniższych wśród krajów UE (w 2014 r. na 27 krajów Polska zajęła 24). Świadczy to o ciągle znacznych dysproporcjach rozwojowych polskiej gospodarki względem najwyżej rozwiniętych krajów UE. 2.2 Konkurencyjność Polski w świetle międzynarodowych rankingów Globalny Raport Konkurencyjności (ang. Global Competitiveness Report) to rezultat corocznego badania porównawczego warunków rozwoju gospodarczego przeprowadzanego przez Światowe Forum Ekonomiczne. Określa on zdolności poszczególnych państw do zapewnienia długookresowego wzrostu gospodarczego, czyli potencjał konkurencyjny ich gospodarek. W 2014 r. objął on 144 państwa. Syntetyczna miara konkurencyjności (GCI) obliczana jest na podstawie 90 czynników. 2/3 z nich pochodzi z sondażu przeprowadzanego wśród tysięcy dyrektorów z prawie wszystkich badanych krajów. GCI przyjmuje wartości od 20
1 do 7 (2014 rok) niższa wartość GCI świadczy o wyższej zdolności konkurencyjnej gospodarki. Wykres 3. Pozycja rankingowa wybranych krajów UE w latach 2004 i 2014 według wskaźnika GCI 80 70 60 50 40 30 20 10 0 75 70 58 60 59 54 47 43 60 42 59 41 37 63 43 33 38 29 40 39 44 36 32 20 2004/102 2014/144 *miejsce 1. - najlepsze, 144 - najgorsze Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z raportu GCR. Według raportu GCR z 2004 roku Polska zajęła 60 pozycję wśród 102 badanych krajów i była to jednocześnie jedna z najniższych lokat w gronie nowych członków Unii Europejskiej (Polska wyprzedziła jedynie Rumunię). Przez kolejne 10 lat Polska poprawiła swoją pozycję w rankingu GCI o 17 miejsc i w 2014 r. uplasowała się na 43 pozycji (na 144 kraje) plasując się na 5. miejscu wśród nowych krajów UE. W grupie UE-12 w analizowanych latach swoją pozycję w rankingu GCI wzmocniły również: Bułgaria (2004 r. pozycja 59, 2014 r. 54), Czechy (40 37), Łotwa (44 42) oraz Rumunia (63 59). Jeżeli chodzi o Słowenię i Słowację ich pozycje od 2004 roku uległy pogorszeniu w 2014 roku zajęły one odpowiednio 70 i 75 miejsce w rankingu (w 2004 r. były to odpowiednio miejsca 33, 34). Pogorszenie miejsc rankingowych (o ponad 20 pozycji) zanotowały również Cypr i Węgry, startując w 2004 roku z miejsca kolejno 38 i 39 w rankingu, w 2014 uplasowały się na 58 i 60. Wśród nowych krajów członkowskich UE najwyższą pozycję rankingową wg GCI zajmowała Estonia, podobnie jak dla PKB per capita. W 2004 roku było to 20 miejsce na 102 badane kraje, a w 2014 roku miejsce 29 na 144 kraje. Wykres 4 przedstawia duże wahania w pozycjach rankingowych według GCI zajmowanych przez kraje UE-12 w latach 2004 2014. Uwagę zwraca systematyczne pogarszanie pozycji rankingowych przez Słowację i Słowenię, co może świadczyć także o spadku konkurencyjności tych gospodarek. W przypadku Polski można zaobserwować, że poprawa pozycji rankingowych (oraz konkurencyjności) dokonywały się do 2010 roku po tym okresie sytuacja (pozycja rankingowa) ustabilizowała się. Mogło to wynikać po części z oddziaływania światowego kryzysu finansowego na polską gospodarkę. 21
Pozycje rankingowe wybranych krajów UE według GCI w latach 2004-2014 Wykres 4. 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 2004/ 102 2006/ 122 2007/ 131 2008/ 134 2009/ 133 2010/ 139 2011/ 142 2012/ 144 2013/ 148 2014/ 144 Polska 60 45 51 53 46 39 41 41 42 43 Słowacja 43 36 41 46 47 60 69 71 78 75 Słowenia 33 40 39 42 37 45 57 56 62 70 Cypr 38 49 55 40 34 40 47 58 58 58 Estonia 20 26 27 32 35 33 33 34 32 29 Czechy 40 31 33 33 31 36 38 39 46 37 Rumunia 63 73 74 68 64 67 77 78 76 59 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z raportu The Global Competitiveness Report 2014 2015, GCR 2012 2013, GCR 2010 2011, GCR 2008 2009, GCR 2006 2007, GCR 2004 2005, http://www.weforum.org, (dostęp: 30.04.2015) Ogólnie jednak kondycję polskiej gospodarki i jej konkurencyjność według raportu GCR po 2004 r. względem innych, nowych krajów członkowskich należy ocenić pozytywnie. Na tle krajów UE-12 Polska awansowała mocno w rankingu i była to największa poprawa wśród badanych krajów (5 miejsce w tej grupie w 2014 rok). Nie można jednak zapominać, że wszystkie te kraje nadal dzieli znaczny dystans rozwojowy w stosunku do wyżej rozwiniętych gospodarek europejskich (UE-15). 22
3 ROZDZIAŁ III ANALIZA WYBRANYCH UWARUNKOWAŃ KONKURENCYJNOŚCI POLSKIEJ GOSPODARKI NA TLE NOWYCH KRAJÓW CZŁONKOWSKICH UE PO 2004 ROKU 3.1 Instytucjonalne, makroekonomiczne oraz technologiczne uwarunkowania konkurencyjności Determinanty konkurencyjności polskiej gospodarki na tle nowych krajów członkowskich UE w latach 2004 2014 przeanalizuję na podstawie trzech wybranych filarów uwzględnianych w GCI, tj., Instytucje (Institutions), Otoczenie makroekonomiczne (Macroeconomic environment) oraz Przygotowanie technologiczne (Technological readiness). Jakość instytucji oraz otocznie makroekonomiczne wchodzą w skład podstawowych czynników determinujących zmiany PKB per capita. Natomiast trzeci analizowany filar przygotowanie technologiczne, jest istotną stymulantą tych procesów w warunkach gospodarki opartej na wiedzy. Jakość otoczenia instytucjonalnego oceniana jest przez pryzmat takich wskaźników cząstkowych, jak: 13 prawa własności, ochrona własności, zaufanie społeczeństwa do polityków, niezawisłość sędziów, wydatki na walkę z przestępczością i przemocą oraz terroryzmem, wiarygodność policji, etyczne zachowania firm, przestępczość zorganizowana czy skuteczne zarządzanie spółkami. W 2004 roku spośród nowo przyjętych członków UE najsprawniejsze instytucje, według GCR, posiadała Estonia, która przez cały badany okres utrzymywała swoją wysoką pozycję w rankingu i w 2014 roku zajęła również wysokie 26 miejsce na 144 kraje (wykres 5). Polska w 2004 roku w tym filarze zajmowała odległe, 80 miejsce, ale w kolejnych latach awansowała aż o 24 pozycje (w 2014 roku 56 miejsce). Kolejnym państwem, które nieznacznie (o jedną lokatę; 52 51) poprawiło swoją pozycję w 2014 w stosunku do 2004 roku jest Łotwa. Pozostałe kraje wykazywały duże wahania w tym filarze z tendencją spadkową w latach 2004 2014. Malta w 2004 roku z pozycji 47 spadła na 65 miejsce i uplasowała się za Polską. Największe spadki w rankingu doznały Słowacja (49 110) i Bułgaria (56-112) kolejno o 61 i 56 miejsc. Bardzo wysokie pozycje z 2004 roku utraciły Słowenia oraz Węgry w 2014 zajęły odpowiednio miejsca 75 oraz 83. Poprawa pozycji rankingowych w przekroju instytucjonalnym (według GCR) wskazuje na wzrost zdolności konkurencyjnej polskiej gospodarki w tym wymiarze. Aczkolwiek Polska awansowała w rankingu dopiero w 2009 roku zob. wykres 5. 13 The Global Competitiveness Report 2014 2015, s. 311. 23
Wykres 5. Pozycje rankingowe (GCI) wybranych krajów UE filar Instytucje - w latach 2004-2014 120 114 109 111 112 108 110 104 100 88 80 89 80 73 73 75 75 56 54 55 56 60 60 58 59 52 53 49 50 49 50 51 40 43 31 33 20 30 31 30 26 26 0 2004 2006 2008 2010 2012 2014 Estonia Polska Słowenia Łotwa Słowacja Bułgaria Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z raportu The Global Competitiveness Report 2014 2015, GCR 2012 2013, GCR 2010 2011, GCR 2008 2009, GCR 2006 2007, GCR 2004 2005, http://www.weforum.org, (dostęp: 30.04.2015) Elementy, które sytuują nasz kraj na dalszej pozycji w filarze instytucjonalnym w rankingu GCR związane są ze złą organizacją życia gospodarczego: (burden of government regulation) uciążliwość regulacji rządowej (117 miejsce w 2014), zaufanie do polityków (101), skuteczność ram prawnych do rozstrzygania sporów (118), przejrzystość polityki rządu (110). Świadczy to zarówno o niedostrzeganiu w polskiej gospodarce ważności organizowania korzystnych warunków dla działalności gospodarczej, jak również o coraz mniejszym zaufaniu do polityków i egzekwowania prawa. Pozytywne aspekty dla Polski w tym filarze to: niskie zagrożenie terroryzmem (27 miejsce w świecie w 2014 roku), niskie koszty związane z przestępczością i przemocą (27), niski stopień zagrożenia ze strony zorganizowanej przestępczości (35) czy relatywnie niski poziom korupcji(43). W ramach otoczenia makroekonomicznego ocenie poddaje się m.in.: 14 bilans budżetu państwa (% PKB), oszczędności krajowe brutto (% PKB), inflacja roczna (zmiana w %) czy dług publiczny (% PKB). Ze względu na te wskaźniki najlepszą pozycję rankingową wśród badanych krajów zajmowała Estonia w 2004 roku 30, w 2014 r. 20. W 2004 roku najgorszy ranking według omawianego filaru miała Rumunia (71), która jednak w kolejnych poprawiała swoją pozycję awansując na 46 miejsce w 2014 roku. Podobne zmiany zachodziły w Bułgarii awans z 60 pozycji w 2004 roku na 36 miejsce w 2014 roku. 14 The Global Competitiveness Report 2014 2015, s. 311. 24
Ze względu na kryzys finansowy, znaczne pogorszenie wskaźników makroekonomicznych po 2009 r. nastąpiło na Cyprze, Łotwie oraz w Słowenii. Towarzyszyło temu znaczny spadek w pozycjach rankingowych (zob. wykres 6). W analizowanych latach Polska na tle nowych członków UE uzyskała niezadowalające wyniki dotyczące tego filaru. Świadczą o tym zajmowane pozycji rankingowe w 2004 roku odległe 53 miejsce (5 od końca) i 63 w 2014 roku (wykres 6).Trudno zatem mówić o znaczącej poprawie zdolności konkurencyjnej polskiej gospodarki w tym wymiarze. Na tę ocenę negatywnie wpłynęły trzy czynniki: bilans budżetu państwa (100 miejsce Polski w świecie w 2014 roku), dług publiczny (96) oraz oszczędności krajowe brutto (91) Pozytywnie Polska została oceniona tylko w przypadku inflacji (1 miejsce). Wykres 6. Pozycje nowo przyjętych krajów UE w rankingu GCI/ - Filar Otoczenie makroekonomiczne - w latach 2004-2014 160 140 120 100 80 60 40 20 0 2004 2006 2008 2010 2012 2014 Bułgaria 60 35 54 42 31 36 Cypr 45 72 46 67 117 134 Estonia 30 16 23 19 20 20 Węgry 55 98 115 69 44 61 Polska 51 70 50 61 72 63 Rumunia 71 97 76 78 58 46 Słowacja 54 68 49 32 54 45 Słowenia 39 29 33 34 50 98 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z raportów GCR (jak wyżej). W zakresie aspektów technologicznych, Światowe Forum Ekonomicznie w ocenie bierze pod uwagę m.in.: 15 dostępność najnowszych technologii, bezpośrednie inwestycje zagraniczne, poziom absorpcji technologii przez firmy, osoby wykorzystujące Internet 15 The Global Competitiveness Report 2014 2015, s. 311. 25
(odsetek mieszkańców), mobilny dostęp do Internetu szerokopasmowego czy przepustowość Internetu (kb/s na użytkownika). Większość nowych członków UE w 2004 r. zajmowała relatywnie wysokie pozycje w rankingu GCI w ramach filaru Przygotowanie technologiczne. W tej grupie gospodarek w 2004 roku najlepsza pod tym względem była Estonia (15). Jednak po kryzysie gospodarczym wartość większości wskaźników cząstkowych w tym filarze pogorszyła się i w 2014 roku zajęła ona dopiero 29 miejsce. Czechy zajmując wysoką 19 pozycje w 2004 roku spadły na 36 miejsce w 2014 roku. Bułgaria natomiast zajmująca w rankingu 59 miejsce w 2004 roku poprawiła swoją pozycję awansując na 41 miejsce w rankingu. Ranking GCR pod względem technologicznego komponentu indeksu konkurencyjności sytuuje Polskę na 48. pozycji w 2014 roku. Równocześnie było to dopiero 10 miejsce spośród badanych krajów UE-12. Od 2004 roku pozycja Polski była w tym filarze nieustabilizowana, wykazywała duże wahania. Wykres 7. Pozycje nowo przyjętych krajów UE w rankingu GCI/Przygotowanie technologiczne w latach 2004-2014 60 50 40 30 20 19 28 45 33 29 21 15 26 30 51 42 36 22 16 33 36 46 40 38 27 17 32 34 52 49 50 47 48 45 42 37 36 33 33 31 29 29 28 24 25 21 21 Czechy Estonia Węgry Litwa Malta Polska Słowacja 10 0 2004 2006 2008 2010 2012 2014 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z raportu GCR. Łącznie, w ramach 3 analizowanych filarów Polska wypadła raczej negatywnie wśród nowych członków UE. Polska gospodarka odnotowała poprawę względnej pozycji 26
konkurencyjnej jedynie odnośnie otoczenia instytucjonalnego, natomiast w pozostałych dwóch wymiarach przygotowanie technologiczne i otoczenie makroekonomiczne osiągnęła wyniki słabsze o kilka a nawet kilkanaście miejsc. Niewątpliwie miało na to wpływ wiele czynników, jak: 16 W zakresie przygotowania technologicznego: wciąż niska zdolność do polskiej gospodarki innowacji; słabe ssanie postępu technicznego przez krajowe przedsiębiorstwa; powiększający się (mimo szybkiego postępu) dystans miedzy Polską i innymi krajami UE-12 w dziedzinie wykorzystywania technologii informatycznych i komunikacyjnych; w zakresie otoczenia makroekonomicznego: niska skłonność do oszczędzania; wykorzystywanie deficytu fiskalnego inwestycji publicznych; trwała strukturalna nierównowaga finansów publicznych; opóźnienie w prywatyzacji wielu kluczowych sektorów; zbyt wolna restrukturyzacja gałęzi schyłkowych; wyższe nakłady w stronę celów redystrybucyjnych kosztem efektywności i celów rozwojowych. 3.2 Uwarunkowania związane z wydajnością pracy Wydajność pracy jest podstawowym czynnikiem decydującym o stopniu rozwoju gospodarczego społeczeństwa, kształtującym różnice w poziomie zamożności między poszczególnymi sektorami gospodarki. Najczęściej obliczana jest jako realny PKB podzielony przez liczbę pracowników lub liczbę przepracowanych godzin pracy. Zmiany wydajności pracy w dużym stopniu zależą od wahań cyklu koniunkturalnego. Kierunek zmian produktywności pracy jest z reguły zgodny z kierunkiem cyklu, tj. produktywność pracy rośnie w okresie koniunktury, a maleje w okresie recesji. 17 W przypadku osłabienia gospodarczego spadek produkcji jest bowiem szybszy od spadku zatrudnienia. Z kolei wzrost wydajności pracy bywa szczególnie szybki w pierwszym roku wychodzenia z recesji, gdy przedsiębiorstwa z reguły wciąż zachowują ostrożność, jeżeli chodzi o zwiększanie zatrudnienia. 16 Rapacki R., Silne i słabe strony polskiej gospodarki, [w:] Polska, Raport o konkurencyjności 2006, Rola innowacji w kształtowaniu przewag konkurencyjnych, red. M.A. Weresa, SGH, Warszawa, 2006, s. 223-226. 17 Hall R.E., Taylor J.B., 2000: Makroekonomia, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, s. 105. 27
Tabela 6. Wydajność pracy w nowych krajach członkowskich UE (względem średniej UE-27=100) UE/kraje 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 UE-27 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 Malta 94.3 94.5 93.0 92.2 94.3 97.0 97.8 94.4 92.9 91.7 Cypr 82.3 82.9 84.0 85.2 90.8 92.2 90.8 89.7 92.5 91.8 Słowenia 81.5 83.1 83.2 83.0 83.6 80.0 79.4 81.0 80.8 81.1 Czechy 72.9 73.0 73.9 76.2 73.9 75.8 74.2 74.5 73.8 71.9 Węgry 67.0 67.6 67.7 66.5 70.5 72.3 71.6 72.5 71.2 70.6 Słowacja 65.7 68.7 71.6 76.3 79.6 79.9 82.2 81.5 82.0 82.6 Polska 61.8 61.7 61.1 62.1 62.3 65.4 70.0 71.9 73.6 74.3 Estonia 57.7 60.8 62.3 66.6 65.6 66.0 69.6 69.6 70.1 70.0 Litwa 53.8 54.9 56.7 59.5 61.9 57.9 68.1 72.2 74.0 74.6 Łotwa 45.8 47.8 48.8 53.9 55.0 57.2 60.7 63.7 66.2 66.9 Bułgaria 34.7 35.8 36.4 37.4 39.7 39.7 40.8 42.9 44.5 43.4 Rumunia 34.6 36.1 39.7 43.3 49.1 49.3 49.7 50.4 51.0 51.7 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych EUROSTAT http://ec.europa.eu/eurostat/tgm/table.do?tab=table&init=1&language=en&pcode=tec00116&plugin=1 (dostęp: 30.04.2015). We wszystkich nowych krajach członkowskich UE wydajność pracy jest niższa niż średnia UE-27. W całym analizowanym okresie najmniejszy dystans od średniej cechował takiej kraje, jak Cypr, Malta oraz Słowenia, a największą lukę wykazywały Rumunia, Bułgaria oraz Łotwa. W 2004 roku Polska zajmowała 7 miejsce w grupie UE-12, w 2013 r. awansowała o jedno miejsce. Największe progres, jeśli chodzi o wydajność pracy, w latach 2004 2013 zrobiły te kraje, które cechowała duża luka w tym zakresie do średniej UE. Malta, Słowenia oraz Czechy pogorszyły swoją pozycję od 2004 roku kolejno o -2,6 pkt. proc., -0,4 pkt. proc. oraz -1 pkt. proc. Pozostałe nowe kraje UE w analizowanych latach polepszyły swoją pozycję i zbliżyły się do średniej w wydajności pracy w UE-27. Największy postęp w domykaniu luki w wydajności pracy odnotowały Łotwa i Litwa w tych krajach relacja wskaźnika wydajności pracy do średniej unijnej w latach 2004 2014 wzrosła o 21,1 pkt. proc. i 20,8 pkt. proc.. Znaczną poprawę wobec średniej dla UE-27 odnotowały również Słowacja (o 16,9 pkt. proc.), Estonia (12,3 pkt. proc.) oraz Rumunia (17,7 pkt. proc.). Można też zauważyć, że mimo znacznego spadku PKB per capita na Cyprze (zob. rozdział 2), wydajność pracy w tym kraju wzrosła w 2013 r. stanowiła 91,8% średniej unijnej, a w 2004 r. 82,3%). W analizowanych latach wydajność pracy podniosła się także w Polsce. Poprawiła się także relacja do średniej UE z 61,8% w 2004 r. do 74,3% w 2013 r., czyli o 12,5 punktów procentowych. Zmiany te były ustabilizowane i wykazywały tendencją wzrostową. Można też zauważyć, że kryzys gospodarczy po 2008 roku zakłócił proces domykania luki w wydajności pracy w większości nowych krajów członkowskich UE. Dotyczyło to m.in. Malty, Czech, Słowenii, Węgier oraz Litwy. W tych gospodarkach wydajność pracy obniżyła się o kilka punktów procentowych w tym okresie. Potwierdza to jednocześnie wskazywaną w teorii ekonomii zależność zmian wydajności pracy od wahań cyklu koniunkturalnego. 28
Wykres 8. przedstawia zmiany wydajności pracy względem średniej unijnej w nowych krajach UE. Można zauważyć, że te kraje, które cechowały się najwyższym produktem na jednego pracownika, w latach 2004-2014 w niewielkim stopniu zmniejszyły dystanans w stosunku do średniej unijnej, a w niektórych uległ on nawet zwiększeniu (Słowenia, Malta, Czechy). Natomiast wszystkie kraje, które u progu integracji notowały większe różnice w wydajności pracy (Polska, Estonia, Łotwa, Bułgaria, Rumunia), w ciągu analizowanych 10 lat zbliżyły się do średniej i zmniejszyły lukę w tym wskaźniku. Lecz w dalszym stopniu dzieli je spora różnica od rozwiniętych krajów UE. Są to podobne zmiany do tych, jakie obserwowano odnośnie PKB per capita. Wykres 8. Zmiany wydajności pracy w nowych krajach członkowskich UE (względem średniej UE-27=100) w latach 2004 2014 Polska Estonia Łotwa Malta Cypr Słowenia Bułgaria Rumunia Czechy Węgry 80 120 70 60 50 100 80 40 60 30 20 10 40 20 0 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 0 2004200520062007200820092010201120122013 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych EUROSTAT. 3.3 Uwarunkowania związane z funkcjonowaniem rynków pracy 3.3.1 Tendencje w zakresie kształtowania się stopy zatrudnienia Odsetek ludności w wieku produkcyjnym, która jest zatrudniona, uznawany jest za kluczowy wskaźnik społeczny służący do celów analitycznych w badaniach tendencji na rynkach pracy. W 2013 r. w UE-28 wskaźnik zatrudnienia osób w wieku od 15 do 64 lat, mierzony w ramach badania aktywności ekonomicznej ludności UE (EU LFS), wynosił 64,1%. W porównaniu do roku 2004 wzrósł o 1,2 punktu procentowego. Wskaźnik ten najwyższą wartość osiągnął w 2008 r. 65,7%, potem obniżał się, aż do poziomu 64,0% w 2010 r. Tendencja spadkowa w okresie kryzysu finansowego i gospodarczego łącznie o 1,7 punktu 29