Trudności w podejmowaniu decyzji zawodowych u maturzystów

mgr Anna Katarzyna Zaleszczyk Instytut Psychologii Polska Akademia Nauk dr Paweł Kot Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II Instytut Psychologii Katedra Psychologii Organizacji i Zarządzania Trudności w podejmowaniu decyzji zawodowych u maturzystów W okresie dorastania i wczesnej dorosłości młodzi ludzie podejmują wiele ważnych decyzji życiowych (Paczkowska-Rogacz 2013). Decyzja edukacyjno zawodowa jest jednym z takich trudnych wyborów, którą młody człowiek stojący u progu dorosłości musi podjąć (Super 1994). Na wybór zawodu dokonywanego przez młodzież wpływ ma wiele czynników, które najogólniej można podzielić na 2 główne grupy: czynniki zewnętrzne (związane z środowiskiem zewnętrznym) - czynniki środowiskowe i sytuacyjne, sytuacja ekonomiczna kraju, czynniki wychowawcze, rodzina pochodzenia oraz czynniki wewnętrzne (związane z osobą decydenta) - poziom rozwoju ogólnego, cechy indywidualne: inteligencja ogólna, zdolności specjalne, zainteresowania, potrzeby, cechy temperamentu, stan zdrowia (Bajcar i inni 2006; Czerwieńska-Jasiewicz 1997, 2005; Lent, Brown, Hackett 2000; Morgan, Ness 2003). W rzeczywistości ważne jest uwzględnienie wszystkich grup czynników pominięcie ich może spowodować, że wybór zawodu nie będzie optymalny (Karney 2004). Właściwe wybranie zawodu jest dla jednostki niezmiernie ważne, gdyż wykonywana praca stanowi podstawę utrzymania i zaspokojenia szeroko rozumianych potrzeb współcześnie żyjącego człowieka (Miś 2007). Decydent dokonując wyboru edukacyjno zawodowego nie jest pewny wyniku jaki osiągnie w konsekwencji tej decyzji. Sekwencyjność decyzji polega na tym, iż jedna decyzja jest wzajemnie powiązana z kolejnymi wyborami: wybór szkoły, wybór studiów, wybór zawodu i wybór miejsca pracy (Czerwieńska-Jasiewicz 1997). Jeszcze w XIX wieku sprawa wyboru zawodu przez młodzież nie wymagała stosowania złożonych strategii podejmowania decyzji najczęściej młody człowiek 195

dokonywał wyboru spośród ograniczonego zbioru dostępnych mu alternatyw lub też otrzymywał odgórnie ustalone miejsce w środowisku pracy (por. Ertelt, Schultz 2010; Parsons 1909; Super 1994). W obecnych czasach w związku z postępującym procesem profesjonalizacji lista dostępnych alternatyw wydaje się niemal nieograniczona (Savickas i inni 2009). W takiej sytuacji wybór zawodu i miejsca pracy staje się dla osób młodych decyzją niezwykle trudną i odpowiedzialną (Aschenbrenner 1981). W celu pomocy osobom znajdującym się w sytuacji wyboru badacze starają się wykorzystać dostępną wiedze naukową do konstrukcji modeli decyzyjnych (Rutkowska-Piontek 2009). Zgodnie z definicją zaproponowaną przez Eugeniusza Wiśniewskiego (1998, s. 8) modelem decyzyjnym jest: układ logicznie powiązanych zależności, którego zadaniem jest imitowanie wyróżnionych przedsięwzięć danego układu rzeczywistego, co do którego podejmuje się decyzje. Modele decyzyjne stanowią sposoby postępowania w określonych sytuacjach. Najogólniejszy podział teorii decyzji wyróżnia dwie klasy teorii decyzji: normatywne i deskryptywne (Kozielecki 1977). Modele normatywne zajmują się określeniem optymalnego rozwiązania przez idealnego decydenta, który w pełni wykorzystuje dostępne mu informacje, wyznacza korzyści z maksymalną dokładnością i działa w pełni racjonalnie. Takie modele mają najczęściej ścisły związek z matematyką, statystyką, czy ekonomią ich celem jest zaprezentowanie w jaki sposób powinien przebiegać wzorcowy proces podejmowania decyzji (Nęcka, Orzechowski, Szymura 2006). Zaliczyć do nich można m. in.: teorię racjonalnych decyzji (Kozielecki 1977), klasyczną teorię decyzji (Nęcka, Orzechowski, Szymura 2006) czy model podejmowania decyzji dotyczący kariery zawodowej The PIC Model for the Career Decision-Making Process (Gati, Asher 2001a). W związku z tym, iż ludzie zwykle nie postępują w sposób tak optymalny jak wymagają tego modele normatywne, istnieje również podejście deskryptywne, czyli takie które za cel stawia sobie opisanie typowego zachowania człowieka w danej sytuacji decyzyjnej (Nęcka, Orzechowski, Szymura 2006). Takim podejściem zajmują się głównie psychologia, kognitywistyka i socjologia. W tym podejściu szczególną rolę odgrywa m. in.: psychologiczna teoria decyzji (Kozielecki 1977), model kompensacyjny, teoria perspektywy Kahnemana i Tversky go (Nęcka, Orzechowski, Szymura 2006) czy posługiwanie się heurystykami (Gigerenzer 2009). W celu pomocy osobom stojącym u progu podjęcia decyzji związanej z dalszą ścieżką kształcenia lub ścieżką zawodową konieczne jest, aby zlokalizować i zidentyfikować ich specyficzne obszary trudności (Ng i in. 2005). Osoby nie uświadamiają sobie tego, że wybór 196

zawodu nie może być jednorazowym aktem, że aby był on trafny musi to być ciąg decyzji, proces rozciągnięty w czasie. Dodatkowo decyzje edukacyjno zawodowe uruchamiają łańcuch wydarzeń, które wpływają na całe późniejsze życie nie tylko zawodowe (kariera szkolna, kariera zawodowa, sukcesy w życiu osobistym) (Bańka 2011). Model podejmowania decyzji dotyczących kariery zawodowej Zaproponowany przez Itamara Gati ego Model podejmowania decyzji dotyczących kariery zawodowej (PIC) jest skierowany do osób znajdujących się w sytuacji wyboru kariery, a jego celem jest ułatwienie procesu decyzyjnego (Kielman i inni 2004). Autor wskazuje, że dla danej osoby optymalnym wyborem kariery zawodowej jest wybór, który maksymalizuje subiektywną i oczekiwaną użyteczność tego wyboru (Gati, Asher 2001b). Model ten składa się z 4 etapów, a na każdym kolejnym następuje eliminacja alternatyw, które nie spełniają w wystarczającym stopniu osobistych preferencji osoby dokonującej wyboru (Gati, Saka, Krausz 2001). Idealny decydent w teorii decyzji Gatiego (Kielman i inni 2004) to osoba, która: jest świadoma potrzeby podjęcia decyzji, jest gotowa na podjęcie decyzji, jest zdolna do podejmowania właściwych decyzji (tj. decyzja opiera się na odpowiednim procesie i jest zdolna z indywidualnymi celami). Etapy modelu podejmowania decyzji w obszarze kariery Gati ego (Gati, Asher 2001a): Wstępne rozeznanie (Prescreening) celem pierwszego etapu jest wybranie z listy wszystkich potencjalnych możliwości tylko 5-7 najbardziej obiecujących alternatyw do dalszej pracy w kolejnych etapach: zdefiniowanie celu poszukiwań (może nim być: szkoła, zawód, miejsce pracy); wygenerowanie listy 10-15 atrybutów kariery uważanych przez jednostkę za najważniejsze np.: środowisko pracy, dochody, czas pracy; ustalenie dla każdego z atrybutów indywidualnej preferencji osoby, np.: brak wyjazdów, wysoki dochód; począwszy od najważniejszego z atrybutów porównanie ze sobą potencjalnych opcji kariery zawodowej i wyeliminowanie tych, które nie spełniają osobistych preferencji osoby w tym aspekcie; powtarzanie procesu eliminacji opcji kariery z uwzględnieniem atrybutów o coraz niższych wag; zakończenie procesu eliminacji gdy pozostanie około 7 obiecujących alternatywnych rozwiązań. Pogłębiona eksploracja (in-depth exploration) - celem jest ustalenie, które z pozostałych po pierwszym etapie alternatyw są rzeczywiście korzystne i możliwe do zrealizowania oraz czy spełniają indywidualne wymagania decydenta: poszukiwanie informacje na temat obiecujących opcji kariery, np.: poprzez rozmowy z ludźmi pracującymi w zawodzie, odwiedzanie ośrodków doradztwa zawodowego i wykorzystywanie komputerowych baz danych zawierających opisy 197

zawodów i szkoleń; wykorzystanie pozyskanych informacji do odpowiedzi na pytania dotyczące preferencji decydenta: czy zawód jest kompatybilny z tym czego decydent poszukuje w atrybutach o niższych rangach? czy decydent pasuje do zawodu? czy decydent jest gotowy do spełnienia wymagań zawodu (np. pracować na zmiany jako sanitariusz)? czy umiejętności i dotychczasowe osiągnięcia decydenta pasują do wymagań/warunków zawodu? jakie są szanse przyjęcia do wymaganego szkolenia? Po tym etapie pozostaje 2-4 najlepsze alternatywy. Wybór (choice) celem tego etapu jest ostateczny wybór najlepszej opcji kariery: porównanie w parach każdej z pozostałych alternatyw w odniesieniu do preferencji zapisanych w etapie 1, poprzez wymienienie wszystkich zalet i wad; ustalenie, dla każdej z porównywanych alternatyw, która ma więcej zalet i eliminacja przegranych alternatyw z każdej pary. Kontynuując proces porównywania wygranych" alternatyw ze sobą pozostaje wyłoniona, ostatnia para, z której w analogiczny sposób uzyskujemy najlepszą alternatywę; po wyłonieniu najlepszej alternatywy decydent ocenia szanse na zrealizowanie zwycięskiej opcji kariery, jeśli z jakiś powodów są one ograniczone wymagany jest wybranie drugiej, najlepszej alternatywy; w przypadku, gdy szanse realizacji wybranej opcji nie są zadowalające decydent powinien poszukać sposobu by je zwiększyć i zastanowić się czy jest gotowy na wysiłek poprawy; jeśli decydentowi coś w przeszkadza swobodnym funkcjonowaniu po dokonanym wyborze, powinien spróbować zrozumieć co jest tego przyczyną i starać się ją wyeliminować, w razie potrzeby może powrócić do wcześniejszych etapów procesu podejmowania decyzji w sprawach kariery. Wykonanie decyzji (implementing the decision) planowanie i podejmowanie kroków w kierunku wprowadzania w życie skutków wyboru i wstępne sprawdzanie jego użyteczności: podjęcie wszystkich niezbędnych kroków w celu realizacji swojej decyzji zawodowej, w sytuacji braku pewności zrealizowania jednej konkretnej opcji, decydent powinien być przygotowany do wstępnej realizacji kilku obiecujących kierunków kariery. W oparciu o założenia teoretyczne Modelu podejmowania decyzji dotyczących kariery zawodowej opracowano uniwersalną typologię czynników utrudniających proces decyzyjny idealnego decydenta (Gati, Krausz, Osipow 1996) Czynniki utrudniające proces decyzyjny dzielą się na ujawniające się przed oraz w trakcie procesu decyzyjnego (Gati i inni 2010). Trudności występujące przed rozpoczęciem procesu podejmowania decyzji to brak gotowości (Lack of Readiness). Trudności występujące w trakcie procesu podejmowania decyzji to: brak informacji (Lack of information) oraz niezgodność informacji (The inconsistent information) (Gati, Saka 198

2001a). Wyodrębniono również specyficznych 10 trudności ujawniających sie na różnych etapach procesu podejmowania decyzji (Gati, Krausz, Osipow 1996). Trudności występujące przed rozpoczęciem procesu podejmowania decyzji to: Brak gotowości (Lack of Readiness), który tworzy specyficzne rodzaje trudności: brak motywacji (Lack of motivation) brak woli do podejmowania decyzji w danym momencie; ogólne niezdecydowanie (General indecisiveness) cecha osobowości, która powoduje iż osoba ma ogólne problemy z dokonywaniem wyborów w swoim życiu, może jej towarzyszyć skłonność do zmiany raz dokonanego wyboru; dysfunkcjonalne przekonania (Dysfunctional beliefs) - odnosi się do irracjonalnych przekonań i oczekiwań w stosunku do decyzji zawodowych. Trudności występujące w trakcie procesu podejmowania decyzji to: Brak informacji (Lack of information), na który składa się 4 specyficzne rodzaje trudności: brak informacji o procesie podejmowania decyzji (Lack of information about the career decision-making process) - odzwierciedla brak wiedzy na temat możliwości trafnego podjęcia decyzji, nieznajomość etapów procesu podejmowania decyzji; brak informacji na swój temat (Lack of information about the self) odzwierciedla sytuację w której decydent nie ma pełni wiedzy na swój temat np.: o słabych/mocnych stronach; brak informacji na temat zawodów (Lack of information about occupations) - brak informacji o istniejących opcjach kariery, dostępnych rozwiązaniach alternatywnych; brak informacji o sposobach zdobywania informacji o zawodach (Lack of information about ways of obtaining career information) odzwierciedla brak informacji na temat sposobów pozyskiwania dodatkowych informacji lub pomocy, które mogą ułatwić podejmowania decyzji, np.: gdzie można znaleźć doradzcę zawodowego. Niezgodność informacji (The inconsistent information) składajacej się z specyficznych obszarów trudności: nierzetelne informacje (Unreliable information) - oznacza, iż informacje, które decydent posiada o sobie lub o zawody są nierzetelne, niesprawdzone; konflikty zewnętrzne (External conflicts) wskazuje na rozbieżności między własnymi preferencjami decydenta, a preferencjami jego otoczenia; konflikty wewnętrzne (Internal conflicts) wskazuje na rozbieżności, wzajemne wykluczanie się preferencji decydenta, np. praca dobrze płatna ale mało wymagająca. 199

Przedstawiony model PIC w odpowiedni sposób obrazuje wybór kariery w sytuacji, w której decydent ma duża liczbę potencjalnych wariantów alternatywnych (Kielman i inni 2004). W nowych realiach świata pracy, takie decyzje dotyczące kariery będą towarzyszyć człowiekowi nie tylko w okresie młodości, ale przez całe jego życie (Noworol 2003). Zarzutem kierowanym pod adresem tego modelu podobnie jak do wszystkich powstałych w nurcie normatywnym jest to, że przedstawia raczej wyidealizowany model, a nie opisuje rzeczywistych zachowań ludzi w sytuacji decyzji (de Raaf, Dowie, Vincent 2009). Jednak badania z wykorzystaniem CDDQ były prowadzone w różnych populacjach (szczególnie na poziomie uniwersyteckim) i wykazały, że stworzona przez Gati ego taksonomia trudności towarzyszących procesowi decyzji dotyczącej kariery jest aktualna i stanowi wiarygodne źródło pomiaru w badaniach i praktyce (Gati, Saka, Krausz 2001). Badania własne Celem badań było zbadanie nasilenia trudności występujących przed rozpoczęciem procesu podejmowania decyzji zawodowej u młodzieży maturalnej, gdyż na gruncie polskim liczba aktualnych opracowań tego zagadnienia jest niewystarczająca (Rożnowski 2013). W toku analizy literatury przedmiotu sformułowano następujące pytanie badawcze: W jakich obszarach podejmowania decyzji zawodowych młodzież maturalna spostrzega największe trudności? Postawiono 2 hipotezy: H1: Największe trudności w podejmowaniu decyzji zawodowych występują w trakcie procesu podejmowania decyzji. H2: Występują różnice w nasileniu trudności w podjęciu decyzji zawodowej w zależności od typu szkoły, do którego młodzież uczęszcza. Metoda - badanie przeprowadzone zostało w grupie 149 uczniów szkół średnich z województwa mazowieckiego. Grupa badana składała się z 64 kobiet i 85 mężczyzn, co stanowi odpowiednio 43% i 57%. W skład badanej grupy weszły 64 osoby uczące się w technikach (43%) oraz 85 osób uczęszczających do liceów ogólnokształcących i profilowanych (57%). Osoby badane były w wieku 17-21 lat, średnia M=18,64 przy odchyleniu standardowym SD=0,69. Badania zostały przeprowadzone w szkołach średnich za zgodą dyrekcji. Badania przeprowadzono wśród maturzystów, którzy wyrazili świadomą zgodę na badania. Udział w badaniu był całkowicie dobrowolny i anonimowy. 200

Narzędzia badawcze - badania przeprowadzono z wykorzystaniem Kwestionariusza Trudności w Podejmowaniu Decyzji Zawodowych The Career Decision-Making Difficulties Questionnaire (CDDQ) autorstwa Gati ego (Gati, Saka 2001a). Kwestionariusz składa się z 34 itemów służących pomiarowi nasilenia trudności w procesie podejmowania decyzji. Zastosowana w metodzie taksonomia oceny trudności w wyborze kariery oparta jest na trzech poziomach kategoryzacji (Gati, Krausz, Osipow 1996). Metoda pozwala obliczyć wynik ogólny, informujący o ogólnym poziomie nasilenia trudności w wyborze kariery oraz wyniki w trzech głównych skalach i wchodzących w ich skład 10 podskalach dotyczących konkretnych trudności. Pierwsza skala: brak gotowości mierzy trudności występujące przed procesem podejmowania decyzji. W jej skład wchodzą 3 podskale: brak motywacji, ogólne niezdecydowanie oraz dysfunkcjonalne przekonania. Skale brak informacji oraz niezgodność informacji służą do pomiaru nasilenia trudności występujących decydenta w trakcie podejmowania decyzji zawodowej. Na skalę brak informacji składają się 4 podskale: brak informacji o procesie podejmowania decyzji, brak informacji na swój temat, brak informacji na temat zawodów oraz brak wiedzy o sposobach zdobywania informacji o zawodach. W skład skali niezgodność informacji wchodzą 3 podskale: nierzetelne informacje, konflikty zewnętrzne i konflikty wewnętrzne (Gati, Saka 2001b). Właściwości psychometryczne zarówno całej skali jak i poszczególnych podskal są na dobrym poziomie - rzetelności alfa Cronbacha dla całej skali wynosi 0,88. Alfa Cronbacha dla skali brak gotowości wynosi 0,61; dla skali brak informacji 0,87 i 0,77 dla skali niespójne informacje (Gati, Saka 2001a). Polska wersja powstała jako translacja wersji angielskiej, następnie dokonano tłumaczenia odwrotnego. Uzyskaną po retranslacji wersję przekazano autorowi oryginalnej wersji celem jej zatwierdzenia (Koper, 2005). Wersję polską metody, do celów naukowych, autorzy artykułu uzyskali od autora oryginalnej wersji Gatiego. Wyniki W celu weryfikacji postawionych hipotez badawczych przeprowadzono analizy statystyczne z wykorzystaniem pakietu statystycznego SPSS21. Średnie nasilenie trudności w podejmowaniu decyzji zawodowych wyrażone wynikiem ogólnym w Kwestionariuszu Trudności w Podejmowaniu Decyzji Zawodowych w badanej grupie wynosi 4,34 (SD=4,11). Średnie nasilenie w głównych obszarach trudności decyzyjnych wraz z odchyleniem standardowym dla badanej grupy zawiera Tabela 1. Tabela. 1. Średnie nasilenie trudności w podejmowaniu decyzji zawodowych (N=149). 201

Trudności M SD Minimum Maksimum Brak gotowości 4,71 1,25 1,07 7,69 Brak informacji 4,34 1,76 1,00 7,83 Niezgodność informacji 4,29 1,76 1,08 8,84 Wynik ogólny 4,34 1,34 1,03 7,23 Źródło: opracowanie własne. W celu sprawdzenia, w jakim obszarze trudności w podejmowaniu decyzji o karierze mają największe nasilenie przeprowadzona została jednoczynnikowa analiza wariancji z powtarzanym pomiarem. Czynnikiem wewnątrzobiektowym, mierzonym na trzech poziomach jest obszar trudności w podejmowaniu decyzji o karierze (brak gotowości, brak informacji, niezgodność informacji). Zmienną zależną było nasilenie trudności w tych obszarach. Analiza wariancji została przeprowadzona w modelu jednozmiennowym (univariate repeated measures ANOVA). W związku z istotnością testu Mauchly'ego (p=0,02), wynik testu odczytano z poprawka Greenhouse-Geisser. Analiza wariancji ujawniła istotny efekt główny obszaru trudności w decyzji o karierze F(1,86; 275,88) = 6,44; p< 0,01; eta 2 = 0,05. W celu sprawdzenia, na czym polega istota tego efektu, przeprowadzona została analiza post hoc (z korektą dla porównań wielokrotnych Bonferroniego) porównująca nasilenie trudności w każdym obszarze ze sobą. Nasilenie trudności w obszarze braku gotowości było istotnie wyższe od nasilenia trudności w obszarach: brak informacji i niezgodność informacji (w obydwu przypadkach p=0,01). Porównywane średnie przedstawia wykres 1. Nasilenie trudności w grupie maturzystów N=149. 4.80 4.70 4.60 4.50 4.40 4.30 4.20 4.10 4.00 4.71 4.34 4.29 Brak gotowości Brak informacji Niezgodność informacji Wykres. 1 Nasilenie trudności w podejmowaniu decyzji zawodowych wśród maturzystów (N=149). Konstrukcja Kwestionariusza Trudności w Podejmowaniu Decyzji Zawodowych pozwala wyodrębnić 10 trudności występujących w trakcie podejmowania decyzji zawodowej. Na podstawie jednoczynnkowej ANOVY z powtarzanym pomiarem stwierdzono istotne statystycznie różnice w 202

nasileniu specyficznych trudności w wyborze kariery zawodowej wyodrębnionych przez Gatiego F(6,69; 990,51)=15,07; p<0,01; eta 2 =0,9. W celu sprawdzenia, które ze specyficznych trudności istotnie statystycznie różnią się nasileniem, przeprowadzona została analiza post hoc (z korektą dla porównań wielokrotnych Bonferroniego) porównująca nasilenie trudności w każdym obszarze ze sobą. Nasilenie trudności w specyficznych wymiarach decyzji o wyborze kariery przedstawia tabela 2. Tabela 2. Nasilenie specyficznych trudności w podejmowaniu decyzji zawodowych N=149. Brak gotowości Brak informacji Niezgodność informacji Źródło: opracowanie własne. Trudności M SD brak motywacji 3,78 1,83 ogólne niezdecydowanie 5,02 2,09 dysfunkcjonalne przekonania 4,40 1,68 o procesie podejmowania decyzji 4,45 1,98 na swój temat 4,22 1,99 na temat zawodów 4,69 2,13 o sposobach zdobywania informacji o zawodach 4,00 2,06 nierzetelne informacje 4,17 1,94 konflikty wewnętrzne 5,12 2,17 konflikty zewnętrzne 3,58 2,14 Najniższe nasilenie trudności występuje w obszarze braku motywacji (niższe na poziomie p<0,01 od: ogólnego niezdecydowania, braku informacji o procesie podejmowania decyzji, braku wiedzy o zawodach oraz konfliktów wewnętrznych) i konfliktach zewnętrznych (niższe aż od 7 pozostałych obszarów na poziomie<0,01; z wyjątkiem braku motywacji i informacji o sposobach zdobywania informacji o zawodach). Najwyższe nasilenie trudności w decyzji o wyborze kariery występuje w obszarze konfliktów wewnętrznych (wyższe na poziomie p<0,01 od braku motywacji, dysfunkcjonalnych przekonań, braku informacji o procesie podejmowania decyzji, braku wiedzy na swój temat, braku informacji o sposobach zdobywania informacji o zawodach, nierzetelnych informacji oraz konfliktów zewnętrznych), ogólnego niezdecydowania (wyższe na poziomie p<0,01 od braku motywacji, braku informacji o procesie podejmowania decyzji, braku wiedzy na swój temat, braku informacji o sposobach zdobywania informacji o zawodach, nierzetelnych informacji oraz konfliktów zewnętrznych) oraz braku informacji na temat zawodów (wyższe na poziomie p<0,01 od braku motywacji, braku informacji na swój temat, braku informacji o sposobach zdobywania informacji o zawodach, nierzetelnych informacji oraz konfliktów zewnętrznych). Profil średnich 203

brak motywacji ogólne niezdecydowanie dysfunkcjonalne przekonania o procesie podejmowania decyzji na swój temat na temat zawodów o sposobach zdobywania informacji o zawodach nierzetelne informacje konflikty zewnętrzne konflikty wewnętrzne Kot, P., Zaleszczyk, A. K. (2015). Trudności w podejmowaniu decyzji zawodowych u nasileń trudności w specyficznych obszarach podejmowania decyzji o wyborze zawodu ilustruje to wykres 2. 6 5 4 3 2 1 0 Nasilenie specyficznych trudności w wyborze kariery (N=149) 5.02 4.69 4.4 4.45 4.22 3.78 4 4.17 5.12 3.58 Wykres. 2 Profil nasilenia trudności w szczegółowych obszarach podejmowania decyzji zawodowych wśród maturzystów N=149. Mimo, iż w ogólnym poziomie nasilenia trudności w decyzji o wyborze kariery oraz 3 głównych obszarach tych trudności (brak gotowości, brak informacji i niezgodność informacji) brak jest istotnych statystycznie różnic między uczniami liceów i techników, to jednak ujawniają się one w specyficznych obszarach trudności w podejmowaniu decyzji. 204

6.00 5.00 4.00 3.00 2.00 1.00 0.00 1 Liceum 2 Technikum Wykres. 3. Nasilenie trudności w zależności od typu szkoły (N=149). Zastosowany test t wykazał statystycznie istotne różnice między uczniami liceów i techników w obszarach: brak motywacji t(147)=-2,64; p<0,01; ogólne niezdecydowanie t(147)=2,14; p=0,03; brak informacji na temat zawodów t(147)=2,02; p=0,05; nierzetelne informacje t(147)=1,77; p=0,07. Kierunek różnic przedstawia wykres 3 przedstawiający profile średnich nasileń trudności wśród uczniów w zależności od typu szkoły do której uczęszczają. Dyskusja wyników Zaproponowany przez Amir, Gati'ego i Kleimana (2008) sposób interpretacji danych uzyskanych w kwestionariuszu sugeruje, iż wynik powyżej 6,34 świadczy o wysokim nasileniu trudności, poniżej 3,33 niskim nasileniu trudności, a między tymi wartościami znajdują się wyniki średnie. Analiza uśrednionych dla całej badanej grupy wyników wskazuj, że nasilenie trudności w specyficznych obszarach podejmowaniu decyzji zawodowej jest na umiarkowanym poziomie jednak najbardziej pożądane jest jak najmniejsze nasilenie trudności, ponieważ utrudniają decydentowi podjęcie optymalnej decyzji zawodowej (Gati, Saka 2001a). Uzyskane wyniki, wskazują, iż młodzież maturalna spostrzega największe trudności decyzyjne w obszarze braku gotowości do podjęcia decyzji o wyborze kariery, a nie jak zakładano w pierwszej hipotezie dopiero w trakcie samego procesu podejmowania decyzji. Szczegółowa 205

analiza specyficznych obszarów trudności w decyzji zawodowej wskazała, że najwyższe nasilenie trudności w decyzji o wyborze kariery w badanej grupie uczniów szkół średnich występuje w obszarze ogólnego niezdecydowania, który wchodzi w skład skali braku gotowości do podjęcia decyzji o wyborze kariery. Nasilenie trudności w tym obszarze odzwierciedla stan ogólnej trudności w podejmowaniu decyzji (Gati, Amir, Landman 2010). Może to być związane z potwierdzonym wielokrotnie w badaniach młodzieży zjawiskiem bezdecyzyjności (Bańka 2011; Rożnowski 2013). Oznacza to nieumiejętność, czy wręcz niechęć do podjęcia wiążących decyzji - młodzi ludzie nie dokonując wyboru zdają się na los, przez co ich kariera jest w dużej mierze przypadkowa, brak w niej długofalowego myślenia o własnym rozwoju zawodowym (Biela 2007; Bańka 2011). Bezdecyzyjność młodzieży w aspekcie kariery zawodowej jest wyrazem wydłużającego się wchodzenia w dorosłość (Rożnowski 2009). Arnett (2000) mówi o wyłaniającej sie dorosłości, czyli okresie od końca szkoły średniej, poprzez czas studiów do osiągnięcia statusu dorosłego charakteryzującym się brakiem wykrystalizowanego poczucia tożsamości zawodowej, wzmożonym eksperymentowaniem na rynku pracy, przy jednoczesnym zapotrzebowaniu na wsparcie psychologiczne oraz wydłużaniem momentu wejścia w role małżeńskie i rodzinne. Brak gotowości do planowania własnej kariery zawodowej prowadzi do tego, iż proces ten jest przedłużany (Fouad, Bynner 2008). Decyzji tej często towarzyszy niepewność i lęk przed porażką lub zbyt dużymi kosztami podjętego zobowiązania (Rożnowski 2009). Jednak jako faza przejściowa, musi się jednak kiedyś zakończyć, a jednostka ostatecznie jest zmuszona dokonać przypadkowego wyboru lub zdać sie na to co podsuwają jej okoliczności. W konsekwencji może prowadzić do nietrafnych, niesamodzielnych, niesatysfakcjonujących wyborów dalszej kariery zawodowej (Bańka 2011). Kolejnym obszarem w którym trudności w decyzji zawodowej były istotnie statystycznie wyższe od pozostałych dotyczą konfliktu wewnętrznego. Wynik w tej dziedzinie odzwierciedla nasilenie wewnętrznych trudności w spójnym pogodzeniu wpływu wielu istotnych dla decydenta czynników (Amir, Gati, Kleiman 2008). Konflikty wewnętrzne mogą pojawić się, gdy atrakcyjny zawód wymaga pewnego elementu nieatrakcyjny (np. prestiżowy i dobrze płatny zawód lekarza wiąże się z długim i wymagającym procesem kształcenia) lub, gdy kilka zawodów wydaje się równie atrakcyjnych (Gati, Amir, Landman 2010). Sposobem radzenia sobie z tym problemem może być poznanie swoich preferencji zawodowych oraz dokładne poznanie specyfiki świata zawodów (Paszkowska-Rogacz 2013). 206

Niepokojącym faktem jest, iż kolejną trudnością jaką zgłaszają badani uczniowie jest brak informacji na temat zawodów. Na brak wystarczającej wiedzy o zawodach jako przyczynę trudności w satysfakcjonującym wyborze zawodu wskazywał między innymi Aschenbrenner (1981). Wprawdzie od tego czasu postęp technologiczny ułatwił szybki dostęp do dowolnych informacji (Ertelt, Bańka 2005) i młodzi ludzie, równocześnie deklarują w niniejszych badaniach, że posiadają wiedzę na temat źródeł pozyskiwania informacji o zawodach. Jednak badania Rożnowskiego (2009) wskazują iż młodzi ludzie wiedzę na temat świata zawodów czerpią głównie od znajomych, czy z mediów, a nie od profesjonalnych doradców zawodowych, stąd jakość i użyteczność tej wiedzy w procesie decyzyjnym może budzić obawy. Obszarem, w którym występują najmniejsze trudności w podejmowaniu decyzji jest brak motywacji i konflikty zewnętrzne. Odzwierciedla, to gotowość młodych ludzi do podjęcia decyzji zawodowej w danym momencie (Czerwińska-Jasiewicz 2005). Istotne, by zamiar ten faktycznie oznaczał chęć podjęcia samodzielnego wysiłku zaplanowania i realizacji optymalnej dla siebie kariery (Gati, Saka 2001b), co w obliczu wysokiego poziomu ogólnego niezdecydowania młodych ludzi w badanej grupie, może prowadzić do zagrożenia szybkiego zaprzestania aktywności na polu decyzji zawodowej (Bolles 2012). Pozytywnym elementem jest fakt, iż młodzi ludzie nie zgłaszają trudności w obszarze konfliktów zewnętrznych, czyli nie doświadczają presji zewnętrznej np. w postaci działań rodziców. Istotne znaczenie w procesie podejmowania decyzji mają różnego rodzaju oddziaływania dorosłych. Oddziaływanie takie jest szczególnie ważne, ponieważ młody człowiek nie jest jeszcze na tyle dojrzały, by w pełni samodzielnie podjąć tak doniosłą i złożoną decyzję. Oddziaływanie to jednak powinno przebiegać jako długofalowy proces wychowawczy i przygotowawczy młodzież na podjęcie świadomej decyzji wyboru szkoły i zawodu. Z pewnością nie powinno polegać to na nakazywaniu czy przymuszaniu do jakiegokolwiek wyboru niezgodnego z odczuciami decydenta (Paszkowska-Rogacz 2008). Oddziaływanie wychowawcze winno być ściśle związane z procesem rozwoju człowieka we wszystkich sferach. Szczególnym rodzajem oddziaływania jest poradnictwo zawodowe, które w procesie wyboru zawodu oferuje specjalistyczną pomoc dla młodzieży i jej otoczenia (Czerwieńska-Jasiewicz 1991). Zapewnienie swobody w decyzji o karierze zawodowej stanowi podstawę podmiotowości człowiek jako decydenta (Biela 1986), jednak zagrożeniem tej wolności może być trudna sytuacja młodych ludzi wchodzącej na rynek pracy, stąd decyzja zawodowa nie zawsze może stanowić efekt dobrowolnego wyboru młodego człowieka, ale być podyktowana zapotrzebowaniem rynku pracy (Boni, Szafraniec 2012). 207

Istotne statystycznie różnice w nasileniu trudności w podjęciu decyzji zawodowej występują w zależności od typu szkoły, do którego młodzież uczęszcza. Uczniowie technikum doświadczają większych trudności w obszarze braku motywacji do podjęcia decyzji o karierze zawodowej. Związane może to być z faktem, iż wyboru ścieżki zawodowej dokonali we wcześniejszym etapie edukacji, decydując się na uczęszczanie do technikum (Rożnowski 2009). W tym typie szkoły dostępna ścieżka kariery jest bardziej doprecyzowana - absolwenci posiadają już konkretny zawód, dlatego mogą już wchodzić na rynek pracy lub kształcić się w wybranym zawodzie (Paszkowska- Rogacz 2013). Z kolei uczniowie liceum ogólnokształcącego są bardziej zmotywowani do podjęcia ukierunkowującej ich karierę decyzji, którą ich rówieśnicy z techników podjęli kończąc gimnazjum. Uczniowie liceum doświadczają większych trudności w obszarze ogólnego niezdecydowania związanego z bezdecyzyjnością młodzieży. W odróżnieniu od uczniów technikum mają bardziej ogólną wiedzę, co pozwala im kontynuować naukę na dowolnym kierunku studiów, ale z drugiej strony stanowi to źródło frustracji i konieczność trafnego wyboru (Czarnecki 2008). Fakt wyboru wiąże się z koniecznością radzenia sobie z brakiem informacji na temat zawodów oraz wątpliwościami dotyczącymi nierzetelnych informacji, na temat rynku pracy (Amir, Gati, Kleiman 2008). Dynamiczna i niestabilna sytuacja na rynku pracy prowadzi do dezaktualizacji danych dotyczących klasycznych ścieżek kariery (Ertelt, Schulz 2010). Wysokie bezrobocie w grupie młodych ludzi, zauważalna dewaluacja wyższego wykształcenia oraz duży wskaźnik migracji zarobkowej wśród młodych Polaków wskazuje, że trudno jest podjąć decyzje gwarantującą powodzenie na rynku pracy (Bańka 2011). Co nie oznacza, że nie potrzeba szkolenia kadry doradczej, by przygotowała młodych ludzi w zakresie nowoczesnych sposobów podejmowania decyzji zawodowej. Podsumowanie W obecnej sytuacji wybór zawodu i miejsca pracy staje się dla osób młodych decyzją niezwykle trudną i odpowiedzialną (Aschenbrenner 1981). W związku z wysokim stopniem złożoności tego typu decyzji młodzi ludzie zgłaszają różne trudności w różnych aspektach procesu decyzyjnego. Szczególnie istotna jest pomoc w kształtowaniu motywacji i gotowości do podjęcia decyzji zawodowej oraz uzupełnienie wiedzy na temat aktualnego rynku pracy (Ertelt, Schulz 2010). Równie ważne jak przekazanie wiedzy o świecie zawodów, czy umożliwienie poznania własnych preferencji zawodowych (Savickas i inni 2009) jest dostarczenie młodym ludziom wiedzy na temat samego procesu decyzyjnego, jego poszczególnych etapów i możliwych trudności (Biela 208

2007; Gati, Saka 2001b). Dojrzała samowiedza pozwala na trafna ocenę swoich możliwości, przez co oddziałuje na plany i decyzje (Noworol 2003). Otrzymane wyniki mają praktyczne implikacje w poradnictwie zawodowym skierowanym do osób znajdujących się w sytuacji wyboru kariery życiowej. Należy właściwie motywować uczniów do podejmowania samodzielnych decyzji zawodowych, zwłaszcza w obliczu coraz częściej pojawiającej się bezdecyzyjności wśród młodzieży czy przedłużaniu procesu decyzyjnego. Dodatkowo pomoc powinna być zróżnicowana w zależności od typu szkoły. Jest to jedna z ich pierwszych w pełni samodzielnych decyzji, dlatego powinna być jak najbardziej optymalna (Kida 2009). Trafny wybór zawodu stanowi podstawę powodzenia w pracy zawodowej i przekłada się na dobre funkcjonowanie w innych wymiarach ludzkiego życia (Bańka 2011). Ograniczeniem przeprowadzonych badań jest zbyt wąski dobór próby badawczej ograniczający się tylko do uczniów szkół średnich z terenu województwa mazowieckiego. Ciekawym kierunkiem kontynuacji badań eksplorującym zjawisko podejmowania decyzji o wyborze kariery zawodowej jest włączenie w program badawczy aspektu ewaluacji trafności decyzji. Wymaga to podłużnego badania osób: na etapie podejmowania decyzji jak i na w czasie ich późniejszego funkcjonowania na rynku pracy w celu zweryfikowania efektywności podjętej decyzji. Bibliografia Amir, T., Gati, I., & Kleiman, T. (2008). Understanding and Interpreting caree decision-making difficulties. Journal of Career Assessment, 16, 281-309. Arnett, J.J. (2000). Emerging Adulthood: A Theory of Development From the Late Teens Through the Twenties, American Psychologist, 55 (5), 469-480. Aschenbrenner, K. M., (1981). Zastosowanie analizy decyzyjnej w poradnictwie zawodowym. Roczniki filozoficzne, XXIX, (4), 37-43. Bajcar, B., Borkowska, A., Czerw, A., Gąsiorowska, A., Nosal, C. S. (2006). Zeszyty Informacyjno- Metodyczne Doradcy Zawodowego. Warszawa: Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej. Bańka, A. (2011). Psychologia pracy i organizacji w dobie ponowoczesności. W: B. Rożnowski, M. Łaguna. (red.), Człowiek w pracy i organizacji (10-40). Lublin: Wyd. KUL. Biela, A. (2007). Nauka pracy absolwentów szkół jako strategia alternatywna wobec emigracji zarobkowej polskiej młodzieży. W: A. Biela (red.), Nauka pracy, doradztwo zawodowe i przedsiębiorczość młodzieży (35-50). Warszawa: Kancelaria Senatu. 209

Biela A., Psychologiczna aktualność tez encykliki Laborem exercens. w: J. Gałkowski (red.). Jan Paweł II LABOREM EXERCENS: tekst i komentarze (187-201). Lublin 1986. Boni, M., Szafraniec, K. (2012). Młodzi 2011. Warszawa: Kancelaria Sejmu. Czarnecki, K., M. (2008). Aktywizacja zawodowa studentów i absolwentów uczelni wyższych. W: S. M. Kwiatkowski, M. Żurek (red.), Aktywizacja zawodowa studentów w akademickich biurach karier (47-59) Warszawa-Radom: Instytut Badań Edukacyjnych. Czerwińska-Jasiewicz, M. (1997). Decyzje młodzieży dotyczące własnej przyszłości. Warszawa: Wydawnictwo UW. Czerwińska-Jasiewicz, M. (2005). Rozwój psychiczny młodzieży a jej koncepcje dotyczące własnego życia. Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN de Raaf, S., Dowie, M., Vincent, C. (2009). Improving Career Decision Making of Young Workers: Design of a Randomized Experiment. Social Research and Demonstration Corporation Ertelt, B. J., Bańka, A., (2005). Transnational Vocational Counselling - A Guide for Students of Post-Graduate Education Programme in the Field of Eurocounselling. Poznań: Wydawnictwo MPiG. Ertelt, B-J., Schulz, W.E. (2010). Podstawy doradztwa kariery. Warszawa-Kraków: NFDK Fouad, N. A., Bynner, J., (2008). Work Transitions, American Psychologist, 63, 4, 241 251. Gati, I., Saka, N. (2001a). High school students career related decision-making difficulties. Journal of Counseling and Development, 79, 331-340 Gati, I., & Saka, N. (2001b). Internet-based versus paper-and-pencil assessment: Measuring career decision-making difficulties. Journal of Career Assessment, 9, 397-416. Gati, I., Krausz, M., Osipow, S. H. (1996). A taxonomy of difficulties in career decision- making. Journal of Counseling Psychology, 43, 510-526. Gati, I., Amir, T., Landman, S. (2010). Career counsellors' perceptions of the severity of career decision-making difficulties. British Journal of Guidance and counselling, 38, 393-408. Gati, I., Landman, S., Davidovitch, S., Asulin-Peretz, L., Gadassi, R. (2010). The Multidimensional Model of Career Decision-Making Profile. Journal of Vocational Behavior, 76, 277-291 Gati, I., Saka, N., Krausz, M. (2001). Should I use a computer-assisted career guidance system? It depends on where our career decision-making difficulties lie. British Journal of Guidance and Counselling, 29, 301-321. Gigerenzer, G. (2009). Intuicja. Warszawa: Prószyński i S-ka. 210

Lent, R. W., Brown, S. D., Hackett, G. (2000). Contextual supports and barriers to Career choice: A social Cognitive analysis. Journal of Counseling Psychology, 47, 1, 36-49. Karney, J. E. (2004). Podstawy psychologii i pedagogiki pracy. Pułtusk: WSH. Kielman, T., Gati, I., Peterson, G., Sampson, J., Reardon, R., Lenz, J. (2004). Dysfunctional Thinking and Difficulties in Career Decision Making. Journal of career assessment, 12 (3), 312-331. Koper, M. (2005). Zagubieni we własnych zdolnościach - problemy uczniów wszechstronnie uzdolnionych z podejmowaniem decyzji zawodowych, Lublin: KUL niepublikowana praca magisterska. Kozielecki, J. (1977). Psychologiczna teoria decyzji. Warszawa: PWN. Miś, A. (2007). Koncepcje rozwoju kariery zawodowej w organizacji. Kraków: WUE. Morgan, T., Ness, D. (2003), Career decision making difficulties of first year students. The Canadian Journal of Career Development, 2, 33-37. Ng, T. W., Ebly, L. T., Sorensen, K. L., Feldman, D. C. (2005). Predictors of objective and subjective career success: a meta-analysis. Personnel Psychology, 58, 367 408. Nęcka, E., Orzechowski, J., Szymura, B. (2006). Psychologia poznawcza. Waszawa: PWN, s. 548-588. Noworol, C. (2003). Transnacjonalne poradnictwo zawodowe wobec planowania karier. W: A. Łukaszewska, P. Bogdańska, (red), Zeszyty Informacyjno-Metodyczne Doradcy Zawodowego (1-40). Warszawa: Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej. Parsons, F. (1909). Choosing a vocation. Boston: Houghton Mifflin. Paszkowska-Rogacz, A. (2008). Moje dziecko wybiera karierę zawodową. Warszawa: Leonardo da Vinci. Paszkowska-Rogacz, A. (2013). Wieloaspektowa Ocena Preferencji Zawodowych (WOPZ). Częstochowa: APUS. Rożnowski, B. (2013). Trudności w podjęciu decyzji zawodowej przez młodzież kończącą szkoły ponadgimnazjalne i wyższe. Przegląd psychologiczny, 56, 34-47. Rutkowska-Piontek, A. (2009). Decyzje determinujące odkrywanie i konstruowanie drogi zawodowej. W: K. A. Kłosiński, A. Biela, (red.), Człowiek i jego decyzje (340-341). Lublin: Wydawnictwo KUL. 211

Savickas, M.L., Nota, L., Rossier, J., Dauwalder, J-P., Duarte, M. E., Guichard, J., Soresi, S., Esbroeck, R., van Vianen, A. E. (2009). Life designing: A paradigm for career construction in the 21st century. Journal of Vocational Behavior. 75, 3, 239 250. Super, D.E. (1994). A life span, life-space perspective on convergence. W: M.L. Savickas, W.W. Lent (red.), Convergence in career development theories (63-74). Palo Alto, California: CPP BOOKS. Wang, J., Zhang, J., Shao, J. (2010). Group training on the improvement of college students career decision-making self-efficacy. Health, 6, 551-556 Wiśniewski, E. (1998). Podejmowanie decyzji: wybrane zagadnienia. Koszalin: PK, s 7-23. 212