Kontakt językowy a kontakt kulturowy (na przykładzie słownictwa Polonii angielskiej i amerykańskiej)

103 ELŻBIETA SE KOWSKA Kontakt językowy a kontakt kulturowy (na przykładzie słownictwa Polonii angielskiej i amerykańskiej) Warstwę zapożyczeń leksykalnych w językach narodowych badano nie tylko pod względem złożonych kontaktów językowych zachodzących na różnych podsystemach języka w procesie przyswajania wyrazów, ale również pod kątem kontaktów kulturowych. G. Korbut pod koniec XIX wieku stwierdził: Wydzielanie (...) wyrazów obcych w pewnym języku jest rzeczą ważną nie tylko dla historii rozwoju tego języka, ale i dla dziejów cywilizacji (...). Wyrazy te bowiem wskazują, w jakim kierunku szerzyła się kultura, jakie narody i jakie języki wpływały na pewien naród i język 1. Nasilenie tych procesów występuje szczególnie wówczas, gdy dany język etniczny znajduje się w ciągłym kontakcie z innym językiem (w tym wypadku z językiem kraju osiedlenia Polonii). Przedmiotem rozważań będzie słownictwo obce (angielskie), które jest przyswajane przez emigrantów polskich w Wielkiej Brytanii i Stanach Zjednoczonych, ponieważ zmiany w podsystemie słownikowym odzwierciedlają nie tylko efekty interferencji na płaszczyźnie językowej, ale także świadczą pośrednio o dziedzinach kontaktów kulturowych. W pracach traktujących o języku polskim w środowiskach emigracyjnych oprócz omówienia zagadnień dotyczących mechanizmów recepcji wyrazów obcych, znajdujemy również uwagi o wpływach języków krajów osiedlenia na system leksykalny pokoleń emigracyjnych i polonijnych. W badaniach jest widoczna ewolucja: od rejestracji zapożyczeń leksykalnych poprzez grupowanie wyrazów zapożyczonych według grup semantycznych do próby pokazania tworzenia leksyki specjalnej w nowych warunkach społeczno-zawodowych na emigracji. Zilustruję etapy badań wybranymi przykładami. Klasyczna już dziś praca W. Doroszewskiego pt. Język polski w Stanach Zjednoczo-

104 nych A. P. zawiera m. in. rozdział Zapożyczenia leksykalne z angielskiego, w którym autor omówił 223 rzeczowniki i 46 czasowników. Charakteryzując zapożyczenia rzeczownikowe stwierdza: Ogromną większość wymienionych przykładów stanowią wyrazy należące znaczeniami swymi do takich dziedzin życia, jak administracja państwowa (stanowa), finanse, handel, budownictwo, technika, publicystyka, kwestie polityczne, czasem naukowe. Krótko mówiąc, wyrazy tej pierwszej najliczniejszej grupy reprezentują głównie amerykańskie formy cywilizacji społeczno-państwowej 2. Przytoczmy za autorem kilka przykładów: alderman, asesement, bojler, bond, bonus, byznes, czarter, deputy szeryf, egzaminacja, furnes, gazolina, graduant, inkwest, kara, karpet, lajer, lot, mityng, morgecz, pul motor, rent, strytkara, submaryna, town, trok, trust, warda, watchman, żurnalista. Oprócz tej głównej grupy omawia jeszcze dwie: a) nazwy zawodów, zatrudnień, gier (np. bara, beer-saloon, bording-hauz, bort, drajw, drugstror, farma, gembler, graft, grafter, hobo, majna, manażer, pajnta, pikciur, salun, skieb, sztor i inne): b) wyrazy należące do slangu lub mające pokrewne zabarwienie uczuciowe (np. butlegier, flaperka, fon, gaj, grynol, harjop, hel, krejzy, mikser, rakieter, tryta i inne) 3. Poza wymienionymi trzema grupami pozostają, zdaniem autora, wyrazy nie dające się sprowadzić do jakiegoś wspólnego mianownika. Według opinii W. Doroszewskiego nie są one umotywowane zewnętrznie, jak przykłady z poprzednich grup, ale odzwierciedlają postawę użytkowników języka, którzy przyjmują bezkrytycznie obce wyrazy. Zalicza tu m. in. następujące: akcydens, baksa, bojsy, dres, fajn, frend, hiro, jard, kiek, lejk, pejnt, sempel, sendwicz, sort, sylkowy, trubel, yes 4. Przytoczono szczegółowo charakterystykę materiału leksykalnego zastosowaną w omawianej pracy, ponieważ ten sposób podejścia znajdujemy w wielu późniejszych opracowaniach języka środowisk emigracyjnych 5. Nie podejmowano opisu interferencji leksykalnej w ramach systemu. Wynikało to z przekonania o odmienności systemowych relacji leksykalnych, ich większej złożoności w porównaniu z podsystemem fonologicznym czy morfologicznym. Zdaniem H. Vogta, pożyczki leksykalne można badać rezygnując z teorii dotyczących samej natury systemów 6. Efektem przyjęcia tego stanowiska było skupienie się w analizach na zmianach fonologicznych i morfologicznych zachodzących podczas kontaktu językowego, a sprawy słownikowe ograniczano do rejestracji wyrazów bądź grupowania ich według dowolnych kryteriów. Wielu autorów zajmujących się językiem polskim w różnych krajach osiedlenia emigrantów zaznacza, że lista zapożyczeń leksykalnych z języków obcych jest praktycznie nieograniczona. Zapożyczający nie musi dobrze znać języka, z którego przejmuje wyraz. Ważne jest natomiast odnalezienie na podstawie zgromadzonego materiału, często pochodzącego z różnych źródeł, od wielu informatorów, pewnych prawidłowości, które determinują treść i zakres zapożyczeń. Zwraca się uwagę na kilka czynników, a mianowicie: oddziaływanie cywilizacyjne zachodzące na wielu płaszczyznach 7, wzmocnienie tego oddziaływania stałym kontaktem z obcym językiem za pośrednictwem różnych środków przekazu, a także konieczność przejmowania obcych nazw ze względu na poznanie dopiero na emigracji pewnych rzeczy i pojęć 8. Wymienione przyczyny mieszczą się w Hockettowskim motywie zaspokojenia po-

105 trzeb. Niebagatelny jest również motyw prestiżu, ale nie zawsze można określić, który w danym wypadku jest ważniejszy 9. Inny charakter mają rozważania M. Gruchmanowej zawarte w kilku artykułach tej badaczki. Nie ogranicza się do rejestracji zapożyczeń i wyjaśnienia ich zakresu semantycznego zmienionymi warunkami cywilizacyjnymi emigrantów. Celem jej badań jest ukazanie funkcjonowania słownictwa rodzimego i zapożyczonego w obrębie określonych grup semantycznych. W artykule pt. Z problematyki interferencji językowej w słownictwie Polonii Nowego Jorku czyni to na przykładzie czterech grup: A. Terminologii dotyczącej spraw finansowych, B. Terminologii dotyczącej wyposażenia kuchni, C. Nazw części ciała, D. Terminologii dotyczącej zwierząt domowych. Zestawienie danych liczbowych ilustruje, że zakres i asymilacja zapożyczeń angielskich wiążą się z kategoriami semantycznymi: Słownictwo Ogólna liczba rodzime zapożyczone wyrazów Sprawy finansowe 26 2 24 Wyposażenie kuchni 19 19 Części ciała 23 19 4 Zwierzęta domowe 29 27 2 Prezentowany materiał pochodzi od najstarszej informatorki. Słownictwo w wyżej wymienionych grupach było zbierane od 4 informatorek, które różnią się okresem przebywania na emigracji, stopniem znajomości języka angielskiego i charakterem środowiska pracy. Te czynniki mają wpływ na indywidualną liczbę zapożyczeń, ale ogólne wyniki są porównywalne 10. Kształtowanie się leksyki specjalnej omówiła B. Szydłowska-Ceglowa w pracy Studia językoznawcze nad pamiętnikami emigrantów. Źródło materiału stanowił Pamiętnik emigranta polskiego w Kanadzie Józefa Samulskiego. Autorka szczegółowo przedstawiła proces tworzenia terminologii górnictwa złota 11. Polszczyzna emigrantów w Wielkiej Brytanii nie stanowiła przedmiotu szczegółowych badań językowych 12. Tutaj należy wspomnieć o artykułach B. Staneckiej-Tyralskiej, w których przedstawiła wpływ języka angielskiego na system leksykalny robotników (włókniarzy i górników) 13. Dużo wyrazów zapożyczonych wiąże się z pracą zawodową (nazwy zawodów, maszyn, urządzeń, czynności itd.). Taki rozkład zapożyczeń wynika stąd, że emigranci stykali się z cudzoziemcami przede wszystkim podczas pracy. Ważne było również ich pochodzenie większość Polaków pracujących w górnictwie i włókiennictwie wywodziła się ze środowiska wiejskiego. Podczas pracy poznali przedmioty i pojęcia, dla których nie znali polskich nazw. Przekrojowe omówienie prac dotyczących zapożyczonego słownictwa w języku Polonii amerykańskiej i angielskiej można zamknąć wnioskiem, że geneza interferencji w podsystemie leksykalnym tkwi w czynnikach pozajęzykowych jej źródłem jest konflikt kulturowy i obyczajowy, konflikt między systemem wartości emigranta i kraju osiedlenia. Sposób prezentacji materiału leksykalnego zastosowany we wspomnianych pracach nie pozwala szczegółowiej określić, które kategorie semantyczne są uzupełniane zapożycze-

106 niami, jaki jest udział zapożyczeń w zapełnianiu siatki nominatywnej leksyki odziedziczonej z języka polskiego i jego wariantów. Przedmiotem poniższej analizy stały się jednostki leksykalne z następujących źródeł: Słownik wyrazów polonijnych. Zeszyt próbny słownictwo anglopolskie (s. 71 143) obejmujące materiał z listów i pamiętników nadesłanych z USA (dalej oznaczony: SWP); spis zapożyczeń leksykalnych zawarty w pracy L. L. Hofman Spostrzeżenia nad językiem Polaków osiadłych w Anglii poza Londynem (na prowincji) źródło stanowiły listy do biura podróży; materiał zebrany przeze mnie podczas pobytu w Anglii obejmuje on wyrazy wyekscerpowane z piśmiennictwa emigracyjnego, prasy (Dziennik Polski i Dziennik Żołnierza 1940, 1941, 1945, Wiadomości Polskie Polityczne i Literackie 1940, 1941, 1942, Polska Walcząca 1942; spis wykorzystanej literatury angielskiej znajduje się na końcu artykułu). Autorami analizowanych przeze mnie tekstów byli dyplomaci, oficerowie, żołnierze, dziennikarze. Z badań celowo wyłączono literaturę piękną, ponieważ rządzi się ona innymi prawami w doborze wyrazów zapożyczonych często są one tam wprowadzane ze względów stylizacyjnych. Myślę, że taki dobór źródeł może pomóc w zorientowaniu się, z jakimi kręgami kultury stykali się Polacy na ziemi angielskiej. Uwzględniam materiał pochodzący od pokolenia emigracyjnego. W klasyfikacji korzystam z wyodrębnionych przez D. Buttler 23 kategorii semantycznych leksyki potocznej 14. Zdaję sobie sprawę z jej niekompletności, ale uważam, że można ją zastosować na tym etapie badań, tym bardziej że emigranci stykali się głównie z angielskim w wersji potocznej, bo na to pozwalał im stopień znajomości tego języka. Analizie poddano rzeczowniki, które dominują w każdej próbie materiałowej. Szereg badań cząstkowych potwierdza fakt, że jest to część mowy najaktywniejsza wśród zapożyczeń leksykalnych 15. W SWP część anglopolska zawiera 230 jednostek słownikowych (w tym 112 rzeczowników, 29 przymiotników, 48 czasowników). Zanalizowano 93 rzeczowniki. Kategoria semantyczna praca zawiera 34 wykładniki, co stanowi ponad jedną trzecią materiału (uwzględniono w niej nazwy odnoszące się do zajęć w mieście i na wsi, nazwy zawodów i miejsc pracy, np. balbirz, bos, buczer, dziab); inne kategorie nie są tak licznie reprezentowane: środki komunikacji 9 (np. automobil, stret kare, treka, tykiet); instytucje społeczne 8 (np. unia, kompania, lider, permit, security); nauka 5 (np. bakałarz, chajskół, unit); rozrywka 3 (np. salon, record); dom 5 (np. bort, bortnik, lota, realność, drapacz nieba 16 ). Jeden wyraz określa nowe przybyłego emigranta: greenhorn (występuje w źródłach w postaci wariantów fonetycznych grenol, griner, grychol, grynchorn, grynor, grzynor). Materiał obejmuje tylko 6 kategorii semantycznych. Jak zaznaczono, źródłem pracy L. L. Hofman były listy do biura podróży. Na ich podstawie autorka sądzi, że ich nadawcy to ludzie starsi, nie władający językiem ogólnopolskim, natomiast angielski opanowali w zakresie słownictwa potocznego. Spis zawarty w jednym z rozdziałów zawiera 106 wyrazów (w tym: 73 rzeczowników, 21 czasowników, 12 przymiotników). Rozkład rzeczowników w poszczególnych kategoriach semantycznych jest następujący: praca 28 (co stanowi prawie jedną trzecią nominatywów); instytucje społeczne 8 (np. insjuranc, homo ofis, socjalny pracownik, medykalny praktykant); środki komunikacji 7 (np. kaucz, lora, czarter, szedół); rozrywka 4 (np. pub, holidaj); żywność 3 (np. drink, rozbif); polityka 2 (np. laborysta); dom 2 (np. bangalowka, tenant); pieniądze 1 (funtówka).

107 Siatka wyrazowa jest niekompletna spośród 23 kategorii reprezentowane jest tylko 8 (niektóre sporadycznie). Zwraca uwagę podobny procentowy udział, jak w materiale amerykańskim, wyrazów odnoszących się do pracy (nazwy zawodów, stanowisk, urzędów). O ile wśród jednostek słownikowych zawartych w SWP były nazwy dotyczące również pracy na wsi, np. farmarz, farmerowanie, sztukowanie, o tyle w materiałach angielskich dominują nazwy stanowisk, urzędów, zawodów miejskich, np. bajrister / barrystyr, basiarz, dastbiniarz, herdreserka itp. Z piśmiennictwa emigracyjnego w Wielkiej Brytanii wybrano do analizy 422 leksemy (zaznaczam, że nie zajmuję się w tym miejscu ich klasyfikacją językową; jednakowo traktuję cytaty, wyrazy adaptowane fleksyjnie i derywaty polonijne). Podział jednostek leksykalnych na części mowy przedstawia się następująco: 330 rzeczowników, 42 czasowniki, 44 przymiotniki, 6 inne części mowy. Oto rozmieszczenie rzeczowników w kategoriach semantycznych: praca 76 (np. Barrack Officer, career teacher, labourer, narkotyzer, solicytor, undertaker, Wing Commandor itd.); instytucje społeczne 33 (np. Arts Club, closed shop, country council, council house, housing estate, hostel, rest-home itd.); właściwości człowieka 30 (np. common-sense, fair play, gentlemanlike, kindhearted, poker-face, respectable, understatement itd.); rozrywka 13 (np. coctail party, pool, musicale, rounders itd.); nauka 19 (np. Basic English, college, governer, Eleven-Plus, O-Level, senior lecturer, szkoła internatowa itd.); żywność 10 (np. beef, dinner, keek itd.); dom 9 (np. basement, cottage, bungalow, drawing room, day nursery, flat itd.); środki komunikacji 9 (np. bus, kariers, podziemka, tube, van itd.); literatura, prasa 6 (np. free lance, copyright, kartonista itd.); polityka 5 (np. backbenchers, phoney war, power politics, speaker itd.); odzież 3 (np. drejp, battle-dres itd.); zakupy, pieniądze 2 (peniak, shoping); zwierzęta 1 (grouse); rośliny 1 (moors). Wydaje się, że ten przegląd, nie pretendujący bynajmniej do wyczerpania zagadnienia, daje przesłanki do wyciągnięcia wniosków na temat udziału zapożyczeń angielskich w systemie leksykalnym emigrantów. Podobnie, jak w wypadku listy zapożyczeń podanych przez L. L. Hofman i zawartej w SWP, największa jest lista nazw związanych z pracą, ale jest to zrozumiałe wziąwszy pod uwagę czas powstania wielu źródeł i charakter służby i pracy ich autorów. Zwraca jednak uwagę stosunkowo duża liczba wyrazów dotyczących człowieka, jego zachowania, predyspozycji psychicznych innych niż występujące u rodaków. Godna odnotowania jest liczba leksemów odnoszących się do nauki i szkoły. Wykładniki leksykalne reprezentują 14 kategorii semantycznych to świadczy o wielostronnym kontakcie autorów źródeł z kulturą angielską. Można przyjąć, że różnice słownikowe odzwierciedlają rożnice między emigracją zarobkową w USA i emigracją polityczną w Anglii, jednak udokumentowanie tej hipotezy wymagałoby przeprowadzenia bardziej szczegółowych badań. Zaprezentowane dane pozwalają sądzić o zmianie funkcji języka polskiego w różnych

108 krajach osiedlenia emigrantów. Konkurencyjny język (tu: angielski) przejmuje najpierw funkcję języka etnicznego jako język pracy 17. Jest to związane z procesem asymilacji strukturalnej, która polega na tym, że emigrant stając się wykonawcą zawodu, robotnikiem, wchodzi w układ zależności ekonomicznych i psychospołecznych, staje się członkiem związku zawodowego; jego interesy nie są tożsame z interesami grupy etnicznej 18. Odpowiedni dobór źródeł uwzględniający status socjalny emigrantów, czas przebywania na emigracji i inne fakty pozwoliłyby na prześledzenie zmian w ich zasobie leksykalnym. Na tym etapie badań interferencji leksykalnych w języku Polonii brytyjskiej i amerykańskiej można stwierdzić, że liczba, zakres semantyczny i forma językowa zapożyczeń są uzależnione od następujących czynników: a) chronologicznych (czas przebywania na emigracji w odniesieniu do pokolenia emigracyjnego, dalej określenie, z którym pokoleniem polonijnym mamy do czynienia; np. w pokoleniach polonijnych widoczne jest częstsze występowanie kalk semantycznych i strukturalnych; wołać telefonować (ang. to call), wizytować odwiedzać (ang. to visit), zrobić pierwszą komunię (ang. to make ones first (Holy) Communion), żyć na czymś (ang. to live on something); b) socjalnych (środowisko pracy; status socjalny emigranta zarówno w kraju ojczystym, jak i w kraju osiedlenia) 19 ; c) geograficznych (miejsce pochodzenia: miejskie, wiejskie; także: miejsce przebywania na emigracji; w adaptacji wyrazów angielskich zachowane są cechy dialektalne, np. u ofs (ang. office), u orderować (ang. to order), jyncz (ang. inch), jynk (ang. ink), syuk, sylk (ang. silk) 20 ; d) językowych (stopień znajomości języka kraju osiedlenia: bierny bilingwizm, wyrównana dwujęzyczność; ten czynnik ma wpływ na dyferencjację fonemów angielskich brak wyraźnej dyferencjacji jest widoczny w funkcjonowaniu wariantów fonetycznych jednego wyrazu, np. ang, garbage ( gabiz) śmieci : garbycz, garbicz, gabicz, gawycz, garbcie; ang. refrigerator [ri fridzereite(r)] lodówka : frydżer, frydzierejda, frydżerejde) 21 ; e) tekstowych (ważne jest tutaj rozróżnienie źródeł pisanych i mówionych; w obrębie pisanych pożądane byłoby określenie gatunku piśmiennictwa). Nie zawsze badacz może zgromadzić wszystkie wymienione dane, ale im charakterystyka informatora źródła jest pełniejsza, tym dokładniejsze wnioski ze zgromadzonego materiału można wyciągnąć. Wydaje się, że zestawienie zapożyczonego słownictwa według kategorii semantycznych bardziej szczegółowych niż zaprezentowane tutaj, pozwoli pokazać, z którymi dziedzinami życia i kultury kraju osiedlenia najszybciej styka się emigrant i przejmuje zapożyczenia podyktowane koniecznością, a w których jest to zbędne. Badacze języka polonijnego stwierdzają, że język ojczysty utrzymuje się stosunkowo długo jako język rozrywki i zabawy, język życia codziennego i modlitwy. Najdłuższe szanse przetrwania ma więc słownictwo odnoszące się do rodziny, tradycji, obrzędów 22. Zdaniem australijskiego badacza, J. J. Smolicza, jeśli kultury skupione wokół języka (a do takich zalicza polską) utracą swą bazę językową, szanse przetrwania tych kultur maleją. Zachowują się tylko elementy drugorzędne, takie jak sposób odżywiania się lub elementy folkloru 23. Folklor zaś może przetrwać jako część systemu kulturowego, co wiąże się

109 z problemem nie tylko języka, ale zachowania własnej tożsamości kulturowej grupy etnicznej 24. Spis wykorzystanej literatury angielskiej 1. A. Pragłowski, Od Wiednia do Londynu, Londyn 1986. 2. A. J. Narbut-Łuczyński, U kresu wędrówki, Londyn 1966. 3. Polscy spadochroniarze. Pamiętnik żołnierzy, Londyn 1949. 4. M. Budny, Wspomnienia niefrasobliwe, Londyn 1985. 5. J. Lerski, Emisariusz Jur, Londyn 1984. 6. Z. Nagórski (senior), Wojna w Londynie. Wspomnienia 1939 1945, Paryż 1966. 7. Lala Parczewska, Wspomnienia o Totusiu, Sussex, bez daty. 8. Od Genewy do Jałty. Rozmowy radiowe. E. Raczyński T. Żenczykowski, Londyn 1988. 9. E. Raczyński, W sojuszniczym Londynie, Londyn 1974. 10. B. Czaykowski, B. Sulik, Polacy w W. Brytanii, Paryż 1961. 11. J. Kowalski, Penrhos Soplicowo w Walii, Londyn 1975. 12. Od Buzułuku do Chicago. Monografia Junackich Szkół Mechanicznych. Praca zbiorowa, Birmingham, bez daty. 13. Z. Nowakowska, Na przystanku. List do nieznanego przyjaciela płynącego do Anglii, Londyn 1949. 14. K. Zbyszewski, Polacy w Anglii, Londyn 1947. 15. W. D. Sylwestrowicz, Listy niewysłane. Dziennik z okresu wojny wrzesień 1939 kwiecień 1945, Paryż 1988. 16. S. Kossowska, Mieszkam w Londynie, Londyn 1964. 17. Z. Nowakowski, Lajkonik na wygnaniu. Felietonów sto i jeden (1950 1962), Londyn 1963. 18. A. Blum, Moja zimna wojna, Londyn 1984. 19. K. Zbyszewski, Wczoraj na wyrywki, Londyn 1964. 20. Jednodniówka wydana z okazji Zjazdu Koleżeńskiego Kobiet Żołnierzy, Spotkanie, Londyn 1959. 21. Jednodniówka Zrzeszenia Studentów Polaków Zagranicą, Londyn 1950. 22. XXV lat Szkoły Polskiej w Coventry (1953 1978) (jednodniówka). Przypisy 1 G. Korbut, Wyrazy niemieckie w języku polskim pod względem językowym i cywilizacyjnym, Prace Filologiczne 1893, t. IV, z. II, s. 352. 2 W. Doroszewski, Język polski w Stanach Zjednoczonych A. P., Warszawa 1938, s. 79. 3 Ibidem, s. 79 80. 4 Ibidem, s. 80. 5 Por. np. H. Członkowska, Elementy angielskie w języku Pamiętników emigrantów w Kanadzie [w:] Z badań nad językiem polskim środowisk emigracyjnych, pod red. S. Szlifersztejn, Wrocław 1981, s. 153 159. Autorka stwierdza, że zapożyczenia leksykalne pochodzą z bliskich sobie kręgów semantycznych: wiążą się z mieszkaniem, jedzeniem, pracą. W badanych tekstach wystąpiło ok. 200 zapożyczeń leksykalnych. Co ważne: nie ma właściwie wyrazów odnoszących się do wyższych potrzeb człowieka, oznaczających pojęcia abstrakcyjne. Podobny pogląd wyraził też W. Doroszewski w cytowanej pracy, s. 79. Także: St. Dubisz, Uwagi o zapożyczeniach w języku Polonii amerykańskiej, Prace Filologiczne, Warszawa 1979, t. XXVI, s. 65 87; A. Masiewicz, Język skupisk polonijnych w północno-zachodnim departamencie Calvados we Francji, Wrocław 1988. 6 Cytuję za: S. Szlifersztejn, Wstęp, [w:] Z badań..., s. 15. 7 Np. A. Zaręba, Język polski w Szwecji, Język Polski 1953, z. 2, s. 98. 8 Np. L. Stembord, Język polskich emigrantów w Holandii, Poradnik Językowy 1969, z. 4, s. 193. 9 Ch. F. Hockett, Kurs językoznawstwa współczesnego, Warszawa 1968, s. 461.

110 10 M. Gruchmanowa, Z problematyki interferencji językowej w słownictwie Polonii Nowego Jorku, [w:] Stan i potrzeby badań nad zbiorowościami polonijnymi, pod red. H. Kubiaka i A. Pilcha, Wrocław 1976, s. 414 418. Por. tej samej autorki: Przyczynek do badań nad słownictwem Polonii amerykańskiej (Słownictwo związane z domem i jego wyposażeniem), [w:] Opuscula Polono-Slavica, Wrocław 1979, s. 95 103; Z badań nad słownictwem Polonii Nowego Jorku, Studia Polonistyczne III, Poznań 1976, s. 25 32; Język Polonii amerykańskiej (w odmianie mówionej), [w:] Polonia amerykańska. Przeszłość i współczesność pod red. H. Kubiak, E. Kusielewicza i T. Gromady, Wrocław 1988. 11 B. Szydłowska-Ceglowa, Studia językoznawcze nad pamiętnikami emigrantów, Warszawa 1988, s. 58 81. 12 U. Wińska, Język ojczysty dzieci polskich w Londynie, Poradnik Językowy 1971, z. 3, s. 183 190; M. Zaremba, O współczesnym języku Polonii angielskiej, Prace Filologiczne, Warszawa 1979, t. XXVIII, s. 271 276; A. Marcinkowska, Zapożyczenia leksykalne w języku ojczystym Polonii brytyjskiej, 1980 (maszynopis pracy magisterskiej). 13 B. Stanecka-Tyralska, Angielskie zapożyczenia leksykalne w języku polskich emigrantów (włókniarzy i górników) w Wielkiej Brytanii w hrabstwach Yorkshire, Lancashire i Staffordshire, Polonica III, 1977, s. 211 215. 14 D. Buttler, Kategorie semantyczne leksyki potocznej, [w:] Z zagadnień słownictwa współczesnego języka polskiego, Wrocław 1978, s. 37 45. 15 Por. np. St. Dubisz, Uwagi o zapożyczeniach..., s. 68, 73. 16 Zestawienie listy słownictwa zapożyczonego dotyczącego budownictwa i mieszkania zawiera wypowiedź J. Serwańskiego umieszczona [w:] Uwagi do problematyki badawczej języka polskich emigrantów, Przegląd Zachodni 1979, nr.2, s. 166 168. 17 O zmianie funkcji języka polskiego w różnych krajach osiedlenia, patrz: W. Miodunka, Moc języka i jej znaczenie w kontaktach językowych i kulturowych, [w:] Kultura skupisk polonijnych, Warszawa 1978, s. 33 35. 18 Patrz m.in.: H. Kubiak, Proces przystosowania społecznego emigrantów polskich do warunków kulturowych krajów osiedlenia, [w:] Zanikające pokrewieństwo. Szkice socjologiczne o Polonii, Kraków 1990, s. 68 69. 19 Kwalifikatory pokoleniowe i socjologiczne wśród danych o informatorach zastosowano w zeszycie próbnym Słownika wyrazów polonijnych, Warszawa 1988. Jest to pierwsza praca leksykograficzna przygotowana przez Zespół Badań Języka Środowisk Polonijnych przy IJP UW. 20 Dialektalna baza artykulacyjna przeniesiona przez emigranta wpływa na kształt fonetyczno-fonologiczny adaptowanych wyrazów angielskich. Na ten fakt zwraca uwagę M. Gruchmanowa w cytowanych wyżej artykułach. To kryterium odnosi się do pokolenia emigracyjnego. Pokolenia polonijne przejmują wytworzony przez poprzedników system porozumiewania się. 21 O wpływie stopnia znajomości języka kraju osiedlenia na charakter zapożyczeń i ich postać pisze w swoich artykułach M. Gruchmanowa. Wspomina o tym czynniku również W. Morawski, Język pamiętników amerykańskopolskich nadesłanych z USA w 1958 r. [w:] Z badań nad językiem polskim..., s. 131 147. 22 Patrz, np.: W. Miodunka, op. cit., s. 33; B. Szydłowska-Ceglowa, Uwagi do problematyki badawczej języka polskich emigrantów, Przegląd Zachodni 1979, nr 2, s. 162-164. 23 J. J. Smolicz, Kultura i nauczanie w społeczeństwie wieloetnicznym, Warszawa 1990, s. 152 156. 24 O przebudzeniu ruchu etnicznego i jego przejawach w życiu detroickiej Polonii, patrz: P. Taras, Polonia w Detroit, Warszawa 1989, s. 234 235, s. 251 252.