REDAKCJA NAUKOWA MICHAŁ GABRIEL WOŹNIAK, YIKTOR IVANOVYCH CHUZHYKOV, DMYTRO GRYGOROWH LUKIANENKO UNIWERSYTET EKONOMICZNY W KRAKOWIE Kraków 2009
SPIS TREŚCI Słowo wstępne Rektora Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie 13 Słowo wstępne Rektora Kijowskiego Narodowego Uniwersytetu Ekonomicznego 15 Wstęp 17 Rozdział 1 TEORETYCZNE I EMPIRYCZNE PODSTAWY NARODOWYCH MODELI KONWERGENCJI W WARUNKACH GLOBALIZACJI GOSPODARKI ŚWIATOWEJ 1.1. Istota i główne cechy ewolucji krajowych modeli ekonomicznych na przełomie XX i XXI wieku, 21 1.1.1. Wprowadzenie 21 1.1.2. Paradygmatyczna próżnia krajowych modeli.' 22 1.1.3. Transformacyjne modele krajów Europy Środkowej i Wschodniej 30 1.1.4. Wnioski pod adresem konwergencji modeli krajowych 33 1.2. Kryteria oceny sprawności systemów ekonomicznych 34 1.2.1. Wprowadzenie 34 1.2.2. Kryterium wzrostu gospodarczego 35 1.2.3. Kryterium równowagi 39 1.2.4. Kryterium stabilizacji 41 1.2.5. Kryterium efektywności ekonomicznej 45 1.2.6. Kryterium równości społecznej 48 1.3. Teoretyczne kwestie konwergencji ekonomicznej 53 1.3.1. Wprowadzenie 53 1.3.2. Jak ujmowana jest konwergencja 54 1.3.3. Mierniki konwergencji ekonomicznej 58 1.3.4. Dylematy pomiaru procesu zbieżności 59 1.3.5. Czynniki i bariery odrabiania dystansu rozwojowego w teorii ekonomii 61 1.3.6. Ewolucja polityki odrabiania dystansu rozwojowego 64 1.3.7. Wnioski pod adresem krajów posocjalistycznych 68 1.4. Ogólna ocena reform gospodarczych w Europie Środkowej i Wschodniej oraz Wspólnocie Niepodległych Państw 70 1.4.1. Wprowadzenie 70 1.4.2. Sposoby realizacji procesu urynkowienia i ich komponenty 71 1.4.3. Liberalizacja i stabilizacja 72 1.4.4. Zmiany stosunków własnościowych 75 1.4.5. Reformy instytucjonalne 78 1.4.6. Reformy polityki społecznej 80
1.4.7. Konkluzje 87 1.5. Zewnętrzne uwarunkowania konwergencji gospodarek narodowych 89 1.5.1. Wprowadzenie 89 1.5.2. Globalizacja 91 1.5.3. Regionalizacja 94 1.5.4. Kierunki polityki Unii Europejskiej 96 1.5.5. Społeczno-kulturowe determinanty konwergencji 102 1.5.6. Wnioski dla Ukrainy 105 1.6. Analiza zbieżności gospodarki polskiej i ukraińskiej według zmian produktywności pracy 107 1.6.1. Wprowadzenie 107 1.6.2. Kapitał jako syntetyczny miernik wzrostu ekonomicznego 108 1.6.3. Kapitał ludzki i adekwatne koszty pracy 111 1.6.4. Nieparametryczna funkcja produkcji i model wzrostu gospodarki 115 1.6.5. Produktywność pracy a równanie wymiany pieniędzy na produkty 117 1.6.6. Porównanie produktywności pracy i PKB przy zastosowaniu kursu walutowego 120 1.6.7. Doskonalenie teorii kursu walutowego 125 1.6.8. Uwagi podsumowujące i wnioski 128 1.7. Rola kapitału społecznego w konwergencji ekonomicznej 129 1.7.1. Wprowadzenie 129 1.7.2. Natura i funkcje kapitału społecznego 130 1.7.3. Problem deprecjacji kapitału społecznego 133 1.7.4. Wnioski dla krajów transformujących się 138 1.8. Paradoksy rozwoju kapitału ludzkiego a konwergencja ekonomiczna 145 1.8.1. Wprowadzenie 145 1.8.2. Co ustaliła teoria wzrostu endogenicznego 146 1.8.3. Problemy pomiaru kapitału ludzkiego 150 1.8.4. Paradoksy dostosowań ilościowych i strukturalnych kapitału ludzkiego w gospodarce posocjalistycznej 151 1.8.5. Specyficzne paradoksy dostosowań jakościowych kapitału ludzkiego w krajach posocjalistycznych 156 1.8.6. Co wynika z.europejskiego programu rozwoju kapitału ludzkiego 158 1.8.7. Wnioski :}. 161 Rozdział 2 EWOLUCJA MODELU GOSPODARCZEGO W POLSCE 2.1. Cele i sposoby realizacji transformacji systemu ekonomicznego 165 2.1.1. Treść i składniki transformacji systemu ekonomicznego 165 2.1.2. Transformacja ekonomiczna a ład polityczny 168 2.1.3. Cele transformacji systemu ekonomicznego 169 2.1.4. Błędy popełniane w realizacji urynkowienia 171 2.1.5. Wady gradualistycznej koncepcji transformacji 173 2.1.6. Przyczyny wyboru szokowej koncepcji zmian systemowych 174 2.1.7. Wady podejścia szokowego 176 2.2. Deregulacja działalności gospodarczej 178 2.2.1. Istota i przesłanki deregulacji w krajach postsocjalistycznych 178 2.2.2. Sfery deregulacji 180 2.2.3. Ograniczenia deregulacji 181
2.2.4. Deregulacja rynków towarowych 182 2.2.5. Deregulacja rynku pracy 184 2.2.6. Deregulacja na rynkach finansowych 188 2.2.7. Deregulacja i decentralizacja sfery budżetowej 194 2.2.8. Reforma systemu emerytalnego 201 2.2.9. Reforma służby zdrowia 204 2.3. Demonopolizacja gospodarki 206 2.3.1. Specyfika monopolu w gospodarce nierynkowej 206 2.3.2. Kontrowersje wokół przedsięwzięć demonopolizacyjnych 208 2.3.3. Rola prawa i polityki antymonopolowej 210 2.3.4. Przebieg procesu demonopolizacji w Polsce 214 2.3.5. Wnioski A,.,., 218 : 2.4. Transformacja stosunków własnościowych 219 2.4.1. Przesłanki przyspieszenia prywatyzacji 219 2.4.2. Prywatyzacja a partycypacja pracownicza i samorządność 222 2.4.3. Denacjonalizacja 224 2.4.4. Prywatyzacja zarządzania 227 2.4.5. Specyfika dziedzictwa własnościowego i podstawy prawne stosunków własnościowych 228 2.4.6. Rozwój sektora prywatnego w latach 1990-2007 230 2.4.7. Wnioski 237 2.5. Ewolucja makroekonomicznej polityki stabilizacyjnej 238 2.5.1. Fazy wzrostu gospodarczego 238 2.5.2. Determinanty recesji transformacyjnej '. 240 2.5.3. Czynniki i bariery wzrostu gospodarczego w okresie przełomu recesji transformacyjnej 245 2.5.4. Uwarunkowania i następstwa przyspieszonego wzrostu gospodarczego w latach 1994-1998 247 2.5.5. Tendencje i mechanizmy stagnacyjne w latach 1998-2002 251 2.5.6. Od polityki propodażowej do naprawy finansów publicznych 256 2.5.7. Odkładane kwestie spójności społeczno-ekonomicznej 261 2.6. Restrukturyzacja gospodarki 269 2.6.1. Wprowadzenie 269 2.6.2. Czynniki przemian strukturalnych w warunkach transformacji systemowej 270 2.6.3. Ewolucja podmiotowej struktury gospodarki Polski w latach 1989-2007 272 2.6.4. Przeobrażenie sektorowej struktury tworzenia dochodu narodowego i asortymentowej struktury produkcji 276 2.6.5. Innowacje i dyfuzja technologii w procesie modernizacji gospodarki 281 2.6.6. Problemy przestrzennego zróżnicowania rozwoju polskiej gospodarki 284 2.6.7. Problemy rynku pracy jako konsekwencja przemian strukturalnych 286 2.6.8. Konkluzje 288 Rozdział 3, EWOLUCJA MODELU GOSPODARCZEGO NA UKRAINIE 3.1. Cele rozwoju gospodarczego Ukrainy 289 3.1.1. Wprowadzenie 289 3.1.2. Ogólna charakterystyka celów rozwoju gospodarczego i ich klasyfikacja 290 3.1.3. Koncepcje uzasadniania celów rozwoju gospodarczego Ukrainy 292 3.1.4. Prawne podstawy ustalania celów rozwoju gospodarczego Ukrainy 294
3.1.5. Matryca modelu celów rozwoju gospodarczego Ukrainy 297 3.1.6. Makroekonomiczne cele Ukrainy 298 3.2. Przesłanki i osobliwości transformacji rynkowej 303 3.2.1. Wprowadzenie 303 3.2.2. Specyfika uwarunkowań transformacji 304 3.2.3. Polityka gospodarcza okresu transformacji na Ukrainie 305 3.2.4. Transformacja gospodarki Ukrainy w świetle rankingów międzynarodowych 307 3.2.5. Wnioski 310 3.3. Model kompensacyjnego wzrostu gospodarki Ukrainy 311 3.3.1. Wprowadzenie 311 3.3.2. Specyfika wzrostu kompensacyjnego Ukrainy 312 3.3.3. Determinanty wzrostu kompensacyjnego 317 3.3.4. Podsumowanie 328 3.4. Tendencje i perspektywy jakościowego wzrostu gospodarczego Ukrainy 329 3.4.1. Podstawy teoretyczne jakościowego wzrostu gospodarczego 329 3.4.2. Kierunki modernizacji gospodarki Ukrainy 332 3.4.3. Wnioski 341 3.5. Współczesna polityka handlowa Ukrainy 343 3.5.1. Wprowadzenie 343 3.5.2. Dostosowania wynikające z akcesji do WTO 344 3.5.3. Ochrona producentów krajowych 350 3.5.4. Ochrona własności intelektualnej i standaryzacja 351 3.5.5. Wnioski..353 3.6. Kształtowanie pozycji Ukrainy w gospodarce europejskiej 360 3.6.1. Wprowadzenie 360 3.6.2. Implikacje odziedziczonej struktury rzeczowej gospodarki 362 3.6.3. Implikacje zmian struktury podmiotowej gospodarki 367 3.6.4. Implikacje międzynarodowych przepływów kapitału 369 3.6.5. Implikacje nierównowagi zewnętrznej 373 3.6.6. Wnioski pod adresem strategii gospodarczej 382 Rozdział 4 MECHANIZMY I INsf RUMENTY KONWERGENCJI GOSPODAREK NARODOWYCH *.' POLSKI I UKRAINY 4.1. Polska - Ukraina: możliwości współpracy w świetle procesów realnych 387 4.1.1. Wprowadzenie 387 4.1.2. Założenia wyjściowe 387 4.1.3. Efekty transformacji 391 4.1.4. Gospodarka i jej struktura 394 4.1.5. Jaka przyszłość? 397 4.2. Ukraińsko-polskie partnerstwo strategiczne oraz bilateralne stosunki gospodarcze 403 4.2.1. Wprowadzenie 403 4.2.2. Asymetria ukraińsko-polskiej współpracy handlowej oraz mechanizmy jej rozwiązania 403 4.2.3. Dywersyfikacja ukraińsko-polskiej współpracy inwestycyjno-produkcyjnej 413 4.3. Sektorowe priorytety konwergencji społeczno-gospodarczej 422 4.3.1. Wprowadzenie 422 4.3.2. Instytucjonalne instrumenty współpracy dwustronnej 423 4.3.3. Czynniki i bariery współpracy sektorowej 425
4.3.4. Zwiastuny konwergencji sektorowej 431 4.3.5. Wnioski 434 4.4. Acąuise Communautaire i Strategia Lizbońska 435 4.4.1 Rodowód i narzędzia acąuise communautaire 435 4.4.2. Zasady ustrojowe 438 4.4.3. Systemowe i ogólne zasady prawa 442 4.4.4. Strukturalne zasady ekonomiczno-społeczne 443 4.4.5. Swoboda przepływu kapitału 445 4.4.6. Swoboda przepływu osób 445 4.4.7. Wspólnotowe prawo konkurencji 447 4.4.8. Strategia Lizbońska jako wyznacznik konwergencji ekonomicznej i społecznej 449 4.5. Instrumenty polityki handlowej 455 4.5.1. Wprowadzenie 455 4.5.2. Instrumenty polityki handlowej stosowane przez Polskę 456 4.5.3. Instrumenty polityki handlowej Ukrainy 460 4.5.4. Polska i Ukraina - analiza porównawcza 467 4.5.5. Podsumowanie 472 4.6. Dyplomacja handlowa w stosunkach bilateralnych 472 4.6.1. Wprowadzenie 472 4.6.2. Organizacje międzynarodowej działalności gospodarczej Ukrainy i ich zadania 473 4.6.3. Formy, metody i rezultaty ukraińskiej dyplomacji handlowej : 477 4.6.4. Wnioski na przyszłość.. 481 4.7. Mechanizmy i instrumenty finansowe 483 4.7.1. Wprowadzenie \...483 4.7.2. Modele rozwoju systemu bankowego w Polsce i na Ukrainie i ich etapy 485 4.7.3. Funkcje centralnych instytucji systemu bankowego i mechanizmów polityki pieniężnej na Ukrainie 489 4.7.4. Charakterystyka sektora banków komercyjnych na Ukrainie 495 4.7.5. Instrumenty finansowe 499 4.7.6. Pozostałe instytucje finansowe na Ukrainie 501 4.7.7. Próba ogólnej diagnozy stabilności mechanizmów finansowych na Ukrainie i w Polsce w kontekście kryzysu finansowego 502 4.7.8. Podsumowanie 505 4.8. Instrumenty polityki fiskalnej 507 4.8.1. Ogólna charakterystyka podatków na Ukrainie 507 4.8.2. Prawo podatkoweiw Polsce 508 4.8.3. Podatek dochodowy od osób fizycznych 512 4.8.4. Podatek dochodowy od osób prawnych 514 4.8.5. Podatek od wartości dodanej 516 4.8.6. Akcyza 517 4.8.7. Inne podatki 519 4.8.8. Problem harmonizacji podatków 520 4.8.9. Wnioski : 523 4.9. Mechanizmy i instrumenty rozwoju kapitału ludzkiego i innowacyjności 525 4.9.1. Innowacyjność jako wyzwanie rozwojowe i kryterium sprawności współczesnej gospodarki 525 4.9.2. Mechanizmy koordynacji innowacyjności podmiotów gospodarujących 529 4.9.3. Rozwój kapitału ludzkiego i innowacyjności w świetle charakterystyk GOW 531 4.9.4. Potencjał innowacyjny i jego wyniki 542
4.9.5. Podsumowanie 548 4.10. Informacyjne determinanty konwergencji gospodarek Ukrainy i Polski 548 4.10.1. Wprowadzenie 548 4.10.2. Wyzwania informacyjne pod adresem społeczeństwa i gospodarki Ukrainy 550 4.10.3. Bariery rozwoju informatycznego gospodarki i społeczeństwa Ukrainy 554 4.10.4. Wnioski 561 4.11. Współczesne problemy reform edukacyjnych na Ukrainie i w Polsce 562 4.11.1. Wprowadzenie 562 4.11.2. Podstawy prawne reform edukacyjnych 564 4.11.3. Dywersyfikacja źródeł finansowania edukacji 567 4.11.4. Przeobrażenia w strukturze kształcenia 569 4.11.5. Wnioski 577 4.12. Dywersyfikacja współpracy euroregionalnej 578 4.12.1. Wprowadzenie 578 4.12.2. Podstawy teoretyczne współpracy transgranicznej 579 4.12.3. Zwiastuny współpracy transgranicznej Polski i Ukrainy 585 4.12.4. Wnioski na przyszłość 588 4.13. Modele rozwoju turystyki na Ukrainie i w Polsce 591 4.13.1. Makroekonomiczne czynniki rozwoju turystyki 591 4.13.2. Modele rozwoju agroturystyki Polski i Ukrainy 595 4.13.3. Perspektywy rozwoju agroturystyki 598 4.13.4. Wnioski 602 4.14. Konwergencja gospodarcza Polski i Ukrainy w świetle procesów realnych i regulacyjnych : 603 4.14.1. Wprowadzenie 603 4.14.2. Dynamika podstawowych zmiennych makroekonomicznych w Polsce i na Ukrainie na tle krajów UE-15, UE-7 oraz WNP 604 4.14.3. Efekt konwergencji 613 4.14.4. Konwergencja w sferze regulacji w Polsce i na Ukrainie na tle wybranych grup krajów europejskich 620 4.14.5. Konkurencyjność gospodarek Polski i Ukrainy 626 4.14.6. Podsumowanie 629 4.15. Transformacyjne ożywienie wzrostu gospodarczego - czy wystarczający jest minimalny poziomjreform? 631 4.15.1. Wprowadzenie 631 4.15.2. Szybki wzrost krajów WNP - konwencjonalne wyjaśnienie, czy szczególny przypadek? 632 4.15.3. Alternatywne objaśnienia dużej fali wzrostu w krajach WNP od 2000 r 634 4.15.4. Objaśnienia wznowionego wzrostu 637 4.15.5. Kluczowe kwestie roli instytucji we wzroście gospodarczym 640 4.15.6. Bieżąca ścieżka i kolejność rozwijanych instytucji w okresie transformacji 643 4.15.7. Podsumowanie 648 ZAMIAST PODSUMOWANIA CZYLI LEKCJE Z DOŚWIADCZEŃ ZMIANY INSTYTUCJONALNEJ W POLSCE I. Wprowadzenie 651 II. Problemy identyfikacji i pomiaru instytucji 652 III. Instytucje sprzyjające wzrostowi gospodarczemu 654 10
IV. Wnioski z doświadczeń Polski 656 V. Liberalizm kontra strategiczna kooperacja a niesprawiedliwe nierówności 661 VI. Konkluzje 664 Bibliografia 667 Spis tablic 696 Spis wykresów 700 Spis rysunków 702 Spis aneksów 703 Wykaz skrótów 705 Indeks nazwisk 709 Nota o autorach i 713 11