2 MAŁY ŚWIAT POD NASZYMI STOPAMI POCHYLAMY SIĘ BY GO POZNAĆ CELE OGÓLNE: rozwijanie pasji poznawania zjawisk przyrodniczych rozwijanie umiejętności analizowania obserwowanych zjawisk zrozumienie roli człowieka w środowisku przyrodniczym kształtowanie umiejętności służących zdobywaniu wiedzy kształtowanie umiejętności pracy zespołowej. CELE OPERACYJNE: Przewidywane osiągnięcia uczeń potrafi: dostrzec, że gleba to środowisko życia wielu drobnych zwierząt opisać rolę jaką organizmy te odgrywają w rozkładzie martwej materii pobrać i zanalizować próbę gleby (ściółki) odłowić żyjące w glebie bezkręgowce posługiwać się lupą i uproszczonym kluczem do rozpoznawania grup bezkręgowców porównać szczegóły w wyglądzie odłowionych bezkręgowców porównać zachowania odłowionych zwierząt wykazać się znajomością takich pojęć jak: owady, pajęczaki, wije rozróżnić kilka głównych grup organizmów glebowych samodzielnie prowadzić obserwacje przyrodnicze dzielić się spostrzeżeniami z obserwacji umiejętnie pracować w grupie. ŚRODKI DYDAKTYCZNE: próby gleby i ściółki obrus plastikowy ( cerata ), plastikowe pojemniki (miseczki), łyżeczki żywe okazy bezkręgowców lupy ilustracje. Literatura dla nauczyciela: Jura C. Bezkręgowce. PWN Warszawa 2004. Przewodnik do rozpoznawania roślin i zwierząt na wyciecze. Multico. Warszawa 1996. Dreyer W. Las. Multico. Warszawa 1999. 8
PRZYGOTOWANIE DO ZAJĘĆ Kilka dni przed realizacją tematu trzeba znaleźć miejsce w lesie lub parku z bogatą ściółką. PRZEBIEG ZAJĘĆ Etap wprowadzający 1. Dowolne ćwiczenie uwrażliwiające Otwieram oczy, uszy, nos i ręce. 2. Rozmowa kierowana Gdzie mieszkają zwierzęta. Czy wiesz gdzie mieszkają zwierzęta? Czy znasz ich domy? Gdzie jest najwięcej domów dla zwierząt? 3. Zabawa ruchowa z obserwacją Szukamy domków zwierząt. Kto znajdzie najwięcej? Uczniowie rozbiegają się, obserwują otoczenie i szukają miejsc, w których mogą się ukryć zwierzęta największe i najmniejsze. Na sygnał wracają do nauczyciela i opowiadają ile mieszkań zauważyli. Czy ktoś zauważył, że depczemy po dachu wielkiego domu, jakim jest ziemia? Wniosek: Podłoże, na którym stoimy to świat małych istot, które trudno zauważyć. W ziemi i w ściółce znajdują się mieszkania najmniejszych zwierząt. Aby je poznać trzeba się bardzo nisko pochylić i spojrzeć przez lupę. Etap realizacji 1. Ćwiczenia Mały świat pod naszymi stopami. Uczniowie pracują w grupach i pod nadzorem nauczyciela wykonują ćwiczenie w kilku etapach: Pobierają ostrożnie niewielki wycinek darni i umieszczają w pojemniku (np. kartonowym pudełku, plastikowej misce itp.). Wyjmują próbę z pojemnika umieszczają na dużej białej kartce papieru A3 lub plastikowym obrusie i obserwują, czy w glebie są jakieś zwierzęta (w terenie na miejscu zajęć lub w klasie przy stolikach). Delikatnie rozdrabniają glebę na całej powierzchni kartki, ostrożnie wyjmują bezkręgowce (łyżeczką) i umieszczają je w przygotowanych wcześniej pojemnikach (najlepiej białych plastikowych miskach lub szklanych podstawkach) i obserwują przez lupę. Uczniowie prowadząc obserwacje z pomocą nauczyciela odpowiadają na pytania: Czy zwierzątko ma nogi? Ile ma nóg? Czy nogi są długie czy krótkie? Czy ma skrzydła? Jakiego koloru są skrzydła? Czy ma czułki? Czułki są długie czy krótkie? Jak się porusza wolno czy szybko? 9
Oglądamy mały świat pod naszymi stopami uczniowie klasy II e Szkoła Podstawowa nr 2 w Rabce wychowawczyni Barbara Wierzba Podczas obserwacji można wybrać i umieścić w oddzielnych pojemnikach bezkręgowce: z 3 parami nóg z 4 parami nóg z wieloma parami nóg najszybsze i najwolniej poruszające się. Można również przeprowadzić wybory na: najgroźniej wyglądające najśmieszniejsze największe i najmniejsze. Obserwujemy zwierzęta glebowe uczniowie klasy II e Szkoła Podstawowa nr 2 w Rabce wychowawczyni Barbara Wierzba 10
Uwaga! Podczas ćwiczenia należy pamiętać, że obserwowane przez nas zwierzęta mają wrócić w to samo miejsce, z którego zostały zabrane. Na zakończenie ćwiczenia każdy uczeń wybiera jedno lub dwa zwierzęta, które mu się najbardziej podobają i z pomocą nauczyciela odszukuje ich opis w materiałach pomocniczych, starając się poznać je jak najlepiej (jak się nazywa, czym się żywi, gdzie żyje). Wniosek: Gleba i ściółka, po której deptamy spacerując po łące, lesie lub ogrodzie jest domem wielu drobnych zwierząt. Różnią się one między sobą wyglądem i trybem życia, ale wszystkie mają do spełnienia ważną rolę. Etap podsumowujący 1. Wypełnianie karty pracy. Spośród zwierzątek, które dziś obserwowałeś wybierz i narysuj wija, pajęczaka, owada. ZAŁĄCZNIKI: Nr 1 Zwierzęta bezkręgowe, żyjące w ściółce i glebie Nr 2 Uproszczony klucz do oznaczania bezkręgowców tablica nr 16 Nr 3 Mieszkańcy gleby tablica nr 26 Nr 4 Karta pracy. 11
Załącznik 1. ZWIERZĘTA BEZKRĘGOWE, ŻYJĄCE W ŚCIÓŁCE I GLEBIE Wierzchnia warstwa gleby, ściółka, martwe szczątki roślin i zwierząt są środowiskiem życia dla niezwykle bogatego świata zwierząt bezkręgowych, grzybów i roślin. Te maleńkie, często niewidoczne gołym okiem istoty, połączone siecią zależności, pełnią ważną rolę w funkcjonowaniu całych ekosystemów. Obumarłe jesienią rośliny, opadłe liście drzew i krzewów, martwe drewno, szczątki zwierząt nieustannie przykrywają powierzchnię ziemi. Co się dzieje z tą ogromną masą martwej materii organicznej? Dlaczego z dnia na dzień, z roku na rok nie wzrasta jej ilość? To tajemnica małego świata pod naszymi stopami. Zespoły drobnych zwierząt bezkręgowych nieustannie pracują nad przetworzeniem martwej materii organicznej. Odżywiają się nią i powodują jej rozdrabnianie. W ten sposób przygotowują podłoże dla bakterii i grzybów, które z kolei przetworzą ją na proste substancje, niezbędne roślinom do życia. Wije to zwierzęta wyłącznie lądowe. Prowadzą ukryty tryb życia w glebie, pod kamieniami, pod korą drzew, w ściółce leśnej, pod opadłymi liśćmi. Wśród nich są gatunki roślinożerne, żywiące się martwymi tkankami roślinnymi, jak również drapieżne. Ich ciało jest zbudowane z głowy i wielosegmentowego tułowia. Na głowie znajduje się 1 para czułków oraz 2 3 pary przysadek gębowych. Jak rozpoznać wija? na głowie ma 1 parę czułków długie ciało jest wyraźnie segmentowane posiada bardzo dużo nóg (więcej niż 4 pary). Drobnonogi (1 8mm dł) i skąponogi (0,5 2 mm) to najdrobniejsi przedstawiciele wijów. Żywią się szczątkami roślin i zwierzętami mniejszymi od siebie. Nie mają oczu, biegają bardzo szybko. Dwuparce to wśród wijów grupa liczna opisano ok. 8 000 gatunków. Są znacznie większe od drobnonogów i skąponogów, mają do kilkunastu cm długości, poruszają się dość wolno. Ich czułki są krótkie. Większość żywi się martwymi tkankami roślinnymi. Niektóre gatunki w sytuacji zagrożenia zwijają się w kulkę i nieruchomieją. Wśród dwuparców wyróżniają się krocionogi, które mogą mieć do 70 par odnóży. Pareczniki to liczna grupa wijów drapieżnych (opisano ponad 3000 gatunków), żywiących się owadami i ich larwami. Posiadają oczy. Pierwsza para odnóży tułowiowych jest duża i zaopatrzona w pazury, w których znajdują się ujścia gruczołów jadowych. Owady to najliczniejsza grupa świata zwierzęcego ok. 75% wszystkich zwierząt żyjących na ziemi. Wszystkie owady mają ciało wyraźnie zróżnicowane na: głowę, tułów i odwłok. Formy dorosłe mają 3 pary odnóży, a na głowie czułki. Jak rozpoznać owada? na głowie 1 para czułków 3 pary nóg. W glebie i ściółce żyje duża grupa owadów bezskrzydłych. Prowadzą one podobny tryb życia jak wije. Żywią się głównie pokarmem roślinnym. Są zwierzętami drobnymi, osiągają zaledwie 1 cm długości. Larwa, po wyjściu z osłon jajowych, niewiele 12
się różni od postaci dorosłej. W trakcie kolejnych linień rośnie i osiąga dojrzałość. Wiele gatunków jest ślepych. Najliczniejszą grupą owadów bezskrzydłych są skoczogonki, odgrywające bardzo istotną rolę w przetwarzaniu martwej materii organicznej. Na brzusznej stronie odwłoka mają widełki skoczne urządzenie działające jak sprężyna wyrzucająca ciało do przodu. Jednym z większych (ok. 5 mm długości) i pospolitszych gatunków jest czwórzębiec bielański o ciemnoniebieskim zabarwieniu. Widłogonki (ok. 1 cm) są owadami drapieżnymi, mają niewielką głowę, długie wieloczłonowe czułki, ale nie posiadają oczu. Odwłok jest zakończony widełkami lub szczypcami. Szczeciogonki są największe wśród owadów bezskrzydłych osiągają 2 cm długości. Żywią się pokarmem roślinnym. W naszych domach możemy spotkać jednego z ich przedstawicieli rybika cukrowego. W ściółce znajdziemy również przedstawicieli owadów skrzydlatych, najczęściej chrząszczy z rodziny biegaczowatych i kusakowatych oraz ich larwy. W glebie żyją też dość licznie larwy muchówek. Jak rozpoznać pajęczaka? W odróżnieniu od owadów, pajęczaki nie mają czułków i posiadają 4 pary odnóży krocznych. Pająki to grupa liczna i bardzo zróżnicowana pod względem wielkości ciała. Gatunki drapieżne są wyposażone w kądziołki przędne, wytwarzające nić pajęczą. Do pajęczaków należą też kosarze. Są łatwe do rozpoznania. Ich drobne ciało ma zarys owalny, a nogi są wyjątkowo długie i cienkie. Najczęściej wybierają miejsca wilgotne, żyją w ściółce. W sytuacji zagrożenia mogą odrzucać odnóża. Większość prowadzi nocny tryb życia. Żywią się głównie martwymi bezkręgowcami. Licznie występującymi w glebie pajęczakami są roztocza. Występują powszechnie we wszystkich środowiskach. W niewielkiej próbce ściółki leśnej można znaleźć setki roztoczy. Są to bardzo drobne pajęczaki o owalnym kształcie ciała, niesegmentowane, z charakterystycznie wyciągniętą częścią gębową. Niektóre mają jaskrawe zabarwienie. Do roztoczy należą również kleszcze. 13
Załącznik 2. UPROSZCZONY KLUCZ DO OZNACZANIA BEZKRĘGOWCÓW tablica nr 16 14
Załącznik 3. MIESZKAŃCY GLEBY tablica nr 26 15