Wilk podstawy biologii i problemy ochrony fot. Rafał Gawełda Henryk Okarma Instytut Ochrony Przyrody PAN
Występowanie: Populacje europejskie: - Europa północno-wschodnia??? - Karpaty 3 500 - G. Dynarskie-Pindos 3 000 - Półwysep Iberyjski 2 300 -. Razem około 10 000 +???
Organizacja populacji: Wilki żyją w grupach rodzinnych
Dyspersja młodych: Młode pozostają z rodzicami od 10 miesięcy do 4,5 roku. Powody dyspersji: Konkurencja o pokarm Konkurencja płciowa Zasięg: do 1000 km (?)
Wykorzystanie przestrzeni: Wilki są terytorialne, każda grupa (wataha) zajmuje określone terytorium, którego aktywnie broni.
Wielkość terytoriów Największe to 4 6 000 km 2. Skandynawia, do 2 000 km 2. Europa centralna góry: Słowacja, Polska, Chorwacja - do 250 km 2 niziny: Puszcza Białowieska, do 350 km 2.
Organizacja przestrzenna populacji: Każda grupa stara się utrzymać własne terytorium. Zwykle nakładanie się terytoriów jest minimalne (buffer zones, overlap zones). Źródło: Okarma i in. 1998
Organizacja przestrzenna populacji: Bywa jednak duże nakładanie się 1. Dostępność pokarmu 2. Pokrewieństwo Puszcza Białowieska, 1997-1998. Źródło: Zub i in. 2003
Komunikowanie się: Znakowanie zapachowe
Przemieszczanie się: Wędrują całymi godzinami, z szybkością 8-9 km/h. W ciągu zimowej nocy, nawet do 50 km, zwykle około 20-30 km.
Aktywność: Głównie nocna Osobnik oznakowany GPS (Finlandia, marzec-październik 2002) Źródło: Kojola 2004, Finnish Wolf Project
Pokarm: Ssaki kopytne, jeżeli tylko są dostępne. Generalnie, bardzo duża zmienność diety.
Pokarm: Selekcja gatunków zdobyczy (makroskala)
Pokarm: Selekcja z danego gatunku (mikroskala) Jeleń szlachetny płeć, wiek Źródło: Gula 2004 Źródło: Okarma 1992
Pokarm: Selekcja z danego gatunku (mikroskala) Jeleń szlachetny kondycja fizyczna
Sukces łowiecki Dla większości dużych gatunków ofiar, sukces łowiecki dużych drapieżników jest mniejszy niż 20%
Śmiertelność naturalna: Młode Źródło: Jędrzejewska et al. 1996
Śmiertelność naturalna: Dorosłe Agresja Choroby (wścieklizna, parch)
Śmiertelność powodowana przez człowieka: Człowiek
1. Status prawny Sytuacja wilka w Polsce 1927 r. - wilk uzyskał status gatunku łownego, jednocześnie uznany za szkodnika, którego można tępić wszelkimi sposobami. 1955 r. - rząd Polski rozpoczyna program kontroli liczebności wilków (nagrody, trucizna) 1975 r. - wilk uzyskuje status gatunku łownego 1992 r. - województwo poznańskie obejmuje wilka ochroną 1995 r. - Minister Środowiska obejmuje wilka ochroną (z wyjątkiem województw suwalskiego, przemyskiego i krośnieńskiego) 1998 r. - ochrona wilka na terenie całego kraju.
1. Status prawny Gatunek ściśle chroniony (od 1998 r.), co reguluje Ustawa o ochronie przyrody z 2004 r. oraz Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 28.09.2004 r. W rozporządzeniu ustalono również tzw. ochronę strefową, obejmującą 500 m strefy ochrony wokół nory lęgowej w okresie 1.04 15.07. Dyrektywa Siedliskowa 1. Wilk znajduje się w załączniku II (gatunek wymagający wyznaczenia specjalnych obszarów ochrony) i załączniku IV (gatunek wymagający ochrony ścisłej), jest też uznany za gatunek priorytetowy. Polska populacja wilka została wymieniona w derogacji do załącznika IV, co oznacza, że nie musi być objęta ścisłą ochroną. 2. (art. 11) - konieczność prowadzenia monitoringu m.in. gatunków z załączników II i IV, ich stanu zachowania oraz efektu prowadzonych działań ochronnych.
2. Występowanie Sytuacja wilka w Polsce
3. Liczebność Sytuacja wilka w Polsce 450 550 osobników źródło: Jędrzejewski i in. 2003 550 600 osobników źródło: Nowak i Mysłajek 2011 650-750 osobników źródło: własne oszacowanie
Jak ocenić liczebność wilków? Metoda tradycyjna 1. Inwentaryzacja łowiecka Metody alternatywne 2. Metoda "karpacka" (prof. B. Bobek) 3. Metoda "białowieska" (IBS PAN) - tropienia wielkoobszarowe, obserwacje całoroczne, telemetria 4. Metoda genetyczna" (IOP PAN, MiIZ PAN) - zbiór materiału do badań, analiza DNA
Ocena liczebności wilków 1. Subiektywizm (brak jednoznacznych kryteriów inwentaryzacja łowiecka) 2. Pracochłonność i subiektywizm (metoda "białowieska"), brak jednoznacznych kryteriów 3. Brak możliwości sprawdzenia (metoda "karpacka") 4. Obiektywna, ale droga (metoda genetyczna")
Metoda białowieska Wyniki inwentaryzacji (Jędrzejewski i in. 2002)
Metoda genetyczna Karpaty: 300-350 wilków.
Sytuacja wilka w Polsce 4. Geopolityka Rosja polowanie cały rok Niemcy chroniony Polska chroniony Litwa polowanie 1 XI-15 III Białoruś polowanie cały rok, nagrody Republika Czeska chroniony Słowacja polowanie 1 XI - 15 I Ukraina polowanie cały rok
Najważniejsze zagrożenia (1) Fragmentacja siedlisk - kompleksów leśnych (budowa autostrad) k. Nowego Tomyśla
Najważniejsze zagrożenia (2) Brak koordynacji na poziomie populacyjnym Źródło: Okarma 2002
Najważniejsze zagrożenia (2) Brak koordynacji na poziomie populacyjnym
Najważniejsze zagrożenia (3) Tradycyjny brak akceptacji przez myśliwych na większości obszarów, gdzie wilk występuje Duże ssaki kopytne (zwłaszcza jelenie) to wartościowy zasób
Jak duże mogą być ubytki w zwierzostanie? Puszcza Białowieska Na powierzchni 100 km 2, wilki zabijały rocznie (średnio): 72 jelenie, 16 saren i 31 dzików. Wataha wilków (o średniej liczebności 4,4 osobników) zabijała średnio 1 dużą ofiarę co drugi dzień. Źródło: Jędrzejewski et al. 2002
Jakie mogą być straty finansowe? Potencjalna wartość strat finansowych (wartość sprzedaży tusz oraz przychody ze sprzedaży polowań) dzierżawców lub zarządców obwodów łowieckich z tytułu obecności wilków może wynosić, według różnych szacunków, od 35 tys. do 100 tys. zł rocznie na 100 km² powierzchni obwodu.
Ostatnie, najnowsze pole konfliktu Presja na ograniczenie polowań na obszarach, gdzie występują wilki Niektóre organizacje przyrodnicze postulują, aby na terenach występowania wilków ograniczyć (do poziomu 15-25% stanu inwentaryzacyjnego) lub wręcz wstrzymać pozyskanie jeleni, saren i dzików, w celu zabezpieczenie bazy pokarmowej wilka. Sugeruje się, że czynnikiem ograniczającym wzrost lokalnych populacji wilków jest właśnie pozyskiwanie przez myśliwych ssaków kopytnych (w nadmiarze lub w ogóle).
Najważniejsze zagrożenia (4) Konflikt z hodowlą zwierząt gospodarskich Wypłacone odszkodowania: - 2000 r. 142 630 zł - 2003 r. 397 423 zł - 2008 r. 524 933 zł - 2009 r. 381 033 zł - 2010 r. 510 236 zł (dane GDOŚ).
Przypadek szczególny zabijanie psów
Sposoby zmniejszenia szkód
Sposoby zmniejszenia szkód
Czy mamy pomysł na wilka? fot. Krzysztof Błachowiak
Niestety, coraz większa polaryzacja stanowisk
Moja opinia
Krajowa strategia ochrony wilka Canis lupus warunkująca trwałość populacji gatunku w Polsce Henryk Okarma - Instytut Ochrony Przyrody PAN Roman Gula - Muzeum i Instytut Zoologii PAN Piotr Brewczyński - Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Krośnie fot. Adam Wajrak
Cel Krajowej strategii Głównym celem proponowanych działań jest zachowanie populacji wilków w obecnie zajmowanym przez nią areale występowania w Polsce oraz stworzenie warunków do ekspansji na dotychczas niezasiedlone tereny leśne i zapewnienie ciągłości między subpopulacjami tych drapieżników.
Punkty wyjścia do Strategii (1) System, w którym podmioty prowadzące gospodarkę łowiecką ponoszą straty powodowane przez wilki i są żywotnie zainteresowane ich eliminacją lub w najlepszym przypadku redukcją, a jednocześnie są jedyną siłą zdolną kontrolować to, co się dzieje z wilkami w terenie; jest fundamentalnym źródłem konfliktu i przyczyną, dla którego prawo nie jest egzekwowane.
Punkt wyjścia do Strategii (2) Oparliśmy się na stanowisku the Large Carnivore Initiative for Europe w sprawie europejskich wytycznych dla planów zarządzania dużymi ssakami drapieżnymi na poziomie populacyjnym (Guidelines for population level management plans for large carnivores ). Uznaje się w nich, że na niektórych obszarach i w niektórych sytuacjach pozyskanie łowieckie dużych ssaków drapieżnych może nie być sprzeczne z ich ochroną, a koegzystencja między ludźmi a nimi może zostać łatwiej osiągnięta, kiedy populacje dużych drapieżników będą utrzymywane na poziomie niższym niż teoretycznie możliwe dla danego obszaru (Linnell i in. 2008). Zdajemy sobie sprawę, że pozyskanie łowieckie/kontrola letalna dużych ssaków drapieżnych może być kontrowersyjne, jednak Podobnie LCIE wierzy, D. Mech że (1995) może ono stwierdził, być zgodne że [...] z ich liczebność ochroną wilków w wielu, ale powinna oczywiście być prawdopodobnie nie wszystkich, kontrolowana regionach i sytuacjach. niemal wszędzie Jest bardzo tam, gdzie ważne, ich populacja żeby pamiętać, jest odtwarzana iż ochrona [...]. drapieżników nie koniecznie oznacza ich ścisłą ochronę (Linnell i in. 2008).
Cele szczegółowe Strategii 1. Zachowanie liczebności i areału populacji wilków na wschód od Wisły przy jednoczesnym ograniczeniu konfliktu z hodowlą zwierząt gospodarskich i gospodarką łowiecką. 2. Zapewnienie warunków do stabilizacji, a następnie wzrostu liczebności wilków w zasiedlonych kompleksach leśnych na zachód od Wisły, przy jednoczesnym ograniczeniu i zapobieganiu eskalacji konfliktu z gospodarka łowiecką oraz zapobieganiu szkodom wśród zwierząt gospodarskich. 3. Zwiększenie akceptacji wilka przez grupy społeczne o kluczowym znaczeniu dla ochrony gatunku: myśliwych, leśników i hodowców.
Środki realizacji celów 1. Proaktywny system zarządzania populacją wilków oparty o dwa głównie elementy: Grupę Roboczą ds. Zarządzania Populacją Wilka i krajowy system monitoringu wilka. 2. Strefowe zróżnicowania zarządzania populacją oparte o wyznaczone pojemności poszczególnych kompleksów leśnych. 3. Co najmniej stabilizacja lub ograniczenie liczby szkód w pogłowiu zwierząt gospodarskich wyrządzanych przez wilki. 4. Modyfikacja sposobu uwzględniania drapieżnictwa wilków w planowaniu łowieckim pozyskania ssaków kopytnych. 5. Działania na rzecz wdrożenia systemu ochrony korytarzy ekologicznych umożliwiających łączność pomiędzy populacjami dzikich zwierząt (w tym wilków) bytującymi w poszczególnych kompleksach Polski.
Działania niezbędne do realizacji celów Strategii Regionalne programy zarządzania lokalnymi populacjami wilków Generalnie można stwierdzić, że na wschód od Wisły populacje wilków w najważniejszych regionach ich występowania osiągnęły stan wysokiego zagęszczenia.
Działania niezbędne do realizacji celów Strategii Regionalne programy zarządzania lokalnymi populacjami wilków Karpaty 205 wilków 300-350 wilków
Działania niezbędne do realizacji celów Strategii Regionalne programy zarządzania lokalnymi populacjami wilków Na wschód od Wisły Generalnie korzystny lub obojętny odbiór społeczny, bo od zawsze były tu wilki. Utrzymanie tego wymaga aktywnego zarządzania populacją tych drapieżników. Kontrola liczby wilków przez odstrzały (ale nie pozyskanie łowieckie w ramach rocznych planów łowieckich) powinna być dopuszczona wyłącznie w tych regionach, gdzie ich liczba przekracza pojemność środowiska wyznaczoną w oparciu o analizy jego parametrów. Grupa Robocza, w oparciu o analizy zagęszczenia wilków i dynamiki zajmowanego przez nie areału (dane pochodzące z monitoringu) oraz konfliktów powodowanych przez te drapieżniki, powinna przedkładać GDOŚ konkretne rekomendacje w celu ich sformalizowania w postaci decyzji administracyjnej.
Działania niezbędne do realizacji celów Strategii Regionalne programy zarządzania lokalnymi populacjami wilków Na zachód od Wisły Wilki występują tam w już dość licznych, ale znacznie rozproszonych lokalizacjach: w Puszczy Bydgoskiej, Borach Tucholskich, Lasach Wałeckich, Puszczy Noteckiej, w Borach Dolnośląskich i Puszczy Rzepińskiej. Liczba wilków w tej części naszego kraju określana jest jako niewielka. Dlatego populacja tego gatunku w zachodniej Polsce, wraz z wilkami bytującymi we wschodnich Niemczech została sklasyfikowana przez LCIE jako populacja krytycznie zagrożona (Linnell i in. 2008).
Działania niezbędne do realizacji celów Strategii Regionalne programy zarządzania lokalnymi populacjami wilków Na zachód od Wisły Myśliwi nie są przyzwyczajeni do uwzględniania tych drapieżników w prowadzeniu gospodarki łowieckiej. Straty ekonomiczne są dla nich bardziej widoczne i odczuwalne. Dlatego ich opinie na temat wilków są często skrajnie negatywne. Podwyższenie poziomu akceptacji społecznej ma zasadnicze znaczenie, gdyż właśnie bezpośrednia presja człowieka decyduje tam o utrzymaniu się lub zaniku lokalnych subpopulacji wilka. Aktywne działania powinny obejmować edukację kluczowych grup społecznych (leśników, myśliwych i hodowców), monitoring stopnia izolacji i wskaźników populacyjnych (zagęszczenia i liczby wilków) wystarczających do uznania stanu ochrony subpopulacji na wyodrębnionych obszarach za zadowalający, co pozwoliłoby docelowo na wprowadzenie zasad aktywnego zarządzania populacją wilków, podobnie jak na wschód od Wisły.
Podsumowanie Zaproponowany system wdrażający rozwiązania stosowane w innych krajach Unii Europejskiej, gdzie bytują liczne populacje wilków: (1) jest realistyczny i możliwy do wdrożenia, (2) nie wymaga nadmiernych nakładów finansowych, (3) przyczyni się powiększenia areału bytowania wilków i zapewni trwałość populacji tego gatunku w naszym kraju, przy jednoczesnym zminimalizowaniu konfliktów, jakie niesie ze sobą koegzystencja wilka z człowiekiem.