Zjawisko paniki moralnej jako wyznacznik granic moralno ci

PRACE NAUKOWE Akademii im. Jana D ugosza w Cz stochowie Seria: Pedagogika 2009, z. XVIII Stanis aw A. WARGACKI Zjawisko paniki moralnej jako wyznacznik granic moralno ci Badanie niezwykle ró norodnych wyobra e spo ecznych maj cych wp yw na ycie moralne pozwala socjologii oceni rzeczywisty zasi g i faktyczne uznanie norm moralnych w ró nych rodowiskach spo ecznych 1 Moralno okre la kryteria tego, co w a ciwe lub niew a ciwe, dobre b d z e zarówno w postawach i zachowaniach jednostek, jak i w relacjach mi dzyludzkich. Cz sto, gdy mamy do czynienia z naruszaniem nakazów moralnych, mo e dochodzi do nadmiernej reakcji na zagro enie, okre lanej w socjologii jako panika moralna 2. Koncept ten jest obecnie jednym z bardziej popularnych, a jednocze nie wa nych w socjologii i oznacza skrajn reakcj spo eczn, moralne oburzenie na zachowania grupy lub jednostki postrzeganej jako zagro enie dla wyznawanych warto ci i moralnej kondycji spo ecze stwa. Panika moralna jest zazwyczaj inicjowana przez media i sterowana przez przedstawicieli w adz lub grupy ludzi zamierzaj cych wprowadzi zmiany w zachowaniu, a nawet zmiany w prawie. Jest form zbiorowego zachowania, charakteryzuj cego si w du ym stopniu nieproporcjonaln reakcj na zagro enie ze strony niektórych nowo zidentyfikowanych form patologii spo ecznych. Istnieje du e prawdopodobie stwo, e grupa spo eczna mo e zosta opanowana przez panik moraln wówczas, gdy granice moralno ci s niewyra ne 1 2 J. Maria ski, Socjologia moralno ci, Lublin 2006, s. 218. Panika moralna jest t umaczeniem, kalk ang. moral panic. Okre lenie to wyst puje tak e w liczbie mnogiej jako moral panics. Angielskie s owo panic niekoniecznie w tym kontek cie oznacza to samo co polskie s owo panika. St d te polskimi odpowiednikami angielskiego moral panic mog te by np.: pop och moralny lub moralne straszaki.

8 Stanis aw A. WARGACKI i maj tendencje do zmian. Jaka jest wi c rola paniki moralnej w nakre laniu granic moralno ci, b dzie przedmiotem niniejszego opracowania. Historyczny kontekst powstania konceptu paniki moralnej Panika moralna, cho nale y do kluczowych poj socjologicznych 3, wci dosy rzadko pojawia si w polskim pi miennictwie 4. Zagadnienie to od czasu jego wprowadzenia do dyskursu w naukach spo ecznych na Zachodzie doczeka- o si licznych opracowa 5 i artyku ów, na przyk ad ca y pierwszy numer 49 tomu The British Journal of Criminology ze stycznia 2009 r. zosta po wi cony panice moralnej 6. Prace te odnosz si do teorii paniki moralnej, jak równie ak- 3 4 5 6 K. Thompson, Moral Panics, London 1998, s. 142. P. Sztompka, Socjologia. Analiza spo ecze stwa, Kraków 2002, s. 466, 473; A.K. Ko mi ski, P. Sztompka, Rozmowy o wielkiej przemianie, Warszawa 2004, s. 56 57; I. Zieli ska, Media, interes i panika moralna. Nowa kategoria socjologiczna i jej implikacje, Kultura i Spo ecze stwo, t. XLVIII, 2004, nr 4, s. 161 177; S.A. Wargacki, Panika moralna w kontek cie spo- eczno-kulturowych wyzwa XXI wieku, [w:] Kulturowe wyzwania XXI wieku. Szkice z socjologii, antropologii i psychologii spo ecznej, red. U. Kusio, Lublin 2005, s. 61 68; E. Czykwin, Stygmat spo eczny, Warszawa 2007, s. 384 389. S. Cohen, Folk Devils and Moral Panics. The Creation of Mods and Rockers, 3 rd Edition, London 2002; Ch. Critcher, Moral Panics and the Media, Buckingham 2003; R. Ogien, La panique morale, Paris 2004; E. Goode, N. Ben-Yehuda, Moral Panics. The Social Construction of Deviance, Cambridge 1994; P. Jenkins, Intimate Enemies: Moral Panics in Contemporary Great Britain, Aldine Transaction, New York 1992; P. Jenkins, Moral Panic: Changing Concepts of the Child Molester in Modern America, New Haven 1998; K. Thompson, dz. cyt.; Crime, Social Control and Human Rights. From moral panics to states of denial. Essays in honour of Stanley Cohen, red. D. Downes i in., Portland 2007; F. Fejes, Gay Rights and Moral Panics: The Origins of America s Debate on Homosexuality, New York 2008; Moral Panics, Sex Panics: Fear and the Fight over Sexual Rights, red. G. Herdt, New York 2009; W. Patry, Moral Panics and the Copyright Wars, Oxford (USA) 2009. M. Ajzenstadt, Moral Panic and Neo-Liberalism. The Case of Single Mothers on Welfare in Israel, The British Journal of Criminology, Vol. 49, 2009, No. 1, s. 68 87; Ch. Critcher, Widening the Focus, The British Journal of Criminology, Vol. 49, 2009, No. 1, s. 17 34; P. Jenkins, Failure To Launch. Why Do Some Social Issues Fail to Detonate Moral Panics?, The British Journal of Criminology, Vol. 49, 2009, No. 1, s. 35 47; M. Levi, Suite Revenge? The Shaping of Folk Devils and Moral Panics about White-Collar Crimes, The British Journal of Criminology, Vol. 49, 2009, No. 1, s. 48 67; M. Woodiwiss, D. Hobbs, Organized Evil and the Atlantic Alliance. Moral Panics and the Rhetoric of Organized Crime Policing in America and Britain, The British Journal of Criminology, Vol. 49, 2009, No. 1, s. 106 128; J. Young, Moral Panic. Its Origins in Resistance, Ressentiment and the Translation of Fantasy into Reality, The British Journal of Criminology, Vol. 49, 2009, No. 1, s. 4 16; zob. te : N. Ben- Yehuda, The Sociology of Moral Panics: Toward a New Synthesis, The Sociological Quarterly, Vol. 27, 1986, No. 4, s. 495 513; N.K. Cauthen, J.M. Jasper, Culture, Politics, and Moral

Zjawisko paniki moralnej... 9 centuj praktyczny wymiar tego konceptu jako narz dzia s u cego do analizy reakcji spo ecze stwa na ró nego rodzaju problemy spo eczne stanowi ce przedmiot bada socjologii mediów, kryminalistyki, teorii naznaczania spo ecznego (stygmatyzacja, etykietowanie) oraz dewiacji spo ecznej. Termin panika moralna w opracowaniach naukowych pojawi si po raz pierwszy u brytyjskiego socjologa Jocka Younga, w artykule z 1971 r., w ksi ce pod redakcj jego kolegi ze studiów Stanleya Cohena zatytu owanej Images of Deviance 7. Przedmiotem bada Younga by y zachowania dewiacyjne oraz oddzia ywanie mediów usi uj cych zaw adn spo eczn wyobra ni 8. Zdaniem Younga media mog bardzo szybko i skutecznie wznieci powszechne oburzenie i spowodowa co, co mo na nazwa panik moraln odnosz c si do pewnego rodzaju dewiacji 9. Na podstawie analizy danych statystycznych, dotycz cych m odych osób si gaj cych po narkotyki, Young zauwa y, e nag a nianie przez media problemu narkomanii prowadzi o do tworzenia przez policj oddzia ów do jej zwalczania, w efekcie czego nast powa wzrost aresztowa osób bior cych rodki odurzaj ce. Kluczowe znaczenie dla opisu tego zjawiska ma ukazanie efektu spirali wytworzonego przez reakcje mediów, opinii publicznej, grup interesu i w adz 10. Terminu panika moralna Young u y i rozwin do poziomu teorii socjologicznej wspomniany ju Stanley Cohen, obecnie emerytowany profesor socjologii w London School of Economics. W 1972 r. opublikowa on ksi k pt. Folk Devils and Moral Panics. The Creation of the Mods and Rockers 11, która uwa- ana jest za jedno z najbardziej wp ywowych dzie z zakresu kryminologii i medioznawstwa. Do dzi ukaza y si ju trzy wydania ksi ki Cohena, uwa anej za klasyczne opracowanie dotycz ce zagadnienia paniki moralnej oraz socjologii dewiacji, a sam Cohen uwa any jest za autora konceptu paniki moralnej. Panics, Sociological Forum, Vol. 9, 1994, No. 3, s. 495 503; A. Hunt, Moral Panic and Moral Language in the Media, The British Journal of Sociology, Vol. 48, 1997, No. 4, s. 629 648; A. McRobbie, S.L. Thornton, Rethinking Moral Panic for Multi-Mediated Social Worlds, The British Journal of Sociology, Vol. 46, 1995, No. 4, s. 559 574; M. Feeley, J. Simon, Folk Devils and Moral Panics: an appreciation from North America, [w:] Crime, Social Control, s. 39 52; P.J. Waddington, Mugging as a Moral Panic: A Question of Proportion, British Journal of Sociology, Vol. 37, 1986, No. 2, s. 245 259. 7 J. Young, The Role of the Police as Amplifiers of Deviancy, Negotiators of Reality and Translators of Fantasy: Some Consequences of Our Present System of Drug Control as Seen in Nothing Hill, [w:] Images of Deviance, red. S. Cohen, Harmondsworth 1971, s. 27 61. 8 Tam e, s. 37. 9 Tam e. 10 Zob. J. Young, Moral Panic ; D. Garland, On the Concept of Moral Panic, Crime Media Culture, Vol. 4, 2008, No. 1, s. 19 21. 11 S. Cohen, dz. cyt.

10 Stanis aw A. WARGACKI Odwo uj c si do interakcjonizmu symbolicznego w badaniach z zakresu socjologii zachowa zbiorowych i konstrukcjonizmu spo ecznego 12, Cohen twierdzi, i spo ecze stwo jest w stanie wytworzy wiele zachowa tak, aby jego cz onkowie wiedzieli, jakich ról nale y unika, a jakie na ladowa 13. David Garland, analizuj c teoretyczne aspekty konceptu paniki moralnej, wskazuje tak e na pewne cechy zwi zane z tym poj ciem, które s charakterystyczne dla teorii zbiorowego uniesienia (collective effervescence) Émile a Durkheima 14. Aby uchwyci historyczny kontekst wydarze, na podstawie których Cohen rozwin sw teori paniki moralnej, nale y przenie si do Anglii lat 60. ubieg ego wieku. W Wielkanoc 1964 roku, w nadmorskiej miejscowo ci wypoczynkowej Clacton na wschodnim wybrze u Anglii mia o miejsce du e zgromadzenie m odzie y z Londynu i okolic 15. Cz z nich nale a a do modsów a cz do rockersów. Modsi i rockersi stanowili dwie rywalizuj ce ze sob subkultury m odzie owe lat 60. ubieg ego stulecia w Anglii. Cohen twierdzi, e w pocz tkowej fazie modsi i rockersi nie byli ze sob w konflikcie. Ich poró nienie si nast pi o w wyniku oddzia ywania masmediów i z powodu ideologicznego wykorzystania wy aniaj cej si subkultury m odzie owej postrzeganej jako forma dewiacji spo ecznej 16. Modsi pochodzili zazwyczaj z nisko sytuowanych rodzin robotniczych i marzyli o nowoczesnym i zamo nym stylu ycia. Byli wrogo nastawieni do swoich rówie ników z bogatych rodzin, którzy posiadali rzeczy dla nich nie do osi gni cia. Krytykowali te pokolenie rodziców za ich zbytnie podporz dkowanie si pracodawcom, urz dnikom czy policji. Chcieli wyró nia si w spo ecze stwie zachowaniem i pedantycznym wygl dem; wykazywali zainteresowanie najnowszymi trendami mody, st d te ich nazwa ( Mods od ang. modern nowoczesny ). Ubierali si wi c ze szczególn elegancj, nosz c na co dzie ciemny, ci le dopasowany do cia a garnitur, jasn koszul, w ski ciemny krawat oraz przyciemnione okulary. Ubiór ten, tradycyjnie uwa any w rodzinach robotniczych za od wi tny, mia symbolizowa wolno od obowi zków i aspiracje konsumpcyjne modsów. Poruszali si zazwyczaj na w oskich skuterach Vespa lub Lambretta, które sta y si dla nich wyznacznikiem presti u i symbo- 12 Zob. tam e, s. XXVII XXVIII; P.L. Berger, T. Luckmann, Spo eczne tworzenie rzeczywisto ci, t um. J. Ni nik, Warszawa 1983; K.J. Gergen, An Invitation to Social Construction, London 1999. 13 Tam e, s. 1 2. 14 D. Garland, dz. cyt., s. 15, 18; S.A. Wargacki, Zbiorowe uniesienie (effervescence collective) i communitas, czyli od Durkheima do Turnera, Przegl d Kulturoznawczy 2009 (w druku). 15 Tam e, s. 16 18. 16 Tam e, s. 139.

Zjawisko paniki moralnej... 11 lem ich subkulturowej to samo ci 17. Na wyprawy motocyklowe ubierali si zwykle w kurtki typu anorak, co by o obok skuterów charakterystycznym wyró nikiem tej subkultury lat 60. Rockersi swój styl i nazw zaczerpn li z muzyki rock n rolowej i uwa ani byli przez modsów za nieokrzesanych prostaków. W swej filozofii yciowej nie stawiali sobie adnych celów i nie byli zainteresowani lepszym yciem b d jak kolwiek wizj stabilizacji. Dla rockersów ycie jawi o si jako nieustanna walka, w której si a fizyczna i cynizm wysuwaj si na pierwsze miejsca. Wi kszo rockersów pochodzi a spoza Londynu. Ich ubiór stanowi czarny skórzany lub drelichowy kombinezon lub podarte d insy, a ulubionym rodkiem transportu by y motocykle renomowanych firm: Harley-Davidson, Kawasaki, Suzuki, BMW 18. Powracaj c do pami tnych wydarze w Anglii w roku 1964 i zgrupowania m odzie y w Clacton, Cohen zaznacza, e Niedziela Wielkanocna tego roku by- a najzimniejsza od 80 lat i pada deszcz 19. Sklepikarze i straganiarze byli tego dnia niezadowoleni ze s abo id cego biznesu, m odzie za by zabi nud i da uj cie swemu poirytowaniu zacz a rozpowszechnia plotki o tym, e sklepikarze i barmani odmówili niektórym z nich obs ugi. Dosz o do drobnych przepychanek na chodniku mi dzy modsami i rockersami, którzy w tym czasie ró nili si jedynie strojami, a g bszy podzia tych grup nast pi w pó niejszym okresie. Niektórzy z nich zacz li obrzuca si kamieniami. Nast pnie modsi na skuterach a rockersi na motocyklach na pe nym gazie zacz li je dzi tam i z powrotem po ulicach miasta i po pla y. Rozlegaj cy si ryk silników spowodowa, e t umy ludzi wyleg y na ulice. W pobliskim domu zabaw wylecia y szyby; kilka rozstawionych na pla y parasoli zosta o przewróconych; kto wystrzeli w powietrze z pistoletu startowego. Policja zaskoczona t awantur aresztowa a oko o setki m odych osób, zarzucaj c im g ównie niew a ciwe zachowanie w miejscu publicznym oraz stawianie oporu przy aresztowaniu. Zaraz po tych wydarzeniach nieomal wszystkie gazety pisa y o motocyklowym terrorze i niszczycielskich orgiach na pla y w Clacton wznieconych przez dzikusów. W kolejnych dniach w prasie zacz y ukazywa si artyku y na temat m odzie- owych grup przemocy. Przeprowadzano wywiady z m odzie obu subkultur, policj, mieszka cami miasta, przypadkowymi wiadkami wydarze, a tak e 17 M. P czak, Ma y s ownik subkultur m odzie owych, Warszawa 1992, s. 55 56. 18 J.B. McCleary, Mods and rockers, [w:] J.B. McCleary, Hippie Dictionary: A Cultural Encyclopedia (and Phraseicon) of the 1960s and 1970s, Berkeley Toronto 2002, s. 326; M. P czak, dz. cyt., s. 81 82. 19 S. Cohen, dz. cyt., s. 18, 124 139; S. Cohen, Sensitization: The Case of the Mods and Rockers, [w:] The Manufacture of News. Social Problems, Deviance and the Mass Media, Constable, red. S. Cohen, J. Young, London 1973, s. 263 279.

12 Stanis aw A. WARGACKI osobami, których mienie zosta o zniszczone. Podj te przez policj próby sprawowania kontroli spowodowa y, e modsi i rockersi stali si hitem medialnym, a ich popularno w ród m odzie y wzros a. Incydent w Clacton komentowa a tak e wiatowa prasa. Usi uj c wyja ni ca sytuacj od strony teoretycznej, media odwo ywa y si do zjawiska psychologii t umu 20. Wszelkie próby sprawowania kontroli nad modsami i rockersami poprzez nadanie mi etykiet grup aspo ecznych i szkodliwych wywo a y skutek odwrotny. Wrogo obu grup do policji jeszcze bardziej si nasili a, co nakr ci o spiral star ze stró ami porz dku, a w konsekwencji wi ksz determinacj organów w adzy do zaostrzenia prawa. Ze strony opinii publicznej pojawi y si naciski na ministra spraw wewn trznych, aby zaj w tej sprawie zdecydowane stanowisko. W kwietniu 1964 roku parlament brytyjski uchwali ustaw, na mocy której podniesiono kar za posiadanie narkotyków, a szczególnie amfetaminy. Pod wp ywem presji ze strony grup nacisku ówczesny konserwatywny rz d wprowadzi w lipcu tego samego roku wy sze kary i odszkodowania za niszczenie mienia spo ecznego i prywatnego. Wprowadzone sankcje nie by y w stanie powstrzyma modsów i rockersów przed organizowaniem kolejnych zgrupowa, które odbywa y si jeszcze przez kolejne dwa lata, tak e w innych nadmorskich miejscowo ciach wschodniego wybrze a Anglii. Wydarzenia te cieszy y si coraz wi kszym zainteresowaniem mediów 21. Za ka dym razem, gdy dochodzi o do zak ócenia porz dku i podobnie jak dzia o si to w przypadku Clacton, doniesienia mia y charakter przesadny, a jednocze nie sensacyjny. Po 1966 roku zwyczaj gromadzenia si m odzie y w nadmorskich miejscowo ciach zacz zanika, a to g ównie dlatego, e modsi i rockersi zacz li dorasta i interesowa si innymi modnymi wówczas trendami. W zwi zku z tym równie media przesta y si nimi zajmowa 22. Przesadne reakcje na subkultury m odzie owe ze strony policji, mediów, polityków, dzia aczy spo ecznych, a z czasem organizacji i ruchów spo ecznych zainteresowa y Stanleya Cohena i sta y si g ównym tematem jego analiz socjologicznych. Jego badania polega y na zbieraniu wycinków i artyku ów z prasy, prowadzeniu wywiadów z m odzie, dziennikarzami i przedstawicielami samorz dów lokalnych, a tak e organizowaniu grup dyskusyjnych. Cohen prowadzi te obserwacj uczestnicz c podczas zgrupowa modsów i rockersów. Ju przy pierwszej, powierzchownej analizie zebranego materia u zauwa y, e ca e zamieszanie i szum medialny nie wytrzymuje konfrontacji z faktami. Okaza o si bowiem, e opisywane wydarzenia nie by y tak straszne, jak donosi y o tym me- 20 Zob. G. Le Bon, Psychologia t umu, t um. B. Kaprocki, wyd. 3 popr., Warszawa 1986. 21 Dla modsów i rockersów ulubionym dniem na organizacj zgrupowa by y wi ta ko cielne lub pa stwowe (przede wszystkim Bank Holiday ). 22 S. Cohen, Folk Devils, s. 167 172.

Zjawisko paniki moralnej... 13 dia. Waga tych informacji by a przesadzona, a wiele faktów przekr cono. Dotyczy to g ównie liczby m odzie y bior cej udzia w zamieszkach, rodzaju pope nionych wykrocze, rozmiaru zniszcze oraz wp ywu, jaki wydarzenia te mia y na lokalne wspólnoty i ca e spo ecze stwo. Jak twierdzi Cohen, nieprawdziwe historie powtarzano dalej, a niesprawdzone pog oski traktowano jako coraz to nowsze dowody kolejnych okropno ci. W przypadkach, kiedy dosz o lub tylko mog o doj do zamieszek subkultur z policj, uruchamia si proces, który Cohen nazywa wyczuleniem (sensitization) 23. Polega on na niemal histerycznej reakcji spo ecze stwa na niektóre wydarzenia, a nawet najdrobniejsze zamieszanie, które znajduje si w centrum zainteresowania mediów i policji, cho w innych okoliczno ciach nie mia oby wi kszego znaczenia. Jako przyk ad mo na poda nag ówki gazet tamtego czasu: Nadmorskie k pieliska przygotowuj si na inwazj chuliganów 24, Inwazja dzikich na wybrze e Daily Mirror, Dzie terroru grup skuterowych Daily Telegraph 25. Szczegó owe analizy subkultur modsów i rockersów, jakie przeprowadzi Cohen, ukaza y, e na skutek wyczulenia, które wytwarzaj media, powstaj cz sto nowe, ale i wyolbrzymione fakty. Zatem drobny incydent odpowiednio nag o niony przez media urasta mo e do rangi wielkiego wydarzenia; tak w skrócie powstaje panika moralna. Definicja paniki moralnej w kontek cie oddzia ywania mediów Na kszta towanie si postaw moralnych spo ecze stwa du y wp yw maj rodki spo ecznego przekazu. Janusz Maria ski zauwa a, e mass media nie tylko opisuj ten wiat, ale go do pewnego stopnia kreuj, nie tylko dostarczaj informacji i rozrywki, ale tak e kszta tuj pogl dy, d enia, opinie, warto ci itp. 26. Analizuj c zagadnienie stygmatyzacji spo ecznej i znaczenie mediów w tym procesie, El bieta Czykwin panik moraln nazywa panik medialn, która ma zawsze charakter moralny i cz sto stygmatyzuj cy 27, a prowokowanie paniki medialnej jest jedynym z bardziej skutecznych sposobów przyci gania i utrzymywania uwagi widzów 28. 23 S. Cohen, Sensitization, s. 451 458; S. Cohen, Folk Devils, s. 59 65. 24 Za: E. Goode, N. Ben-Yehuda, dz. cyt., s. 24. 25 Za: W. Orli ski, Tobie te grozi zaraza PM!, Gazeta Wyborcza. Du y Format, nr 246, 20.10.2008, s. 14. 26 J. Maria ski, dz. cyt., s. 400. 27 E. Czykwin, dz. cyt., s. 385. 28 Tam e, s. 384.

14 Stanis aw A. WARGACKI Na znacz c rol mediów w powstawaniu i eskalacji paniki moralnej zwraca uwag w swojej ksi ce Folk Devils and Moral Panics Stanley Cohen 29. Podkre- la on, e sposób reakcji spo ecznej w du ym stopniu zale y od rodzaju ogólnie dost pnych informacji i dotyczy to tak e rozumienia przyczyn dewiacji spo ecznych. Poniewa wi kszo ludzi ma znikom wiedz na temat dewiacji, st d w du ym stopniu polega na opinii mediów w tej kwestii. To media w znacznej mierze reklamuj jednostk czy grup, dostarczaj c im symbolicznej mocy oraz konstruuj c ich to samo. Cohen wykorzysta koncept paniki moralnej jako narz dzie s u ce do scharakteryzowania reakcji mediów, spo ecze stwa i instytucji kontroli spo ecznej na ró ne formy zak ócania porz dku spo ecznego. Autor ten przedstawia pioniersk definicj paniki moralnej, któr okre la jako: pewien stan, epizod, osob lub grup osób, które pojawiaj si w spo ecze stwie i s postrzegane jako zagro enie spo ecznych warto ci i interesów; natura tego zagro enia prezentowana jest przez masmedia w nieprawdziwy i stereotypowy sposób; na stra y warto- ci moralnych stoj dziennikarze, hierarchia ko cielna, politycy i inne prawomy lne osoby; eksperci ciesz cy si uznaniem spo ecznym stawiaj swe diagnozy i proponuj rozwi zania; poszukuje si w a ciwych recept (lub cz ciej) odwo uje si do ju wypracowanych; stan ten pó niej znika z pola widzenia lub zaognia si i staje si bardziej widoczny. Niekiedy obiekt paniki jest ca kiem nowy, kiedy indziej za jest czym, co istnia o wystarczaj co d ugo, ale w centrum uwagi spo ecznej pojawi o si nagle. Niekiedy panika ta mija i odchodzi w zapomnienie, pozostaj c jedynie w folklorze i w zbiorowej pami ci; innym razem ma powa niejsze i d ugotrwa e reperkusje i mo e powodowa zmiany w sferze przepisów prawnych a tak e polityce spo ecznej, a nawet mo e mie wp yw na to, jak spo ecze stwo pojmuje samo siebie 30. W przytoczonej definicji paniki moralnej Cohena za Thompsonem wyró ni mo na nast puj ce elementy lub stopnie: 1. Co lub kto jest okre lany jako zagro enie dla warto ci i interesów. Masowo przeprowadza si dyskusje i spory. 2. Zagro enie to jest przedstawiane przez media b d jak szczególn grup interesu w sposób atwy i rozpoznawalny; wokó problemu mobilizuje si ruch spo eczny. 3. Szybko kreuje si powszechne zainteresowanie i zatroskanie. 4. Pojawia si reakcja ze strony w adz i jednostek lub grup opiniotwórczych. 5. Panika niewspó mierna do zdarzenia traci swój impet lub prowadzi do zmian spo ecznych 31. Teoretycy paniki moralnej wymieniaj ró ne cechy charakterystyczne pozwalaj ce zidentyfikowa wyst powanie paniki moralnej w spo ecze stwie. 29 S. Cohen, Folk Devils ; zob. te Ch. Critcher, Wideninig... 30 S. Cohen, Moral Panic, s. 1. 31 K. Thompson, dz. cyt., s. 8; zob. te E. Czykwin, dz. cyt., s. 387; W. Orli ski, dz. cyt., s. 14.

Zjawisko paniki moralnej... 15 Niemal wszyscy jednak zgadzaj si co do istnienia przynajmniej dwóch wyró ników tego zjawiska. Pierwszy z nich to wysoki stopie zaniepokojenia (concern) spo ecze stwa zachowaniem pewnej grupy lub kategorii ludzi. Drugi za to narastaj ce uczucie wrogo ci (hostility) wzgl dem grupy czy kategorii jawi cych si jako zagro enie dla warto ci 32. Do innych cz sto wymienianych cech mo na zaliczy nieprzewidywalno (volatility) oraz dysproporcj (disproportionallity). Nieprzewidywalno oznacza, e panika moralna mo e pojawi si znienacka i równie szybko znikn ; dysproporcja za odnosi si do domniemanych za o e ze strony tego, kto okre la jakie wydarzenie terminem panika moralna, e owe zagro enie lub niebezpiecze stwo jest bardziej powa ne, ni na to wskazuje realistyczna ocena sytuacji 33. Panika moralna musi mie kolektywnego, prawdziwego czy te wyobra onego koz a ofiarnego, b d cego uosobieniem i symbolem z a, które staje si obiektem projekcji zbiorowych l ków potworem ludzkiej wyobra ni. Obraz uosobionego z a kszta towany jest w programach telewizyjnych i audycjach radiowych; pisze o nim prasa, o ywa pami zbiorowa i stereotypy. Cohen nawi zuj c do literatury ba niowo-mitycznej, owe wcielenie z a nazywa diab em ludowym (folk devil). Analizowane przez niego subkultury sta y si uosobieniem diab a w oczach ludu: ywym przypomnieniem tego, czym nie powinno si by 34. Mity i przes ania ludowe ka dej spo eczno ci obfituj w d ug list istot demonicznych b d cych aktualnym lub symbolicznym znakiem z a, siej cych groz i pop och. Poprzez symbolizacj i odwo anie si do galerii diab ów, biesów, czartów itp. obrazy staj si bardziej wyraziste i bardziej przemawiaj do ludzkiej wyobra ni ni aktualna rzeczywisto. W analizie Cohena modsi i rockersi byli postrzegani jako wcielenie i symbol z a; byli diab ami na u ytek ludowy. Ka da panika moralna d y do okre lenia, ujawnienia i wykorzeniania symboli z a (folk devils) 35. Panika moralna musi dotyczy czego konkretnego; musi mie jaki obiekt. Nie znaczy to jednak, e diab y ludowe, b d ce spo ecznymi symbolami z a, s tworzone przez panik moraln. Cohen analizuj c modsów i rockersów, nie sugerowa, e grupy te nie istnia yby, gdyby nie by o paniki moralnej. Problem polega na tym, e nadanie im etykiety dewiantów (folk devils) i postrzeganie ich jako symbolu z a by o niew a ciwym rozwi zaniem tej kwestii, poniewa subkultura modsów i rockersów mia a o wiele g bsze korzenie. Ich pojawienie si 32 K. Thompson, dz. cyt., s. 9 33 Tam e; S. Young, Moral Panic, s. 13 14; por. E. Goode, Ben-Yehuda, dz. cyt., s. 33 38; I. Zieli ska, dz. cyt., s. 162 164. 34 S. Cohen, Moral Panic, s. 2. 35 Tam e, s. 27 31.

16 Stanis aw A. WARGACKI by o wynikiem zachodz cych w Anglii po II wojnie wiatowej zmian w strukturach spo ecznych 36. Panika moralna mo e istnie dzi ki temu, e cz sto bazuje na ludzkich fobiach oraz e jest w stanie wykorzysta jakie specyficzne wydarzenie lub problem jako symbol czego, co wielu uwa a za uciele nienie wszelkiego z a w narodzie. Z panik moraln wi e si podwy szony stopie niepokoju dotycz cy zachowania jakiej grupy, oraz wi kszy ni zazwyczaj strach zwi zany z konsekwencjami tego zachowania dla reszty spo ecze stwa. Panik moraln mo na okre li jako wspó czesn, prze ywaj c renesans form polowania na czarownice, do czego zreszt, jako klasyczny przyk ad odwo uj si dzisiejsi badacze tego zjawiska 37. Media, grupy nacisku spo ecznego, grupy interesów, jak równie politycy (niezale nie od opcji), czyli ci, którzy mog sta za inicjowaniem paniki moralnej, okre lani s przez Cohena, który przywo uje tu okre lenie Howarda Beckera, jako eksperci od moralno ci (dos ownie przedsi biorcy moralno ci moral entrepreneurs) 38, b d cy aktorami usi uj cymi przez swoje krucjaty moralne przekona innych do w asnych racji politycznych, ideologicznych, religijnych, b d do opowiedzenia si za jakim szczególnym systemem warto ci. Eksperci od moralno ci s to twórcy regu, ci którzy je upowszechniaj oraz ci którzy dbaj o ich przestrzeganie. Mog to czyni dla zbicia kapita u politycznego albo dla odwrócenia uwagi spo ecze stwa od prawdziwego z a, którego przyczyny le np. w wadliwym funkcjonowaniu instytucji spo ecznych, a tak e by usprawiedliwi stosowanie represji fizycznych lub wprowadzenie zaostrzonych przepisów prawnych. Mechanizm dzia ania paniki moralnej mo na zaobserwowa na przyk adzie napadów ulicznych w latach 70. ubieg ego stulecia w Anglii, które wraz z innymi badaczami opisa Stuart Hall 39. Massmedia nag o ni y kilka przypadków napa ci rabunkowych na przechodniów, co przyczyni o si do wywo ania pop ochu oraz wra enia, e jest to ju zjawisko masowe. Napastników przedstawiano jako ludzi z zewn trz, g ównie czarnych; wizerunek taki przyczyni si do utrwalenia opinii, e za upadek porz dku spo ecznego odpowiedzialni s g ównie imigranci. Badania Halla i jego wspó pracowników wykaza y, e wywo ana w kontek cie napadów ulicznych panika moralna by a nap dzana przez pa stwo i media w celu odwrócenia uwagi spo ecze stwa od problemów wzrastaj cego 36 Tam e, s. 150 152, 161 162. 37 E. Goode, N. Ben-Yehuda, dz. cyt., s. 144 184; zob. J. Makowski, Polowanie na czarownice. Rozmowa z Joann Tokarsk -Bakir, Gazeta Wyborcza, nr 140, 18.06.2005, s. 21. 38 H.S. Becker, Outsiders. Studies in the Sociology of Deviance, New York [1963] 1997, s. 147 164; S. Cohen, dz. cyt., s. 8, 103 104. 39 S. Hall i in., Policing the Crisis. Mugging the State, and Law and Order, London 1978.

Zjawisko paniki moralnej... 17 bezrobocia, obni ania zarobków oraz innych kwestii zakorzenionych w strukturach spo ecznych. W polskim kontek cie równie mo na wymieni kilka charakterystycznych przyk adów, na których bazuje panika moralna, a które istnia y wcze niej na Zachodzie, i s to: skinheadzi, ruch punków, feminizm, AIDS, ruch gejów, molestowanie seksualne czy aborcja (przyp yni cie do Polski statku Aurora ) 40. Zdaniem Cohena, wywo ywanie paniki moralnej zwi zane jest przede wszystkim z ugrupowaniami liberalnymi i lewicowymi. St d te poj cie to u ywane jest niekiedy, aby podwa y pogl dy zwolenników konserwatywnych ideologii i nada im etykiety nieracjonalnych. Cohen podkre la jednak, e termin ten jest neutralny i stanowi cenne narz dzie analizy spo ecznej zarówno dla badaczy o prawicowych, jak i lewicowych pogl dach. Stosowany jest wi c w przypadkach, gdy obraza moralno ci wydaje si nap dzana przez si y konserwatywne i reakcyjne. Dla libera ów termin panika moralna sta si okazj do pot piania ekspertów od moralno ci, o mieszenia ich ma ostkowo ci, purytanizmu lub nietolerancji. Dla radyka ów politycznych za obiekty paniki moralnej mog sta si atwym celem interesów elit b d te zosta u yte do wprowadzenia agodnej hegemonii 41. Socjolodzy mniej s zainteresowani prawdziwo ci powodów do paniki moralnej, natomiast bardziej wnikliwie badaj dynamik zmian spo ecznych i organizacyjne strategie ekspertów moralno ci. Rola paniki moralnej w nakre laniu granic moralno ci Jak ju wcze niej wspomniano, panika moralna jest skrajn i niewspó miern reakcj spo eczn na jednostkowe zazwyczaj wydarzenie, postrzegane jako zagro enie dla moralnej kondycji spo ecze stwa. Nadanie czemu znamion paniki moralnej nie znaczy, e problem nie istnieje i e jest tylko szumem medialnym, ale e skala i niebezpiecze stwo zjawiska zosta y wyolbrzymione. Niebagateln rol odgrywaj tu media, których oddzia ywanie jest szczególnie intensywne w okresach niepewno ci, wtedy gdy zagro ony jest ad spo eczny na skutek wojny, bezrobocia, kryzysów ekonomicznych czy terroryzmu. Jak zaznacza Maria ski, nowoczesne rodki przekazu nie tylko kszta tuj pogl dy i opini publiczn, ale s uwik ane g boko w proces przemian spo ecznych i pe ni w nim aktywn rol. Przyczyniaj si do ujednolicania i standaryzacji form y- 40 Zob. E. Czykwin, dz. cyt., s. 386; W. Orli ski, dz. cyt.; A. Leszczy ski, Nie ufaj nikomu. Wywiad z prof. Piotrem Sztompk, Gazeta Wyborcza, nr 281, 01.12.2007, s. 20. 41 S. Cohen, Moral Panic, s. XXXI XXXV.

18 Stanis aw A. WARGACKI cia zbiorowego, wp ywaj na mentalno i zachowania ludzi, kszta tuj ich warto ci oraz kryteria ocen 42. Panika moralna pojawia si wówczas, gdy okre lone wydarzenia postrzegane s jako zagro enie tradycyjnych warto ci i norm oraz gdy spo ecze stwo, b d jaka jego cz, do wiadcza kryzysu albo przechodzi przez traum zmian spo ecznych 43. W tych kryzysowych sytuacjach spo ecze stwo szuka lub stwarza zewn trznego wroga; mo e to by tak e kto, kto jest po ród nas, ale postrzegany jest jako inny. Pojawiaj si równie dania wprowadzenia bardziej restrykcyjnych przepisów lub kontroli spo ecznej, a tak e wznoszone s postulaty powrotu do tradycyjnych warto ci. Zdaniem Seana Hiera panika moralna jest form moralnych nakazów (moral regulation) 44 ; ma te u atwi dominacj danej perspektywy moralnej 45. Young zwraca uwag, e si a oddzia ywania paniki moralnej jest ci le powi zana z podstawowymi strukturalnymi i normatywnymi zagadnieniami porz dku spo ecznego 46. Nachman Ben-Yehuda zwraca uwag, e okre lenie panika w panice moralnej jest tylko metafor i nie ma nic wspólnego z panik w sensie somatycznym jako do wiadczeniem ekstremalnej trwogi o w asne ycie. St d te ró ne postaci paniki moralnej nie maj nic wspólnego ze strachem, ucieczk, sparali- owaniem czy innymi zachowaniami cz sto kojarzonymi z panik. Z panik moraln wi si natomiast przemówienia, moralizowania, kazania, negocjacje, k ótnie i debaty, a tak e inicjatywy legislacyjne; wszystko to dotyczy kwestii moralnych i normatywnych 47. W samym poj ciu panika moralna kryje si sugestia, e zagro enie dotyczy czego, co uwa a si za wi te i nienaruszalne, a jednocze nie podstawowe dla spo ecze stwa. Mo e tu chodzi np. o symbole religijne takie, jak: krzy, gwiazda Dawida, hid ab. U ycie przymiotnika moralna wskazuje, e postrzegane zagro enie nie dotyczy spraw przyziemnych, takich jak: wyniki ekonomiczne czy poziom edukacji, ale zagro enia dla samego porz dku spo ecznomoralnego lub jego cz ci b d jego wyidealizowanego obrazu. Zagro enie i jego sprawcy uwa ani s za z o spo eczne (folk devils) i wzniecaj w obro cach moralno ci silne poczucie dzia ania w s usznej sprawie 48. 42 J. Maria ski, dz. cyt., s. 401 43 P. Sztompka, Socjologia, s. 465 466; J.C. Alexander i in., Cultural Trauma and Collective Identity, Berkley 2004; D. Garland, dz. cyt., s. 26 27. 44 S.P. Hier, Conceptualizing Moral Panic through a Moral Economy of Harm, Critical Sociology, Vol. 28, 2002, s. 312; zob. te Ch. Critcher, Widening 45 N. Ben-Yehuda, Foreword. Moral Panics 36 Years On, The British Journal of Criminology, Vol. 49, 2009, No. 1, s. 2. 46 J. Young, Moral Panic, s. 14. 47 Tam e; zob. te D. Garland, dz. cyt., s. 22 23. 48. Thompson, dz. cyt., s. 8.

Zjawisko paniki moralnej... 19 Goode i Ben-Yehuda zwracaj uwag na fakt, e prawdopodobie stwo pojawienia si paniki moralnej w jakim segmencie spo ecze stwa jest wi ksze, wówczas gdy nie ma jasno okre lonych granic moralno ci, s one labilne, a cz sto te kontestowane. Kiedy granice te s precyzyjnie wyznaczone i daj ludziom poczucie bezpiecze stwa, a naczelne normy i warto ci s mocno przestrzegane prawie przez wszystkich, panika moralna rzadko dosi ga cz onków spo ecze stwa ani te nie ma na ni zapotrzebowania 49. Kiedy wraz z wybuchem paniki moralnej linie frontu s ponownie wyznaczane, moralne wiaty utwierdzone, a dewianci wystawieni na widok publiczny i pot pieni przez prawomy lnych cz onków spo ecze stwa, wtedy w a nie moralne granice zostaj na nowo scalone; w durkheimowskim rozumieniu zbiorowa wiadomo spo eczna zostaje wówczas umocniona. Przes anie paniki moralnej jest jasne takiego zachowania nie mo emy tolerowa!. Poprzez te ekstremalne reakcje, uwidocznione w panice, zostaje wys ane i odebrane g o ne i jasne przes anie moralne. St d te nawet relatywnie krótkotrwa a i niezorganizowana panika z punktu widzenia dewiacji i moralno ci nie jest zmarnowana : okre la ona dok adne granice moralne 50. Zastanawiaj ce jest jednak, e ró ne formy paniki moralnej wybuchaj zazwyczaj w rozwini tych, cechuj cych si wysokim poziomem tolerancji i liberalnych gospodarczo (leseferyzm) spo eczno ciach. Istnieje du e prawdopodobie stwo, e panika moralna mo e pos u y jako mechanizm dla jednoczesnego wzmacniania i ponownego wyznaczania granic moralnych spo ecze stwa; innymi s owy panika moralna mo e podtrzymywa zarówno stabilno spo eczn, jak i powodowa zmiany spo eczne. Ukazuje ona tak e, gdzie przebiega linia pomi dzy zachowaniami moralnymi i niemoralnymi, i w którym miejscu kto opuszcza terytorium dobra i przechodzi na stron z a. Na zako czenie warto przywo a Ulricha Becka 51 i jego koncepcj spo ecze stwa ryzyka cechuj cego si mi dzy innymi globalizacj i odej ciem w yciu codziennym od tradycji i obyczaju. Nie znaczy to, jak twierdzi Beck, e ycie cz owieka wspó czesnego jest bardziej niebezpieczne ni w przesz o ci, ale e obecnie spotykamy si z innym rodzajem ryzyka ni kiedy. Jego ród em nie jest ju w tak du ym stopniu natura, lecz post p nauki i techniki oraz niepewno, jaka si za tym kryje. Ryzyko niesie ze sob niepokój, frustracje i poczucie zagro enia, tworz c tym samym podatny klimat, w jakim negatywne emocje przybieraj niekiedy posta pop ochu moralnego i mog obróci si przeciw da- 49 E. Goode, N. Ben-Yehuda, dz. cyt., s. 52. 50 Tam e, s. 227. 51 U. Beck, Spo ecze stwo ryzyka. W drodze do innej nowoczesno ci, Warszawa 2002.

20 Stanis aw A. WARGACKI nej grupie lub sposobowi zachowania 52. Znajomo mechanizmów powstawania i dynamiki dzia ania paniki moralnej mo e u atwi zrozumienie tego zjawiska w spo ecze stwie, które z natury podlega ci g ym przemianom, w tym równie zmianom granic moralno ci. Summary The Phenomenon of Moral Panic as a Determinant of the Moral Boundaries of Society This paper explores the concept of moral panic, which has been described as a disproportional social reaction to a condition, person or group perceived as a threat to societal order and values. The concept of moral panic is being discussed as a marker of the moral boundaries of society. In the first part, the historical roots of the concept are presented. In the second section, after defining the concept of moral panic and discussing its main characteristics, the role of media has been described. Usually it is the mass media that plays an important role in creating a situation in which exaggerated fear is manufactured about topics that are seen to have a moral component. One finds that moral panic is more likely to occur and seize members of a society when moral boundaries are fuzzy and shifting. Hence, in the final section, we focused on the role of moral panic in redrawing and strengthening society s moral boundaries. 52 Nale y zaznaczy, e pomimo pewnych pokrywaj cych si ze sob aspektów w teorii spo ecze stwa ryzyka i paniki moralnej mi dzy tymi dwiema koncepcjami istnieje tak e wiele ró nic (zob. S. Ungar, Moral Panic versus the Risk Society: The Implications of Changing Sites of Social Anxiety, British Journal of Sociology, Vol. 52, 2001, No. 2, s. 271 291).