Nr 11 (2011) BIBLIOTEKA REGIONALISTY

Nr 11 (2011) BIBLIOTEKA REGIONALISTY Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu Wrocław 2011

Rada Naukowa: Horst Brezinski, Alfonz Gajdoš, Jiřina Jílková, Dorota Korenik, Stanisław Korenik, Oğuz Özbek, Recenzenci: Florian Kuźnik, Andrzej Prusek, Zygmunt Szymla, Eugeniusz Wojciechowski Redaktor naukowy: Stanisław Korenik Sekretarz redakcji: Niki Derlukiewicz Redaktor wydawnictwa: Joanna Szynal Redaktor techniczny: Barbara Łopusiewicz Korektor: Barbara Cibis Łamanie: Małgorzata Czupryńska Projekt okładki: Beata Dębska Na okładce katedra św. Jana Chrzciciela we Wrocławiu (zdjęcie z zasobów Fotolia LLC) Publikacja jest dostępna na stronie www.ibuk.pl Streszczenia opublikowanych artykułów są dostępne w międzynarodowej bazie danych The Central European Journal of Social Sciences and Humanities http://cejsh.icm.edu.pl oraz w The Central and Eastern European Online Library www.ceeol.com Informacje o naborze artykułów i zasadach recenzowania znajdują się na stronie internetowej Wydawnictwa www.wydawnictwo.ue.wroc.pl Kopiowanie i powielanie w jakiejkolwiek formie wymaga pisemnej zgody Wydawcy Copyright Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu Wrocław 2011 ISSN 2081-4461 Wersja pierwotna: publikacja drukowana Druk: Drukarnia TOTEM

Spis treści Wstęp... 7 Artur Borcuch, Stabilność systemu finansowego jako warunek wzrostu gospodarczego podejście instytucjonalne... 9 Niki Derlukiewicz, Konkurencyjność wybranych regionów Unii Europejskiej... 19 Katarzyna Domańska, Renata Kubik, Wpływ kryzysu gospodarczego na efektywność grup strategicznych przedsiębiorstw mleczarskich w województwie lubelskim... 31 Eleonora Gonda-Soroczyńska, Kondycja środowiska przyrodniczego w rozwoju miejscowości uzdrowiskowej na przykładzie Szczawna-Zdroju... 41 Alicja Małgorzata Graczyk, Wybrane problemy lokalizacji lądowych farm wiatrowych w Polsce... 53 Piotr Hajduga, Oddziaływanie specjalnych stref ekonomicznych na rozwój społeczno-gospodarczy Dolnego Śląska w pierwszej dekadzie XXI wieku... 65 Magdalena Kalisiak-Mędelska, decentralizacja administracji publicznej. Zarys problemu... 81 Armand Kasztelan, Oddziaływanie przemysłu spożywczego na środowisko w województwie lubelskim... 93 Tomasz Kijek, Efektywność wykorzystania potencjału innowacyjnego gospodarki polskiej... 103 Piotr Klimczyk, Gabriela Wronowska, Rzeczywista emisja a przydział uprawnień do emisji CO 2 w latach 2008-2012 ujęcie regionalne... 113 Elżbieta Kołodziej, Grzegorz Wesołowski, Rola banku spółdzielczego w kreowaniu przedsiębiorczości na obszarach wiejskich powiatu włodawskiego... 131 Stanisław Korenik, Problemy współczesnego interwencjonizmu państwowego w świetle kryzysu finansowego... 143 Andrzej Łuczyszyn, Sektor publiczny w Polsce wobec wyzwań XXI wieku wybrane problemy... 151 Anna Mempel-Śnieżyk, Polityka wspierania i tworzenia sieciowych struktur przestrzennych w Polsce na tle wybranych krajów UE... 163 Sławomir Pastuszka, Spójność ekonomiczna, społeczna i terytorialna Unii Europejskiej konwergencja czy dywergencja... 179 Andrzej Pawlik, Innowacyjność jako determinanta rozwoju społeczno-gospodarczego województwa świętokrzyskiego... 191 3

Spis treści Adam Peszko, Krytyka liberalnych praktyk w korporacjach na przełomie wieków i nowe nurty w ekonomii pierwszej dekady XXI wieku... 205 Zbigniew Piepiora, Finansowanie naturalnych szkód katastroficznych w wybranych powiatach województwa dolnośląskiego... 217 Małgorzata Rogowska, Polityka rozwoju lokalnego zarys nowych koncepcji... 229 Janusz Rosiek, Wyzwania wobec sektora energetycznego w Polsce a polityka klimatyczna Unii Europejskiej wybrane aspekty... 239 Wawrzyniec Rudolf, Urzędy marszałkowskie jako organizacje otwarte na współpracę w świetle badań empirycznych... 251 Dorota Rynio, Wykorzystanie naturalnych warunków środowiska w kształtowaniu wizerunku miasta... 261 Agnieszka Schmeidel, Rola władz samorządowych w realizowaniu współczesnej koncepcji polityki rozwoju regionalnego na przykładzie województwa świętokrzyskiego... 273 Eugeniusz Sitek, Ryzyko polityczne i jego wpływ na podejmowanie bezpośrednich inwestycji zagranicznych... 283 Michał Sosnowski, Delokalizacja działalności gospodarczej w warunkach konkurencji podatkowej... 293 Katarzyna Tarnawska, Przeciwdziałanie zmianom klimatu na poziomie UE a polityka klimatyczna Polski... 305 Agnieszka Tarnowska, Zróżnicowanie infrastruktury społecznej w województwach... 317 Barbara Trzaska, Dostosowanie oferty edukacyjnej do potrzeb rynku pracy jako efekt działań marketingowych... 337 Alina Walenia, Czynniki warunkujące wykorzystanie endogenicznego potencjału rozwoju obszarów wiejskich Polski Wschodniej... 347 Sylwia Wiśniewska, Ośrodki innowacji i przedsiębiorczości w polityce innowacyjnej państwa... 359 Summaries 4 Artur Borcuch, Stability of financial system as a condition of economic growth institutional approach... 18 Niki Derlukiewicz, Competitiveness of selected regions of the European Union... 30 Katarzyna Domańska, Renata Kubik, Impact of economic crisis on the effectiveness of strategic groups of dairy enterprises in Lublin voivodeship. 39 Eleonora Gonda-Soroczyńska, The condition of the natural environment in the development of a spa town the case of Szczawno-Zdrój... 51 Alicja Małgorzata Graczyk, Selected problems of onshore wind farms location in Poland... 64

Spis treści Piotr Hajduga, The influence of special economic zones on the socio-economic development of Lower Silesia in the first decade of the 21 st century... 79 Magdalena Kalisiak-Mędelska, Decentralization of public administration. Outline of the problem... 92 Armand Kasztelan, Impact of food industry on the environment in Lubelskie voivodeship... 102 Tomasz Kijek, Efficiency of Polish economy s innovation potential exploitation... 112 Piotr Klimczyk, Gabriela Wronowska, CO 2 emission and allocation of CO 2 emissions allowances in years 2008-2012 a regional approach... 129 Elżbieta Kołodziej, Grzegorz Wesołowski, The role of a cooperative bank in the creation of entrepreneurship in rural areas Włodawa district... 142 Stanisław Korenik, Problems of the modern state intervention in the light of the financial crisis... 149 Andrzej Łuczyszyn, Public sector in Poland in the face of challenges of the 21 st century chosen elements... 161 Anna Mempel-Śnieżyk, Policy of supporting and creating of spatial networks structures in Poland on the background of selected EU countries... 177 Sławomir Pastuszka, Economic, social and territorial cohesion of the European Union convergence or divergence... 189 Andrzej Pawlik, Innovation as a determinant of socio-economic development of Świętokrzyskie voivodeship... 203 Adam Peszko, Criticism of neoclassical doctrine of the 90s and new currents of economics in the first decade of the XXI st century... 215 Zbigniew Piepiora, Financing the counteraction of natural disaster damages in chosen counties of Lower Silesia voivodeship... 227 Małgorzata Rogowska, Local development policy an outline of new concepts... 238 Janusz Rosiek, Challenges to the energy sector in Poland in the perspective of the EU climate policy selected problems... 250 Wawrzyniec Rudolf, Marshal s Offices as the organizations open for cooperation empirical approach... 260 Dorota Rynio, Using natural conditions of environment in town image development... 271 Agnieszka Schmeidel, The role of local authorities in implementing the modern concept of regional development policies on the example of development plans in Świętokrzyskie voivodeship... 282 Eugeniusz Sitek, Political risk and its effect on making foreign direct investment... 291 Michał Sosnowski, Business relocation in the terms of tax competition... 304 5

Spis treści Katarzyna Tarnawska, Counteracting climate changes on the EU level and Polish climate policy... 315 Agnieszka Tarnowska, Differences in social infrastructure in voivodships... 336 Barbara Trzaska, Adjustment of an educational offer to labour market needs as a result of marketing activity... 346 Alina Walenia, Conditions determining the use of the endogenous potential of rural areas development in Eastern Poland... 358 Sylwia Wiśniewska, Innovation and business centres in innovation policy of the state... 367

BIBLIOTEKA REGIONALISTY NR 11 (2011) Eugeniusz Sitek Politechnika Częstochowska Ryzyko polityczne i jego wpływ na podejmowanie bezpośrednich inwestycji zagranicznych Streszczenie: Publikacja przedstawia czynniki ryzyka politycznego oddziałujące na decyzje podejmowania bezpośrednich inwestycji zagranicznych (BIZ), poglądy na istotę i ocenę ryzyka politycznego oraz jego znaczenie wśród innych rodzajów ryzyka makroekonomicznego w odniesieniu do BIZ. Wskazano również na metody oceny tego ryzyka przez międzynarodowe agencje ratingowe. Słowa kluczowe: ryzyko polityczne, bezpośrednie inwestycje zagraniczne, agencje ratingowe, Bank Światowy, OECD. 1. Wstęp Działalność gospodarcza łączy się z podejmowaniem ryzyka. W międzynarodowej działalności gospodarczej, kiedy transakcje są przeprowadzane poprzez granice różnych krajów, występuje dodatkowe ryzyko, które jest nieobecne w transakcjach krajowych. Można wyodrębnić trzy zasadnicze poziomy występowania tego ryzyka: poziom mikro (poziom przedsiębiorstwa), poziom makro (poziom kraju) oraz poziom globalny. Najbardziej istotnym rodzajem ryzyka w międzynarodowej działalności gospodarczej jest ryzyko kraju. Ryzyko kraju jest typem ryzyka systematycznego, które wykracza poza zakres jednego przedsiębiorstwa i odnosi się do przedsiębiorstw działających w ramach jurysdykcji danego państwa. Krajowe granice wytyczają zasady, według których egzystuje działalność polityczna i gospodarcza. Państwo posiada suwerenność, ustala normy prawne i prowadzi politykę gospodarczą. Ryzyko kraju wynika z nieoczekiwanej zmiany w przepisach prawnych i zasadach prowadzonej przez państwo polityki gospodarczej. Zmiany te mogą stwarzać również szanse dla przedsiębiorstw realizujących projekty inwestycyjne w obrębie jurysdykcji danego państwa. Aby zrealizować własne cele gospodarcze, wiele krajów stosuje instrumenty zachęcające inwestorów zagranicznych do inwestowania. W związku z tym uważa się, 283

Eugeniusz Sitek że znaczenie ryzyka politycznego BIZ zostało ograniczone. Niestabilność polityczna w znacznej części świata jest jednak wysoka. Świadczą o tym chociażby ostatnie wydarzenia w krajach arabskich. Nawet w krajach ustabilizowanych politycznie istnieje duża zależność decyzji inwestycyjnych od polityki rządowej. Ryzyko polityczne pozostaje nadal najważniejszym składnikiem ryzyka kraju dla BIZ. Celem opracowania jest więc przedstawienie koncepcji ryzyka politycznego, jego źródeł oraz metod jego ograniczania. 2. Koncepcje ryzyka politycznego Ryzyko polityczne jest najważniejszym składnikiem ryzyka kraju. A. Buckley 1 określa ryzyko polityczne jako wystawienie wartości inwestycji na oddziaływanie rządu kraju przyjmującego. Polityczne ryzyko może być określone jako ujemny wpływ nieoczekiwanych zmian w środowisku politycznym na wyniki i cele strategiczne zagranicznej inwestycji.w procesach gospodarczych rząd oddziałuje na interesy inwestorów poprzez stosowanie różnych rodzajów polityk gospodarczych. Polityka gospodarcza tworzy polityczny kontekst, w którym funkcjonuje przedsiębiorstwo. Kluczową kwestią pozostaje więc przewidywalność tego zagranicznego środowiska politycznego, gdyż polityka gospodarcza ma konsekwencje dla zysków i kosztów przedsięwzięcia inwestycyjnego. W następstwie zwiększania się znaczenia ryzyka politycznego w literaturze z dziedziny ekonomii pojawiają się próby wyjaśnienia koncepcji ryzyka politycznego, jego kwantyfikacji oraz oceny zagranicznego klimatu inwestycyjnego. Jednym z pierwszych opracowań zajmujących się oceną ryzyka politycznego były prace J.R. Rummela oraz D.A. Heenana 2. Kolejne próby naukowego definiowania i oceny ryzyka politycznego to opracowanie przez F.T. Hanera systemu BERI (Business Environment Risk Information Index) oraz systemu oceny PRS (Political Risk Services) opracowanego przez W.D. Coplina i M.K. O Leary ego 3. Wyróżniającą cechą współczesnego podejścia do koncepcji ryzyka politycznego w literaturze przedmiotu jest wykorzystywanie zmiennych politycznych w celu wartościowego (ilościowego) ujmowania ryzyka politycznego oraz powiązanie go z procesami decyzyjnymi w przedsiębiorstwach. Rozwinięte zostały nowe metody oceny ryzyka politycznego, zastosowane przez międzynarodowe agencje ratingowe: Standard & Poor s Ratings Group, Moody s Inwestor Service, Euromoney Magazine, International Country Risk Guide, Fitch i inne. Wzrastające znaczenie ryzyka politycznego dla 284 1 A. Buckley, International Capital Budgeting, Prentice Hall, Hemel Hempstead 1996, s. 321. 2 J.R. Rummel, D.A. Heenan, How multinationals analyze political risk,,,harvard Business Review, January-February 1978, s. 67-76. 3 W.D. Coplin, M.K. O Leary, Political Risk Services: The Handbook of Country and Political Risk Analysis, International Business Communications Political Risk Services, East Syracuse, New York 1994.

Ryzyko polityczne i jego wpływ na podejmowanie bezpośrednich inwestycji... BIZ powoduje, że jego dokładne określenie jest jednym z zasadniczych czynników podejmowania inwestycji zagranicznych. Pojęcie ryzyka politycznego różni się jednak w zależności od obszaru zainteresowania i potrzeb podmiotu, który formułuje definicję, czy jest to przedsiębiorstwo, bank, firma ubezpieczeniowa czy MFW. Dlatego w literaturze przedmiotu występują różne sposoby określenia ryzyka politycznego, uzależnione od jego znaczenia dla danej jednostki. Może ono mieć szersze lub węższe ramy. Szeroka definicja ryzyka politycznego obejmuje wszelkie działanie umotywowane sprawami politycznymi bez względu na ich pochodzenie. W tym przypadku źródeł ryzyka politycznego można upatrywać nie tylko w niestabilności rządów i państw, ale również w niestabilności społecznej. Zarówno nieprzewidywalne, jak też przewidywalne zdarzenia polityczne uznaje się w tym podejściu za istotne dla definiowania ryzyka politycznego. Nawet czynniki ekonomiczne, jeśli związane są z polityką monetarną lub fiskalną państwa, zawierają się w tej rozszerzonej definicji ryzyka politycznego. Przykładem takiego rozszerzonego traktowania ryzyka politycznego jest jego definiowanie jako zmiany czynników politycznych wywołane działalnością państwa, grup społecznych i politycznych, powodujące zmiany cen czynników produkcji dóbr i usług. Ograniczona definicja ryzyka politycznego w przeciwieństwie do definicji rozszerzonej obejmuje jedynie niestabilność wyłącznie polityczną, czyli ryzyko, które pochodzi wyłącznie od działań państwa. Uwzględnia ona jedynie nieprzewidywalne wydarzenia stricte polityczne. Zarówno ograniczona, jak i rozszerzona definicja ryzyka politycznego mają charakter opisowy. Ryzyko polityczne jako zjawisko finansowe można określić jako nieprzewidywalne wymagania państwa lub społeczeństwa odnoszące się do majątku, zysków lub środków pieniężnych należnych akcjonariuszom z tytułu inwestycji międzynarodowej. Skutecznym, normatywnym kryterium określania ryzyka politycznego w literaturze przedmiotu jest też koncepcja państwa podstawowego ( stróża nocnego ) definiowanego w ekonomii klasycznej jako państwo spełniające funkcje podstawowe, takie jak: wymiar sprawiedliwości, utrzymanie porządku publicznego, sprawy zagraniczne czy inne sprawy podstawowe. W świetle tego podejścia ryzyko polityczne BIZ powstaje jako działania państwa, które nie są częścią stricte państwa podstawowego, lecz wynikają z jego dodatkowej działalności. Bardzo rozpowszechnioną definicją ryzyka politycznego z powodu jej prostoty jest też definicja sformułowana przez D. Haendla, że ryzyko polityczne dla inwestorów zagranicznych jest to prawdopodobieństwo wystąpienia pewnych wydarzeń politycznych, które mogą zmienić opłacalność zagranicznego przedsięwzięcia inwestycyjnego 4. W podsumowaniu można jednak stwierdzić, że pomimo wielu dotychczasowych prób definiowania pojęcie ryzyka politycznego nie posiada jeszcze jednoznacznej definicji, powszechnie akceptowanej. 4 D. Haendel, Foreign Investments and the Management of Political Risk, Westview Special Studies in International Economics and Business, 1979. 285

Eugeniusz Sitek 3. Źródła ryzyka politycznego Źródła ryzyka politycznego są różnorakie. Literatura przedmiotu przedstawia wiele czynników powstawania ryzyka politycznego. Największym jednak jego źródłem jest działalność państwa. Motywem działalności jest wywieranie wpływu na otoczenie prawne i gospodarcze w celu uzyskania korzyści materialnych. Podejście to określane jest jako rent-seeking, czyli poszukiwanie renty w warunkach, kiedy rządy ograniczają rynkową działalność gospodarczą. Rent-seeking stanowi dodatkowy koszt dla społeczeństwa i gospodarki i przyczynia sie do wyższego poziomu niepewności politycznej, co zakłóca przepływy BIZ. Na podstawie występujących w literaturze przedmiotu wielu prób opisu i klasyfikacji czynników ryzyka politycznego wyodrębniono i zestawiono poniżej najważniejsze z nich 5. Czynnikami tymi mogą być bariery wejścia BIZ w postaci ograniczeń w wysokości udziału zagranicznego inwestora w przedsiębiorstwie, w rodzaju przedsięwzięć podejmowanych przez inwestorów zagranicznych oraz ograniczenia ich praw własności. Rządy krajów przyjmujących mogą też kontrolować BIZ poprzez wprowadzenie zakazu działalności w niektórych branżach, wymaganie uzyskania oficjalnej zgody na dokonanie BIZ, nałożenie wysokich podatków, limitowanie udziału własnego inwestora lub wprowadzenie lokalnych wymagań dla inwestycji zagranicznych. Utrudnieniem dla inwestorów zagranicznych są ograniczenia w transferach międzynarodowych, stosowane przez kraje przyjmujące inwestycje zagraniczne w zakresie transferu kapitału, zysków i dewiz. Istotnym czynnikiem ryzyka inwestycyjnego może być niestabilność polityczna w kraju inwestowania. W krajach tych mogą występować zamieszki, nieposłuszeństwo obywatelskie, wojny domowe, pucze i inne niedemokratyczne formy obalania rządów. Niestabilności politycznej może towarzyszyć niestabilność społeczna przejawiająca się w korupcji, wysokim poziomie przestępczości, niskim poziomie organizacji społeczeństwa i w braku instytucji demokratycznych. Zagrożenie BIZ może stanowić nadmierny interwencjonizm w postaci kontroli cen, regulowanie cen wydobycia surowców naturalnych, regulacje antymonopolowe i inne działania. W niektórych krajach może występować wrogie nastawienie wobec BIZ ze strony rządu, partii politycznych, programów działań, spowodowane nacjonalizmem, brakiem tolerancji czy agresją wobec cudzoziemców. Duże znaczenie w ocenie ryzyka politycznego stanowią również turbulentne stosunki kraju przyjmującego BIZ z Bankiem Światowym, MFW, organizacjami ONZ oraz nieprzestrzeganie zasad bilateralnych umów inwestycyjnych. Czynniki polityczne wpływają na poziom i rozmiary BIZ. Niejednorodność czynników politycznych utrudnia jednak zdefiniowanie i kwantyfikacje ryzyka poli- 286 5 A. Buckley, Inwestycje zagraniczne. Składniki wartości i ocena, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002; E. Sitek, Inwestycje bezpośrednie przedsiębiorstwa na rynku zagranicznym, Wydział Zarządzania Politechniki Częstochowskiej, Częstochowa 2000.

Ryzyko polityczne i jego wpływ na podejmowanie bezpośrednich inwestycji... tycznego. Istnieją rozbieżności co do ich rzeczywistego wpływu na BIZ. Kluczowe parametry, które wpływają na wybór rodzaju i wielkości nakładów inwestycyjnych oraz na wysokość oczekiwanej premii za ryzyko inwestycyjne, dotyczą głównie perspektywy rozwoju czynników rynkowych, kosztowych i ryzyka. Ponieważ wiele krajów, ażeby zrealizować własne cele gospodarcze, stosuje instrumenty zachęcające do inwestowania, uważa się, że znaczenie ryzyka politycznego zostało ograniczone. Jednak zależność decyzji inwestycyjnych od polityki rządowej oznacza, że ryzyko polityczne nadal pozostaje przedmiotem zainteresowania inwestorów zagranicznych. Istnieje wiele kwantyfikacyjnych miar, które pozwalają oszacować ryzyko polityczne. Mierzenie zakłada ocenę punktową różnych czynników przez politycznych ekspertów. Wyodrębniają oni i klasyfikują czynniki oraz dokonują ich oceny według przyjętej skali. Agencje ratingowe wykorzystują zazwyczaj ekspertów pochodzących z danego kraju, a ci dokonują analizy i oceny według skali punktowej przyjętej w agencji. Istnieje jednak wiele różnych systemów oceny ryzyka politycznego, stosowanych w różnych agencjach, co utrudnia ujednolicenie wyników i dokładność pomiaru 6. Agencje ratingowe najczęściej wyodrębniają następujące czynniki jako zmienne do oceny ryzyka politycznego: Zmiany rządu mogą mieć charakter demokratyczny (wybory) albo niedemokratyczny (zamach stanu lub rewolucja). Ryzyko polityczne z tego tytułu może być wysokie. Nowy rząd może bowiem kontynuować dotychczasową politykę gospodarczą albo podejmować działania, które radykalnie zmienią dochodowość zagranicznych inwestycji, a w skrajnym przypadku nawet wywłaszczyć zagraniczne aktywa. Polityczna niestabilność wynikająca z konfliktów i rywalizacji pomiędzy partiami politycznymi, grupami społecznymi i regionalnymi dezorganizuje porządek publiczny i stwarza zagrożenia dla działalności gospodarczej. Zagrożenia zewnętrzne wynikają z niebezpieczeństwa wojny lub inwazji zagranicznej, co stwarza zagrożenie zniszczenia zasobów kraju i paraliż działalności produkcyjnej, Zagrożenia wewnętrzne wysoki poziom przestępczości, bezrobocia i społecznych konfliktów stwarza zagrożenia dla zagranicznych firm podejmujących inwestycje. Konflikty zbrojne ekstremalna forma wewnętrznej niestabilności politycznej w postaci wojny domowej lub buntu grup społecznych odmawiających uznania legalności rządu. Kidnaping i wymuszanie politycznie umotywowane porwania lub wymuszanie okupu finansowego stanowią groźbę dla obcokrajowców zarządzających inwestycjami zagranicznymi i ich rodzin. 6 Y. Jinjarak, Foreign direct investment and macroeconomic risk,,,journal of Comparative Economics 2007, no 35, s. 510. 287

Eugeniusz Sitek Łamanie prawa i porządku publicznego wysoki poziom przestępczości i zły stan organów ochrony porządku publicznego. Akty terroryzmu terroryści mogą atakować pracowników, infrastrukturę lub działalność gospodarczą w kraju przyjmującym inwestycje bezpośrednie. Nacjonalizm i inne niewłaściwe ideologie polityczne stanowią niebezpieczeństwo negatywnego oddziaływania na obcokrajowców i zagraniczne inwestycje. Brak politycznej kontynuacji zmiany, które mogą wiązać się z wieloma obszarami politycznymi, np.: zakaz transferu zysków, ograniczenia importowe, podnoszenie podatków, wywłaszczenie bez odszkodowania oraz inne niekorzystne zmiany polityczne, negatywnie oddziałują na zagraniczne inwestycje. Powyższe zestawienie komponentów ryzyka politycznego oraz ich krótką charakterystykę oparto na identyfikacji czynników ryzyka wyodrębnionych przez 8 najważniejszych agencji ratingowych 7. 4. Ograniczanie i unikanie ryzyka politycznego bezpośrednich inwestycji zagranicznych W ostatnich latach podejmowano wiele prób obniżania ryzyka bezpośrednich inwestycji zagranicznych, występującego głównie w krajach trzeciego świata. Większość tych wysiłków była podejmowana przez Bank Światowy oraz OECD. Można wyodrębnić cztery sposoby zmierzające do unikania i redukcji ryzyka inwestycyjnego w krajach rozwijających się. Pierwszy sposób obejmuje środki, których celem jest wpływanie na politykę inwestycyjną rządu kraju przyjmującego. Drugi sposób oddziaływania dotyczy utworzenia międzynarodowej agencji ubezpieczającej od międzynarodowego ryzyka politycznego BIZ. Trzeci sposób polega na ustanowieniu międzynarodowej organizacji arbitrażowej i pojednawczej do rozwiązywania sporów inwestycyjnych. Czwartym sposobem są działania Banku Światowego i OECD ograniczające wpływ ryzyka politycznego na BIZ poprzez rozszerzenie zasad WTO na obszar inwestycji. Zasady te obejmują: przejrzystość reguł inwestycyjnych, zastosowanie zasady najbardziej uprzywilejowanych narodów, zastosowanie zasad uzdrawiania obszarów inwestycyjnych. Bank Światowy posiada obecnie trzy agencje działające w obszarze zarządzania ryzykiem BIZ 8. Są to: Międzynarodowa Korporacja Finansowa (International Finance Corporation IFC), Międzynarodowe Centrum Rozstrzygania Sporów 288 7 BoA: Bank of America World Information Services, BERI: Business Environment Risk Intelligence, CRIS: Control Risks Information Services, EIU: Economist Intelligence Unit, EURO: Euro-money magazine, II: Institutional Investor magazine, PRS-ICRG: Political Risk Services: International Country Risk Guide, S&P: Standard & Poor s Rating Group. 8 Global Development Finance. Harnessing Cyclical Gains for Development, World Bank, Washington 2004.

Ryzyko polityczne i jego wpływ na podejmowanie bezpośrednich inwestycji... Inwestycyjnych (International Centre for the Settlement of Investment Disputes ICSID) oraz Agencja Wielostronnych Gwarancji Inwestycji (Multinational Investment Guarantee Agency MIGA). Międzynarodowa Korporacja Finansowa rozpoczęła swą działalność w roku 1956. Jej celem jest promowanie rozwoju ekonomicznego w krajach trzeciego świata poprzez pomoc dla sektora prywatnego. IFC wspiera prywatne inicjatywy przy pomocy udziałów kapitałowych oraz udzielania kredytów bez gwarancji rządowych 9. Organizacja oferuje również wsparcie techniczne i doradztwo w sprawie polityki niezbędnej do przyciągania i kontrolowania inwestycji zagranicznych. Inna organizacja powiązana z Bankiem Światowym, Międzynarodowe Centrum Rozstrzygania Sporów Inwestycyjnych 10, została utworzona w 1965 roku. Jej głównym celem jest pomoc w łagodzeniu i arbitrażu sporów inwestycyjnych pomiędzy krajami członkowskimi. Konwencję ustanawiającą ICSID podpisało dziewięćdziesiąt siedem krajów, a obecnie obejmuje już 144 kraje członkowskie. Ustalone zostały pewne warunki wstępne składania wniosków w ICSID. Spór musi zaistnieć pomiędzy krajami członkowskimi. Strony muszą zgodzić się na rozstrzygnięcie i arbitraż ICSID poprzez klauzulę w umowie inwestycyjnej lub poprzez zgodę na przedstawienie bieżącego sporu w Centrum. Spór musi dotyczyć spraw prawnych, a nie komercyjnych. Kraje członkowskie OECD muszą przestrzegać przyjętych zobowiązań dotyczących przepływów BIZ. Zasadą OECD jest tworzenie jednolitych warunków gospodarowania dla wszystkich podmiotów gospodarczych, tak krajowych, jak i zagranicznych. Wynika ona z przyjętej w 1976 r. Deklaracji OECD w sprawie inwestycji międzynarodowych i przedsiębiorstw międzynarodowych, w której kraje członkowskie wypracowały wspólnie cztery podstawowe, wzajemnie powiązane instrumenty, dotyczące traktowania inwestorów zagranicznych 11. Należą do nich: 1) zasada traktowania narodowego, 2) wytyczne dla przedsiębiorstw międzynarodowych, 3) instrumenty dotyczące bodźców i czynników utrudniających inwestycje międzynarodowe, 4) zalecenia dotyczące wymagań sprzecznych. W ramach działalności OECD rozwijają się prace nad głębszym uporządkowaniem w skali międzynarodowej regulacji dotyczących BIZ. W 1994 r. rozpoczęły się negocjacje nad Wielostronnym Porozumieniem Inwestycyjnym (Multilateral Agreement on Investment MAI). Celem tych działań jest tworzenie jednolitych, wielostronnych ram prawnych dla BIZ w krajach OECD. Ze względu na brak regulacji o charakterze powszechnym, dotyczących ochrony inwestycji, duże znaczenie mają międzypaństwowe umowy dwustronne. Sygnata- 9 Foreign Direct Investment, Lessons of Experience No 5, International Finance Corporation, Washington D.C. 1997. 10 Bilateral Investment Treaties, International Centre for Settlement of Investment Disputes, Washnington D.C. 1997. 11 www.oecd.org/pages/0,3417,en_36734052_36734103_1_1_1_1_1,00html. 289

Eugeniusz Sitek riuszami tych dwustronnych umów inwestycyjnych BIT (bilateral investment treaties) są zarówno kraje rozwinięte, jak również rozwijające się. Umowy te są zazwyczaj podpisywane pomiędzy krajem rozwiniętym, eksportującym swój kapitał, oraz krajem rozwijającym się, czyli importerem kapitału. Dwustronne umowy inwestycyjne obejmują szereg kwestii będących przedmiotem zainteresowania inwestorów, np.: traktowanie inwestora po dokonaniu inwestycji, wywłaszczanie, rekompensaty, transfer środków czy rozstrzyganie sporów. Liczba tych umów systematycznie rośnie. W 2006 r. liczba obowiązujących umów BIT przekroczyła 2,5 tysiąca. Stanowi to odzwierciedlenie obaw inwestorów i dążenie państw eksporterów kapitału do zapewnienia inwestorom ochrony prawnej. Kraje eksportujące kapitał próbują redukować ryzyko polityczne BIZ poprzez powołanie rządowych programów gwarancyjnych. Szczególnie duże znaczenie program gwarancji rządowych ma w Stanach Zjednoczonych. Jest on zarządzany przez OPIC (Overseas Private Investment Corporation), która ubezpiecza inwestorów amerykańskich od zagranicznych strat związanych z ryzykiem politycznym w postaci wywłaszczenia, wojny, rewolucji czy niewymienialności waluty. OPIC pobiera opłaty określone w umowach ubezpieczeniowych, takie jak np. składka ubezpieczeniowa, opłata manipulacyjna czy udział własny ubezpieczonego inwestora. 5. Podsumowanie Badania dotyczące ryzyka bezpośrednich inwestycji zagranicznych oraz metod jego unikania i ograniczania są relatywnie młodą dyscypliną nauki. Ich potrzebę potwierdzają kryzysy finansowe i polityczne występujące ostatnio w gospodarce światowej. Badania te są ukierunkowane na tworzenie ilościowych modeli analitycznych, określanych też jako systemy wczesnego ostrzegania. Konieczność praktycznej implementacji wypracowanych metod została uznana przez inwestorów i przedsiębiorstwa. Postępująca globalizacja powoduje, że ryzyko inwestycyjne przedsiębiorstw działających na rynkach międzynarodowych odgrywa coraz większą rolę. Dlatego też wiele działań podejmowanych przez instytucje i organizacje na arenie międzynarodowej zmierza do ograniczania ryzyka inwestycyjnego w krajach rozwijających się oraz do stworzenia fundamentów międzynarodowego prawa inwestycyjnego. Literatura 290 Bilateral Investment Treaties, International Centre for Settlement of Investment Disputes, Washington D.C. 1997. Buckley A., International Capital Budgeting, Prentice Hall, Hemel Hempstead 1996. Buckley A., Inwestycje zagraniczne. Składniki wartości i ocena, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002.

Ryzyko polityczne i jego wpływ na podejmowanie bezpośrednich inwestycji... Coplin W.D., O Leary M.K., Political Risk Services: The Handbook of Country and Political Risk Analysis, International Business Communications Political Risk Services, East Syracuse, New York 1994. Foreign Direct Investment, Lessons of Experience No 5, International Finance Corporation, Washington D.C 1997. Global Development Finance. Harnessing Cyclical Gains for Development, World Bank, Washington 2004 Haendel D., Foreign Investments and the Management of Political Risk, Westview Special Studies in International Economics and Business, 1979. Jinjarak Y., Foreign direct investment and macroeconomic risk,,,journal of Comparative Economics 2007, no 35. Rummel J.R., Heenan D.A., How multinationals analyze political risk,,,harvard Business Review January-February 1978. Sitek E., Inwestycje bezpośrednie przedsiębiorstwa na rynku zagranicznym, Wydział Zarządzania Politechniki Częstochowskiej, Częstochowa 2000. Źródła internetowe www.bankofamerica,.com www.beri.com www.powerbase.info/index.php/control_risks_information_services www.eiu.com www.bharatbook.com/detail.asp?id=2120 www.institutionalinvestor.com/ www.prsgroup.com/ www.londononline.co.uk/profiles/153618 www.oecd.org/pages/0,3417,en_36734052_36734103_1_1_1_1_1,00html Political risk and its effect on making foreign direct investment Summary: This paper presents political risk factors which have an effect on decisions connected with making foreign direct investment (FDI). Some authors think the governmental policies of host countries generate the highest threats to FDI. The study also presents the views of the concept and the assessment of political risk and its importance among other types of macroeconomic risk to FDI. The methods of assessment of this risk by international rating agencies are also discussed. Keywords: political risk, foreign direct investment, rating agencies, World Bank, OECD.