Agnieszka Wrzesień Fundacja Dzieci Niczyje Profilaktyka zagrożeń dzieci i młodzieży w Internecie Ryzyko zagrożeń dla bezpieczeństwa dzieci i młodzieży będzie rosło w miarę popularyzacji medium, jakim jest Internet. Oparta na edukacji profilaktyka pierwszorzędowa pomoże wyposażyć najmłodszych i ich rodziców w wiedzę i umiejętności pomocne w radzeniu sobie z internetowymi zagrożeniami. W artykule przedstawione są formy działań profilaktycznych oraz wybrane projekty, których celem jest edukacja dzieci i dorosłych na temat unikania zagrożeń w sieci internetowej. opularność Internetu wśród dzieci i młodzieży rośnie w lawinowym tempie. Obecnie w ponad dwóch piątych gospodarstw domowych (41%) jest komputer, a więcej niż połowa z nich dysponuje dostępem do Internetu (24% ogółu)*. Dzieci i młodzież korzysta z Internetu przede wszystkim w szkole (76% wskazań w gospodarstwach domowych, w których są dzieci/młodzież używające Internetu), a także w domu (50%), u znajomych lub krewnych (34%), rzadziej w kawiarence internetowej (27%)**. Prawie każda szkoła w Polsce ma już pracownię internetową. Systematycznie obniża się wiek dzieci rozpoczynających swoją przygodę z wirtualnym światem; już w szkołach podstawowych tworzone są klasy o profilu informatycznym. Internet jako nieocenione narzędzie komunikacji, edukacji oraz rozrywki jest atrakcyjnym medium przede wszystkim dla dzieci i młodzieży. Internet zaczyna zastępować najmłodszym podręcznik pomaga w odrabianiu prac domowych, wyszukiwaniu informacji, przygotowaniu się do lekcji. Najmłodsi korzystają z Internetu coraz częściej, przechodząc przez kolejne etapy poznawania wirtualnego świata od gier do nawiązywania w sieci kontaktów z nieznajomymi. Kontakty online z obcymi budzą niepokój i postrzegane są jako potencjalne zagrożenie związane z korzystaniem z Internetu. Internet jako ekspansywne i nieuregulowane środowisko stwarza idealną płaszczyznę do wykorzystywania wykazujących się * CBOS, Internet i komputery: wyposażenie gospodarstw domowych, korzystanie, perspektywy rozwoju komunikat z badań, Warszawa, kwiecień 2005, oprac. Michał Wenzel. ** CBOS, Młodzież i Internet: korzystanie i zagrożenia komunikat z badań, październik 2004, oprac. Michał Wenzel. 1
łatwowiernością i naiwnością dzieci. Zapewniająca anonimowość cyberprzestrzeń daje nowe możliwości pedofilom, czyhającym na dziecięce ofiary. Dzieci często bezkrytycznie wierzą w słowo pisane, przesyłane za pośrednictwem Internetu. Wszystko to powoduje, że najmłodsi są grupą najbardziej narażoną na niebezpieczeństwa związane z korzystaniem z Internetu. Wobec rosnącej liczby internetowych niebezpieczeństw oraz niskiej świadomości zagrożeń wśród użytkowników sieci komputerowej najlepszym rozwiązaniem wydaje się oparta na edukacji profilaktyka. Zakrojone na szeroką skalę działania objąć powinny zarówno najmłodszych, jak i ich rodziców, opiekunów, nauczycieli oraz wszystkie osoby pracujące z dziećmi. W krajach Europy Zachodniej i w Stanach Zjednoczonych działania edukacyjne promujące bezpieczeństwo w sieci komputerowej prowadzone są już od wielu lat. Potrzebę ich podejmowania dostrzegły instytucje rządowe i organizacje pozarządowe. W związku z coraz częstszymi przypadkami krzywdzenia dzieci za pośrednictwem Internetu również w naszym kraju pojawiło się szereg inicjatyw o charakterze prewencyjnym, mających na celu zwiększenie bezpieczeństwa najmłodszych w sieci. Poniżej przedstawione zostały wybrane działania profilaktyczne, ze szczególnym uwzględnieniem tych wdrażanych na gruncie polskim. Edukacyjne serwisy internetowe dla najmłodszych W Internecie znaleźć można szereg serwisów edukacyjnych skierowanych do najmłodszych użytkowników sieci komputerowej, które o bezpieczeństwie w Internecie mówią w sposób atrakcyjny i zachęcający do interakcji z twórcami serwisu. Ciekawą propozycją dla skandynawskich dzieci jest stworzony przez konsorcjum SAFT serwis www.saftonline.org/ education (www.saftonline.no). Można w nim znaleźć interaktywne moduły edukacyjne, zawierające quizy i konkursy dotyczące bezpieczeństwa w Internecie przeznaczone do wspólnego rozwiązywania przez dzieci i ich rodziców. Projekt SAFT prowadzony był w pięciu krajach europejskich, treść modułów jest więc dostępna w różnych wersjach językowych. Innym wartym przedstawienia projektem jest http://disney.go.com/surfswell, którego autorzy wychodzą z założenia, iż dziecko najlepiej uczy się podczas zabawy. Zamieszczone na stronie trzy gry przygodowe koncentrują się na trzech aspektach bezpieczeństwa w Sieci: wirusach, prywatności (ochronie danych osobowych) i netykiecie. Ponadto, po przejściu każdej z gier na dzieci czeka miniquiz dotyczący wątków poruszanych podczas wcześniejszej zabawy. Dla najwytrwalszych, którzy zmierzą się z całością, przygotowany został megaquiz, a prawidłowe jego rozwiązanie daje użytkownikom dostęp do Pałacu Skarbów (Treasure Palace). Godne polecenia są również serwisy http://www.media-awareness.ca/english/ special_initiatives/games, www.pbskids.org oraz http://www.netsmartz.org, zawierające gry i quizy dla dzieci, a także programy rysunkowe i muzyczne, za pomocą których autorzy starają się poprzez rozrywkę nauczyć dzieci bezpiecznego surfowania po Internecie. Wszystkie wyżej opisane projekty zawierają także katalogi podstawowych zasad korzystania z Internetu oraz linki do bezpiecznych stron dla najmłodszych internautów. Cel połączenia edukacji z rozrywką przyświecał również twórcom innowacyjnego projektu edukacyjnego wdrażanego na gruncie polskim serwisu dla dzieci www.sieciaki.pl. 2
w różnych elementach serwisu dzieci mogą poznać zagrożenia w sieci komputerowej i dowiedzieć się, jak ich unikać. Sieciaki.pl to interaktywny projekt edukacyjny Fundacji Dzieci Niczyje, powstały w ramach kampanii Dziecko w Sieci z myślą o 9 15-latkach. Jego głównym celem jest edukacja dzieci w zakresie posługiwania się Internetem, bezpieczeństwa w Internecie i promocja bezpiecznych zastosowań sieci internetowej. Wykreowane przez twórców i animatorów projektu postacie Sieciaków to dzieci, które znają zasady bezpiecznego korzystania z sieci i zwalczają w niej zło, którego uosobieniem są Sieciuchy. Atrakcyjne dla najmłodszych postaci mają zachęcić uczestników programu do bycia Sieciakami. Sieciuchy - sprawcy internetowego zła Nowatorskim rozwiązaniem w projekcie Sieciaki.pl jest aplikacja pozwalająca dzieciom na zainstalowanie na pulpicie jednego z dwóch Sieciaków AjPi lub Spociaka. Po zainstalowaniu Sieciak przechadza się po pulpicie komputera i wykonuje przeróżne wskazane przez dziecko czynności czesze się, tańczy, uprawia sport, odpoczywa itd. Sieciaki - Spociak, Kompel, AjPi, Netka Wyposażone w specjalne zdolności Sieciaki szerzą wśród najmłodszych wiedzę na temat bezpiecznego i efektywnego korzystania z Internetu. Sieciuchy reprezentują różne rodzaje internetowego zła: Śmieciuch to spamer, Kłamacz jest sieciowym oszustem, Kradziej wykorzystuje Internet do uzyskiwania korzyści materialnych, a Bełkot wypisuje w sieci komputerowej bzdury. Dzięki prezentacji Sieciuchów Repertuar zachowań Sieciaka zwiększa się wraz ze zdobywaniem punktów przez dziecko; postać rozwija się i uczy nowych zachowań. Stworzony do walki z Sieciuchami robot NetRobi przesyła dzieciom rady i zadania konkursowe związane z bezpiecznym korzystaniem z sieci internetowej. Za każde prawidłowo wykonane zadanie dzieci zarejestrowane w systemie Sieciaki.pl otrzymują punkty. Zdobywając je i pogłębiając swoją wiedzę na temat 3
Netrobi bezpieczeństwa w Internecie, najmłodsi osiągają kolejne poziomy wtajemniczenia: Prawie Sieciak, Sieciak, Spoko Sieciak, Super Sieciak. Ponadto, prowadzone są rankingi użytkowników, którzy zdobyli największą liczbę punktów w danym miesiącu, roku i w ciągu trwania całego programu. Dla najaktywniejszych przewidziane są specjalne nagrody. Innym nowatorskim elementem serwisu jest katalog bezpiecznych stron internetowych Sieciakowe BeSt (Bezpieczne Strony). Zgłaszane witryny są weryfikowane przez zespół pracowników i wolontariuszy Fundacji Dzieci Niczyje na podstawie przygotowanych kryteriów, które posłużą do wypracowania standardów tworzenia stron internetowych dla dzieci. Strony spełniające te wymagania otrzymują certyfikat Bezpieczna Strona i trafiają do katalogu, są jednak regularnie sprawdzane pod kątem zgodności z regulaminem. Niektóre z zachowań Sieciaków dostępnych w ramach aplikacji pulpitowej (AjPi, Spociak) Materiały edukacyjne Ważnym elementem działań prewencyjnych są atrakcyjnie opracowane materiały edukacyjne. Materiały przygotowane w ramach kampanii Dziecko w Sieci oparte zostały na postaciach i fabule z internetowego serwisu www.sieciaki.pl. Wśród najmłodszych dystrybuowane są Sieciakowe naklejki, ulotki oraz plakaty z zasadami bezpiecznego surfowania. Bardzo często stosowaną formą działań profilaktycznych są również tzw. przewodniki po Internecie, wydawane w formie ulotek, broszur, a także prezentowane online (np. www.childnet-int.org). Przewodniki te grupują zasady bezpiecznego korzystania z sieci komputerowej i są adresowane do dzieci oraz ich rodziców. Wskazówki odnośnie do zachowań w Internecie dotyczą najczęściej niepodawania swoich danych osobowych i niewysyłania swoich zdjęć, niespotykania się bez zgody rodziców z nieznajomymi poznanymi za pośrednictwem Internetu, nieotwierania maili pochodzących z nieznanego źródła. Rodzice zaś dowiadują się, w jaki sposób mieć kontrolę nad tym, co ich dziecko robi w In- 4
ternecie oraz o tym, jak ważne jest zapewnienie dziecku wsparcia, w przypadku gdy podczas korzystania z Internetu coś je zaniepokoi lub przestraszy. Dobrym pomysłem jest zaproponowanie dziecku podpisania umowy dotyczącej korzystania z Internetu, która regulowałaby np. ilość czasu spędzanego na surfowaniu dziennie czy też rodzaj aktywności sieciowych, jakie dziecko może podejmować podczas korzystania z Internetu. Takie porozumienie można sformułować wspólnie z dzieckiem, uwzględniając wiedzę, a także dziecka i swoje potrzeby. Programy edukacyjne dla dorosłych Odpowiedzialni za bezpieczeństwo najmłodszych rodzice i nauczyciele są nieprzygotowani do zmierzenia się z problemem internetowych zagrożeń. Ich wiedza na temat bezpieczeństwa w sieci komputerowej oraz komputera i Internetu jest bardzo mała. W większości przypadków dzieci posługują się Internetem lepiej niż ich rodzice czy opiekunowie; ci ostatni stosunkowo rzadko są dla najmłodszych źródłem informacji o bezpieczeństwie w Internecie. Adresatami działań edukacyjnych powinny więc być nie tylko dzieci i młodzież, ale także rodzice, opiekunowie, nauczyciele, pedagodzy i wszystkie osoby pracujące z dziećmi. Wiedzę o tym, jak organizować zajęcia dla dzieci z użyciem komputerów i w jaki sposób przekazywać najmłodszym informacje o zagrożeniach związanych z Internetem, zdobywają oni w toku specjalnie adresowanych do nich kampanii. Przykłady narodowych kampanii adresowanych do placówek oświatowych to: Safety Education Program, realizowany w Stanach Zjednoczonych przez I-Safe (www.isafe.org) czy Connecting Schools, Networking People 2000, realizowany w Wielkiej Brytanii przez UK National Grid for Learning (http: //www.ngfl.gov.uk/). W ramach kampanii Dziecko w Sieci Fundacja Dzieci Niczyje oraz Naukowa i Akademicka Sieć Komputerowa (NASK) wraz z lokalnymi partnerami organizują we wszystkich miastach wojewódzkich w Polsce konferencje połączone z warsztatami, pod wspólną nazwą Bezpieczny Internet. Konferencje adresowane są do nauczycieli, pedagogów, policjantów, przedstawicieli prokuratury, właścicieli kawiarenek internetowych, dostawców usług internetowych, przedstawicieli samorządów lokalnych oraz wszystkich osób pracujących z dziećmi. Prowadzone w ramach konferencji zajęcia warsztatowe dotyczą kampanii edukacyjnej poświęconej bezpieczeństwu w sieci internetowej oraz zwalczaniu niebezpiecznych i nielegalnych treści w Internecie. Pośród uczestników konferencji dystrybuowane są materiały edukacyjne. Szkoła i odpowiednio przygotowani nauczyciele pełnią nieocenioną rolę w internetowej edukacji najmłodszych. W ramach kampanii Dziecko w Sieci zostały opracowane i wydane w formie podręcznika scenariusze zajęć dotyczących bezpieczeństwa w Internecie, które mają pomóc nauczycielom i wolontariuszom w poprowadzeniu dzieci przez świat Internetu. Pikniki internetowe dla najmłodszych Ciekawą formą pozwalającą zwrócić uwagę na kwestię internetowych zagrożeń mogą być rodzinne imprezy outdoorowe. Opisywanym powyżej konferencjom towarzyszą w poszczególnych miastach imprezy lokalne dotyczące bezpieczeństwa dzieci w Internecie: zarówno plenerowe, jak i organizowane w szkołach, kinach, domach kultury itp. Są 5
one doskonałą okazją do prowadzenia pogadanek dla najmłodszych oraz dystrybucji materiałów edukacyjnych. Inną formą aktywizacji najmłodszych są obchody Dnia Bezpiecznego Internetu (DBI), w Polsce organizowane po raz pierwszy w lutym 2005 r. DBI jest inicjatywą Komisji Europejskiej i ma na celu zwrócenie uwagi na kwestię bezpiecznego dostępu dzieci i młodzieży do zasobów internetowych. W ramach obchodów tego dnia w 2005 r. w całej Polsce zrealizowano prawie 200 inicjatyw lokalnych na rzecz bezpieczeństwa w sieci internetowej. Lista inicjatyw wraz z opisem umieszczona została w serwisie www.saferinternetday.pl. Do najciekawszych pomysłów należały happeningi i występy teatrzyków szkolnych, konkursy plastyczne oraz słuchowiska radiowe. Kampanie medialne Społeczne kampanie medialne spotykają się z reguły z szerokim zainteresowaniem mediów ogólnokrajowych i lokalnych oraz pełnią nieocenioną rolę w uświadamianiu społeczeństwu niebezpieczeństw związanych z nieświadomym korzystaniem z sieci komputerowej przez najmłodszych. Pomagają zwrócić uwagę dzieci na zagrożenia związane z obecnością pedofilów w sieci oraz pokazać im, jakie zachowania w Internecie mogą być dla nich niebezpieczne, w jaki sposób można unikać zagrożeń i jak reagować, kiedy się z nimi zetkną. Pozwalają także zapoznać rodziców z możliwościami, jakie daje Internet oraz uczulić ich, że powinni interesować się, do jakich celów ich dzieci używają Internetu i z kim się za jego pośrednictwem kontaktują. Kampanie medialne o takim profilu realizowane są w wielu krajach europejskich, m.in. w Niemczech i Norwegii. W Polsce pierwszy etap kampanii medialnej Dziecko w Sieci, realizowany pod hasłem Nigdy nie wiadomo, kto jest po drugiej stronie, odniósł wielki sukces i osiągnął widoczność na poziomie 85%. Kampanię Dziecko w Sieci zainaugurowano w lutym 2004 r. Jej podstawowym celem było zwrócenie uwagi dorosłych i dzieci na zagrożenia związane z obecnością pedofilów w sieci komputerowej oraz edukacja w zakresie bezpiecznego korzystania z Internetu. W wielu ogólnopolskich i lokalnych stacjach telewizyjnych oraz radiowych emitowane były spoty reklamowe dotyczące zagrożeń związanych z kontaktowaniem się dzieci z obcymi w Internecie. Te same treści przekazywane były w reklamie prasowej. W 18 największych miastach Polski eksponowane były plakaty przystankowe i billboardy. Ważnym elementem działań medialnych była również kampania reklamowa w Internecie największe polskie portale internetowe prezentowały bannery kampanijne. Zamieszczały je na swoich stronach internetowych także instytucje, organizacje i prywatne osoby, które popierały ideę kampanii. Wszystkie bannery prowadziły na stronę www.dzieckowsieci.pl, gdzie można znaleźć informacje o kampanii oraz zasady bezpieczeństwa w Internecie. Przekazy kampanijne eksponowane były na 2000 nośnikach reklamowych w pociągach Intercity. Plakaty pojawiły się również w ponad 800 szkołach w całej Polsce. Filtry treści Filtry treści, selekcjonując materiał w przeglądarkach internetowych, chronią najmłodszych przed niepożądanymi treściami na ekranach komputerów. Filtr blokuje najmłodszym dostęp do treści, takich jak np. przemoc czy pornografia. Filtry rodzinne udostępniły w Polsce popularne wyszukiwarki np. www.wp.pl i www.onet.pl. 6
Wśród polskich szkół biorących udział w programie Telekomunikacji Polskiej Edukacja z internetem tp dystrybuowany jest pakiet e-bezpieczeństwo, z usługą chroniącą szkolne pracownie komputerowe przed pochodzącymi z Internetu zagrożeniami. Pakiet oparty jest na programie Platinum Internet Security 2005 firmy Panda Software i posiada moduł kontroli zawartości stron WWW. System pozwala m.in. ograniczyć dostęp do prywatnych kont e-mail, sklepów online oraz witryn zawierających treści pornograficzne (kontrola rodzicielska). Hotlines Pisząc o programach profilaktycznych, warto również wspomnieć o tzw. hotlines jako powszechnym na świecie sposobie walki z nielegalnymi treściami w sieci komputerowej. W Polsce hotline, czyli punkt kontaktowy ds. zwalczania nielegalnych treści w Internecie (www.dyzurnet.pl), prowadzony jest przez NASK i działa od stycznia 2005 r. w ramach programu Komisji Europejskiej Safer Internet Action Plan. Polski hotline był pierwszą tego typu inicjatywą wśród nowych państw członków Unii Europejskiej. W rozumieniu polskiego prawa treści nielegalne to: treści pornograficzne z udziałem małoletniego poniżej 15. roku życia, treści pornograficzne związane z prezentowaniem przemocy lub posługiwaniem się zwierzęciem; treści propagujące publicznie faszystowski lub inny totalitarny ustrój państwa lub nawołujące do nienawiści na tle różnic narodowościowych, etnicznych, rasowych, wyznaniowych albo ze względu na bezwyznaniowość; treści publicznie znieważające grupę ludności albo poszczególną osobę z powodu jej przynależności narodowej, etnicznej, rasowej, wyznaniowej albo z powodu jej bezwyznaniowości. Zakwalifikowane do dalszego prowadzenia sprawy przekazywane są policji. Możliwość zgłaszania przypadków krzywdzenia dzieci oraz nielegalnych treści w sieci daje także hotline prowadzony przez Fundację KidProtect. Zakończenie Należy spodziewać się, iż ryzyko zagrożeń dla bezpieczeństwa dzieci i młodzieży będzie rosło w miarę popularyzacji medium, jakim jest Internet. Nawet jeśli dziecko nie ma w domu komputera lub domowy komputer nie jest podłączony do Internetu, nie oznacza to wcale, że nie ma ono dostępu do sieci internetowej. Dzieci korzystają z Internetu również w szkole, kafejkach internetowych oraz u kolegów. Oparta na edukacji profilaktyka pierwszorzędowa pomoże wyposażyć najmłodszych i ich rodziców w wiedzę i umiejętności pomocne w radzeniu sobie z internetowymi zagrożeniami. Z drugiej zaś strony rodzice muszą zrozumieć, że nic nie zastąpi ich bezpośredniego zaangażowania, rozmowy z dzieckiem i wspólnego odkrywania wirtualnego świata. The threats to children and young people s safety will grow as the Internet becomes more and more popular. Education-based primary prevention will help to provide the youngest Internet users and their parents with knowledge and skills useful in dealing with Internet risks. The article presents forms of preventive activities and selected programs aimed at educating children and adults on how to avoid threats on the Internet. 7