ODDZIAŁ II SZTABU GŁÓWNEGO (GENERALNEGO) W LATACH ZARYS ORGANIZACYJNY I PRZEGLĄD ZAWARTOŚCI INWENTARZA

Regina Czarnecka ODDZIAŁ II SZTABU GŁÓWNEGO (GENERALNEGO) W LATACH 1921-1939. ZARYS ORGANIZACYJNY I PRZEGLĄD ZAWARTOŚCI INWENTARZA Budowę struktur wywiadu i kontrwywiadu wojskowego w odrodzonym państwie polskim rozpoczęto 13 listopada 1918 r. od utworzenia w Sztabie Generalnym Wojska Polskiego (Szt. Gen. WP) Oddziału VI Informacyjnego, w 1919 r. przemianowanego na Oddział II. W lutym 1919 r. Sztab Generalny WP przekształcony został w Naczelne Dowództwo Wojska Polskiego (NDWP). Sprawy wywiadowcze (ofensywa) zostały skupione w Oddziale II NDWP, a kompetencje z zakresu służb kontrwywiadowczych (defensywa) rozdzielono pomiędzy NDWP (na obszarze frontowym) i Ministerstwo Spraw Wojskowych (MSWojsk.) (w kraju). W lutym 1920 r. kontrwywiad wojskowy znalazł się w strukturach nowo utworzonego Oddziału II Sztabu MSWojsk. Również w sztabach Dowództw Okręgów Generalnych istniały oddziały II informacyjne, odpowiedzialne za walkę ze szpiegostwem i działalnością antypaństwową na terenie okręgów. W latach 1918-1921 działania kontrwywiadu wojskowego w zakresie zwalczania działalności antypaństwowej wspierała Żandarmeria Wojskowa i Policja Państwowa. W 1921 r. wraz z zawieszeniem broni na froncie wschodnim i podpisaniem traktatu pokojowego z Rosją sowiecką w Rydze, poważnym zmianom uległa organizacja Wojska Polskiego, w tym wywiadu i kontr- 64

wywiadu wojskowego, które miały być dostosowane do pracy w warunkach pokojowych. 7 stycznia 1921 r. ukazał się dekret Naczelnego Wodza Józefa Piłsudskiego o organizacji najwyższych władz wojskowych na stopie pokojowej 1. Ustanowił on nową organizację MSWojsk. oraz dwustopniową Radę Wojenną pełną i ścisłą. Dekret nakazywał utworzenie Sztabu Generalnego WP wchodzącego w skład MSWojsk. Organizacja nowego Sztabu Generalnego WP na stopie pokojowej miała opierać się na pracy pięciu oddziałów, utworzonych w miejsce zlikwidowanego NDWP i Sztabu MSWojsk. 2 Oddział II NDWP miał początkowo przejść do Oddziału IIa Biura Ścisłej Rady Wojennej 3, lecz w wyniku ostatecznej reorganizacji w maju 1921 r. wraz Oddziałem II Sztabu MSWojsk. został przekształcony w Oddział II Sztabu Generalnego WP 4. W myśl dekretu Naczelnego Wodza do jego kompetencji miały należeć sprawy dotyczące informacji defensywnej oraz zgodnie z potrzebami i wytycznymi Ścisłej Rady Wojennej informacji ofensywnej, a także sprawy organizacji i działalności wojskowych przedstawicielstw zagranicznych i armii obcych 5. 22 czerwca 1921 r. Minister Spraw Wojskowych gen. Kazimierz Sosnkowski wydał rozkaz regulujący organizację wojskowych służb informacyjnych na czas pokoju. Cała służba informacyjno-wywiadowcza (ofensywna i defensywna) została scentralizowana w Oddziale II Szt. 1 Dekret o organizacji najwyższych władz wojskowych, Dziennik Rozkazów Tajnych nr 3, poz. 26 z 10 lutego 1921 r. 2 Dodatek Tajny nr 10 z 12 kwietnia 1921 r. do Dziennika Rozkazów MSWojsk. nr 18. 3 Biuro Ścisłej Rady Wojennej składało się z trzech oddziałów. Oddział IIa miał zajmować się sprawami związanymi z wywiadem ofensywnym. W 1922 r. został przeniesiony do Oddziału II Sztabu Generalnego WP. 4 Na bazie Biura Wywiadowczego Oddziału II NDWP powstał Wydział Wywiadowczy Oddziału II Sztabu Generalnego WP, natomiast z Biura Ewidencyjnego utworzono Wydział Ewidencyjny. Poza tym do Oddziału II Sztabu Generalnego WP przeszły: Sekcja Szyfrowa do Wydziału Organizacyjnego oraz sekcje: Wywiadowcza i Defensywy do Wydziału Wywiadowczego. Z Oddziału II Sztabu MSWojsk. do Oddziału II Sztabu Generalnego WP przeszły sekcje: Ogólno-Organizacyjna, Defensywy i Informacyjna. 5 Dziennik Rozkazów Tajnych nr 3, poz. 26 z 10 lutego 1921 r. 65

Gen. WP. Tylko część zadań dotyczących kontrwywiadu politycznego przekazano samodzielnym referatom informacyjnym (SRI) Dowództw Okręgów Korpusów (DOK) I-X i Policji Państwowej (służby zajmujące się ochroną granic, tj. utworzony w 1924 r. dla ochrony granicy wschodniej Korpus Ochrony Pogranicza (KOP) i powołana w 1928 r. Straż Graniczna posiadały własne służby informacyjne, ale odgrywały one wobec Oddziału II Sztabu Generalnego WP rolę pomocniczo-uzupełniającą). 23 czerwca 1921 r. ukazał się rozkaz Sztabu Generalnego L.24343/II podpisany przez p.o. szefa Sztabu Generalnego WP gen. por. Władysława Sikorskiego, który ustalił etat i zakres pracy oraz pierwszą strukturę organizacyjną Oddziału II Sztabu Generalnego WP na stopie pokojowej 6. Do jego zadań należały: organizacja służby informacyjnej, szkolenie personelu informacyjnego, zdobywanie i opracowywanie wiadomości wywiadowczych, dostarczanie informacji władzom wojskowym i cywilnym, unowocześnianie metod i środków działania służby informacyjnej, przygotowanie planów sprawnego funkcjonowania służby informacyjnej przy przejściu ze stanu pokojowego do stanu wojny oraz zabezpieczenie państwa przed wywiadem obcym 7. Proces tworzenia się podstaw nowej organizacji Sztabu Generalnego WP na stopie pokojowej został formalnie zatwierdzony rozkazem Oddziału I Sztabu Generalnego WP L.4900/Org. z 10 sierpnia 1921 r. 8 Struktura organizacyjna Oddziału II przedstawiała się następująco: Szef Oddziału II Zastępca Wydział I Organizacyjny Referat Organizacyjny Referat Personalny Referat Wyszkolenia 6 CAW, Oddział II Sztabu Głównego (Sztabu Generalnego) (Oddz. II Szt. Gł. (Szt. Gen.)), sygn. I.303.4.14, Rozkaz L.24343/II z 23 czerwca 1921 r. 7 Ibidem. 8 CAW, Oddział I Szt. Gł. (Szt. Gen.), sygn. I.303.3.21, Przepisy służbowe MSWojsk. 66

Referat Finansowy 9 Referat Prasy Obcej Referat Szyfrów Własnych Wydział II Ewidencyjny Referat Wschodni 10 Referat Zachodni 11 Referat Północny 12 Referat Południowy 13 Referat Statystyczny Referat Narodowościowy 14 Wydział III Wywiadowczy Referat A Techniki Wywiadu 15 Referat B Centralna Agentura 16 Referat C Kontrwywiadu 17 Referat D Radiowywiadu, Szyfrów Obcych i Techniki Operacyjnej 18 Adiutantura Kancelaria Oddziału II 9 Od 1923 r. przemianowany na Referat Budżetowy. 10 Referat Wschodni (A) ZSRR, Turcja, Iran, Indie, Chiny, Japonia, Ameryka. 11 Referat Zachodni (B) Niemcy, Francja, Belgia, Holandia, Szwajcaria, Hiszpania. 12 Referat Północny (C) państwa skandynawskie, państwa bałtyckie, Wielka Brytania. 13 Referat Południowy (D) Austria, Czechosłowacja, Węgry, Bułgaria, Włochy. 14 Referat Narodowościowy składał się z podreferatów: niemieckiego, żydowskiego, ukraińskiego, białoruskiego, litewskiego, tatarskiego, rosyjskiego i czeskiego. 15 Referat A Techniki Wywiadu tworzyły trzy podreferaty : A1 wywiadu dywersyjnego, A2 wywiadu specjalnego (chemicznego) i A3 technicznego zaopatrywania wywiadu oraz Laboratorium Chemiczne, Biuro Fotograficzne i Biuro Paszportowe, które następnie przejęła Centralna Agentura. Szefem Referatu w 1921 r. był kpt. Tadeusz Puszczyński. 16 Szefem Referatu B Centralnej Agentury był por. Mieczysław Bratkowski. 17 Szefem Referatu C Kontrwywiadu był kpt. Julian Grudziński 18 Szefem Referatu D Radiowywiadu był por. Jan Kowalewski. 67

Ekspozytury Oddziału II Sztabu Generalnego nr 1-6 w Wilnie, Warszawie, Poznaniu, Krakowie, Lwowie i Brześciu n. Bugiem Wojskowe placówki dyplomatyczne za granicą. W 1921 r. w centrali Oddziału II, która mieściła się w budynku Sztabu Generalnego na Placu Saskim w Warszawie, pracowało 64 oficerów, 12 podoficerów, 1 chorąży i 20 urzędników 19. Pierwsza obsada personalna Oddziału II przedstawiała się następująco: szef ppłk Ignacy Matuszewski, z-ca szefa płk Lucjan Sikorski, szef Wydziału Organizacyjnego mjr Bolesław Sikorski, szef Wydziału Ewidencyjnego mjr Tadeusz Schaetzel, szef Wydziału Wywiadowczego mjr Kazimierz Kieszczyński 20. Do listopada 1921 r. w Oddziale II działała Komisja Likwidacyjna Defensywy Wojskowej. Wydział Organizacyjny zajmował się organizacją i funkcjonowaniem służb informacyjnych, tworzeniem i likwidacją wewnętrznych oraz zagranicznych komórek wywiadu i ich obsadą personalną, przygotowywaniem służby informacyjnej na wypadek wojny, prowadzeniem budżetu Oddziału II, studiowaniem i analizą prasy i wydawnictw państw obcych (tzw. biały wywiad), a także opracowywaniem i zabezpieczaniem szyfrów własnych. Do zakresu jego czynności należało również organizowanie kursów informacyjno-wywiadowczych i radio-szyfrowych oraz prowadzenie wykładów w szkołach wojskowych i cywilnych organach bezpieczeństwa. Oficerowie Oddziału II uczestniczyli w ćwiczeniach WP z udziałem attaché wojskowych państw obcych oraz w podróżach taktycznych Wyższej Szkoły Wojennej. Wydział Ewidencyjny prowadził prace rejestracyjne i analityczno- -studyjne oraz zajmował się kwestią narodowościową. Gromadził, opracowywał, analizował i oceniał pod względem wiarygodności materiały przekazane przez Wydział Wywiadowczy oraz opracowywał informacje pochodzące z: ekspozytur Oddziału II i oddziałów informacyjnych 19 CAW, Oddz. II Szt. Gł. (Szt. Gen.), sygn. I.303.4.14. 20 CAW, Oddz. II Szt. Gł. (Szt. Gen.), sygn. I.303.4.30, Pełna obsada Oddziału II z uwzględnieniem szefów poszczególnych komórek organizacyjnych. 68

DOK I-X 21, attachatów wojskowych, placówek wywiadowczych, od różnych instytucji wojskowych i cywilnych, organizacji społecznych, od osób prywatnych oraz z prasy i wydawnictw zagranicznych. Aby sprostać tym zadaniom Wydział Ewidencyjny został znacznie rozbudowany o nowe komórki, jak Referat Traktatowy i Referat Ogólny. Ważną pozycję w Wydziale Ewidencyjnym zajmował Referat Narodowościowy, ponieważ problem mniejszości narodowych zamieszkujących tereny II Rzeczypospolitej miał istotne znaczenie dla sytuacji wewnętrznej i polityki zagranicznej państwa polskiego. Zadaniem najważniejszej komórki w Oddziale II Szt. Gen. Wydziału Wywiadowczego było zorganizowanie wywiadu ofensywnego wobec państw sąsiadujących z Polską, prowadzenie kontrwywiadu, a także zwalczanie dywersji obcej i wpływów komunistycznych w wojsku. W 1921 r. podstawowe zadania wywiadowcze w tym Wydziale realizowała Centralna Agentura (Referat B ). Systematycznie rozbudowywana, zaczęła pełnić funkcje kierownicze w Oddziale II. W 1922 r. składała się z 7 podreferatów: werbunku agentury, wywiadu specjalnego, organizacyjnego, Wschód (ZSRR, Litwa), Zachód (Niemcy), Północ (Łotwa, Estonia), Południe (Austria, Czechosłowacja, Węgry) oraz Kancelarii, Kasy i 2 biur fotograficznych. Jej głównymi zadaniami były: prowadzenie wywiadu głębokiego 22, koordynacja pracy ekspozytur w zakresie wywiadu płytkiego, nawiązanie kontaktów i współpracy z wywiadami wojskowymi państw sojuszniczych 23, werbowanie agentów i ich ewidencja, prowadzenie dossier agentów i konfidentów oraz ich szkolenie, kontrola placówek wywiadowczych oraz opracowywanie instrukcji 21 Utworzone na bazie oddziałów informacyjnych sztabów Dowództw Okręgów Generalnych 22 Zadaniem wywiadu głębokiego było dostarczanie Oddziałowi II wiadomości z dziedzin: wojskowej, ekonomicznej, społecznej i politycznej uzyskanych przez placówki wywiadowcze zagranicą. 23 W okresie 20-lecia międzywojennego polski wywiad współpracował z Francją i Rumunią oraz w mniejszym stopniu z Czechosłowacją i Estonią, a przed wybuchem wojny z Wielką Brytanią. 69

wywiadowczych. Z chwilą rozwinięcia pracy wywiadowczej przez ekspozytury i placówki wywiadowcze organizacja Centralnej Agentury uległa uproszczeniu. Z czterech podreferatów geograficznych pozostawiono dwa o fundamentalnym znaczeniu dla interesów Polski Wschód ( B1 ) i Zachód ( B2 ) oraz Kancelarię, Kasę i Biuro Fotograficzne. Podreferat B1 prowadził wywiad w ZSRR 24, na Litwie, w Czechosłowacji i Austrii (zaniechany w 1923 r.). Podreferat B2 prowadził wywiad w Niemczech. Zadania kontrwywiadowcze w Wydziale Wywiadowczym realizował Referat C Zabezpieczenia Tajemnicy Wojska. Wszystkie zmiany dokonane w strukturze wewnętrznej Oddziału II w latach 1922-1923 znalazły odbicie w rozkazie z 15 października 1923 r. zatwierdzającym tymczasową organizację i zadania Oddziału II Sztabu Generalnego WP 25. W 1923 r. Oddział II liczył 58 oficerów. Jego szefem był ppłk Michał Bajer. Szefem Wydziału Organizacyjnego był mjr Jan Hulewicz, następnie mjr Tadeusz Trapszo. Szefem Wydziału Ewidencyjnego był płk Wacław Jędrzejewicz, następnie płk Wacław Piekarski. Szefem Wydziału Wywiadowczego był ppłk Ludwik Bociański 26. W latach 1924-1925 Wydział Wywiadowczy uległ ponownej reorganizacji. Kompetencje centrali wywiadu w Oddziale II zostały sprowadzone do funkcji koordynacyjnych i kontrolnych wobec placówek wywiadowczych. Centralna Agentura została przekształcona w Referat Ofensywa 27, a następnie w Referat Służby Wywiadowczej, który dzielił się na dwie komórki ofensywne Wschód (ZSRR) i Zachód (Niemcy). Państwa bałtyckie, głównie Litwa, miały pozostać w zainteresowaniu Referatu Wschód, a państwa południowe Referatu Zachód. Utworzenie tych dwóch komórek wskazywało najważniejsze kierunki aktywności polskich służb specjalnych II Rzeczypospolitej. Ponadto w skład Wy- 24 Szerzej: A. Pepłoński, Wywiad polski na ZSRR 1921-1939, Warszawa 1996. 25 CAW, Oddz. II Szt. Gł. (Szt.Gen.), sygn. I.303.4.30. 26 Ibidem. 27 Agentów służby wewnętrznej (defensywa) przekazano do Referatu Zabezpieczenia Tajemnicy Wojska (Kontrwywiadowczego). 70

działu Wywiadowczego wchodziły: Referat Planowania Dywersji, Referat Zabezpieczenia Tajemnicy Wojska (Kontrwywiadu), Referat Szyfrów Obcych i Służby Podsłuchowej, Referat Służby Technicznej. 1 lutego 1925 r. powołano Samodzielny Referat Ligi Narodów 28, który przejął kompetencje Wojskowego Biura Ligi Narodów w Sztabie Generalnym WP. Referat ten zajmował się obroną interesów polskich sił zbrojnych na forum Ligi Narodów i innych organizacji międzynarodowych. Szefem referatu został mianowany płk Stanisław Künstler. Pierwsza organizacja Oddziału II ze wspomnianymi korektami przetrwała do końca 1926 r. Po przewrocie majowym i dojściu do władzy marszałka Józefa Piłsudskiego nastąpiła reorganizacja naczelnych władz wojskowych. Dekretem z 2 sierpnia 1926 r. 29 ustanowiono Generalny Inspektorat Sił Zbrojnych, któremu podporządkowano Sztab Generalny WP, przemianowany w grudniu 1928 r. na Sztab Główny 30. Generalny Inspektor Sił Zbrojnych i jednocześnie Minister Spraw Wojskowych marszałek Józef Piłsudski przejawiał osobiste zainteresowanie wywiadem wojskowym, co wywarło istotny wpływ na działalność, organizację i obsadę personalną Oddziału II, którego nowym szefem został mianowany płk Tadeusz Scheatzel. Na mocy rozkazu Oddziału I L. 7313 z 13 października 1926 r. 31 i zarządzenia szefa sztabu L.1108 z 8 marca 1927 r. uległa zmianie organizacja wewnętrzna Sztabu Generalnego WP. W myśl tych rozkazów zakres zadań Oddziału II przedstawiał się następująco: organizacja wojskowej służby informacyjnej wewnątrz państwa i wojskowych placówek zagranicą, inspekcja i kontrola działalności organów informacyjnych 28 Referat ten funkcjonował w strukturach Oddziału II Sztabu Głównego do 1932 r., początkowo samodzielnie, a od 1929 r. w Wydziale IV Traktatowym. (W Oddziale III Sztabu Generalnego WP znajdował się Samodzielny Referat Ligi Narodów o podobnych kompetencjach). 29 Dziennik Ustaw RP nr 79 z 1926 r., poz. 444-445. 30 CAW, Oddz. I Szt. Gł. (Szt. Gen.), sygn. I.303.3.23, rozkaz L.5300/Org. z 22 grudnia 1928 r. 31 Ibidem, sygn. I.303.3.24. 71

(wywiadowczych), mobilizacja Oddziału II i placówek zagranicznych, przygotowanie programów szkolenia służby wywiadowczej w wojsku, prowadzenie ewidencji i spraw osobowych oficerów Oddziału II i podległych organów oraz gromadzenie dossier agentów, zestawienie preliminarza budżetowego funduszu dyspozycyjnego Oddziału II, przygotowanie szyfrów na czas wojny, analiza funkcjonowania państw obcych z punktu widzenia wojskowego, przygotowanie wydawnictw dotyczących armii obcych, udzielanie informacji attaché wojskowym obcym i własnym, sprawy wywiadu ofensywnego, radiowywiad i rozwiązywanie szyfrów obcych, wywiad techniczny we współpracy z Instytutem Gazowym, prowadzenie Biura Fotograficznego, zabezpieczenie wojska (kontrwywiad), opracowywanie zarządzeń dotyczących zabezpieczenia tajemnicy wojskowej, zwalczanie szpiegostwa i ewidencja szpiegostwa obcego, studium stosunków narodowościowych wewnątrz armii, sprawy zakupów zagranicznych. W trakcie zmian organizacyjnych wprowadzonych w Sztabie Generalnym WP w latach 1926-1929 w Oddziale II w zasadzie utrzymano trzy podstawowe piony organizacyjny, wywiadowczy i ewidencyjny. Dużym przeobrażeniom uległ Wydział Ewidencyjny, który zmienił nazwę na Wydział Studiów. Rosnące zapotrzebowanie na aktualne wiadomości na temat wielkich sąsiadów spowodowało przekształcenie Referatu Wschodniego i Referatu Zachodniego w dwie komórki studyjne Samodzielny Referat Rosja i Samodzielny Referat Niemcy. Miały one zajmować się analizą sytuacji w ZSRR i Niemczech pod względem wojskowym i polityczno-ekonomicznym. Pozostałymi państwami zajął się nowoutworzony Referat Studiów Ogólnych 32. Referat Narodowościowy został przeniesiony do Wydziału Wywiadowczego, a referaty Staty- 32 Referat Studiów Ogólnych dzielił się na: Referat Polityczny, Referat Ewidencyjny 1 Francja, Włochy, Hiszpania, Referat Ewidencyjny 2 państwa bałtyckie i skandynawskie, Referat Ewidencyjny 3 państwa bałkańskie, państwa Małej Ententy, Referat Ewidencyjny 4 Wielka Brytania, Stany Zjednoczone, Bliski i Daleki Wschód oraz Referat OPL. 72

styczny oraz Południowy i Północny uległy likwidacji. Referat Ogólny zamieniono w Samodzielny Referat Ogólny z następującymi zadaniami: kontakty Oddziału II z instytucjami państwowymi i przedstawicielstwami zagranicznymi w Polsce, kierowanie pracą polskich attachatów za granicą, opieka nad attaché wojskowymi państw obcych, organizacja wyjazdów zagranicznych i stażów oficerów Oddziału II, uczestnictwo w ćwiczeniach wojskowych z udziałem delegacji wojskowych innych państw. Istotne znaczenie w pracy tego referatu miało udzielanie informacji attachatom państw obcych w Warszawie na temat Wojska Polskiego. Z Referatu Traktatowego powstał Samodzielny Referat Traktatowo-Tranzytowy, który następnie, wraz z Samodzielnym Referatem Ligi Narodów, wszedł w skład nowo utworzonego Wydziału IV Traktatowego. Zajmował się on opiniowaniem wszelkich umów Polski z innymi państwami z punktu widzenia wojska oraz udziałem przedstawicieli WP w organach Ligi Narodów, a także kwestią Wolnego Miasta (WM) Gdańska. W 1928 r. Oddział II Sztabu Generalnego WP liczył 47 oficerów, 64 podoficerów i 37 urzędników. W latach 1929-1930 przeprowadzono gruntowną reorganizację centrali Oddziału II Sztabu Głównego. W jej wyniku ostatecznie rozdzielono sprawy wywiadu i kontrwywiadu wojskowego. Było to związane z kolejną reorganizacją Sztabu Głównego zatwierdzoną na mocy rozkazu L.999/Org. z 2 marca 1929 r. 33 Szczegółowy zakres czynności poszczególnych komórek organizacyjnych w Sztabie Głównym został określony w załączniku do tego rozkazu L.1111/Org/29 34. Organizacja Oddziału II została uregulowana odrębnym rozkazem L.7000/Org. T.O. Składy osobowe Oddziału II Szt. Gł. na czas pokoju 35 i przedstawiała się następująco: 33 CAW, Oddz. I Szt. Gł. (Szt.Gen.), sygn. I.303.3.23. 34 Ibidem. 35 CAW, Oddz. II Szt. Gł. (Szt. Gen.), sygn. I.303.4.185. Ulegała ona w późniejszych latach przeobrażeniom, ale zmiany te nie były formalnie przeprowadzone na mocy rozkazu. 73

Wydział I Organizacyjny Referat Organizacyjno-Personalno-Mobilizacyjny Referat Budżetowy Kancelaria Kreślarnia Wydział II a Wywiadu Referat Wschód Referat Zachód Referat Radiowywiadowczy (Biuro Szyfrów) Referat Techniczny Wydział II b Ochrony Tajemnicy Referat Kontrwywiadowczy Referat Ochrony Referat J Referat Ogólny Referat Narodowościowy Wydział III Studiów (Ewidencyjny) Referat Rosja Referat Niemcy Referat Studiów Ogólnych Referat Przemysłowy Referat Organizacyjno-Ewidencyjny Biblioteka Wydział IV Traktatowy Referat Traktatowy Referat Gdański Referat Ligi Narodów Samodzielny Referat Ogólny Ekspozytura Nr 2 Oddziału II Sztabu Głównego w Warszawie. Oddziałowi II Sztabu Głównego podlegały: Ekspozytura Nr 3 w Bydgoszczy i Ekspozytura Nr 4 w Katowicach, a poprzez Szefostwo Wywiadu KOP oraz Ekspozytura Nr 1 w Wilnie i Ekspozytura Nr 5 we Lwowie, a także Wydział Wojskowy Komisariatu Generalnego RP w Wolnym 74

Mieście Gdańsku. Szefowi Sztabu Głównego przez szefa Oddziału II podlegały attachaty wojskowe zagranicą. W latach 1930-1935 Sztab Główny pracował w bardzo trudnych warunkach, zmniejszono tempo oraz zakres wykonywanych prac, a w oddziałach zlikwidowano wydziały i wprowadzono samodzielne referaty. Zmiany w Sztabie w niewielkim stopniu objęły Oddział II. Według rozkazu L.6056/II z 13 lipca 1933 r. Oddział II liczył: 47 oficerów, 64 podoficerów, 2 urzędników i 7 niższych funkcjonariuszy, a jego ekspozytury terenowe 30 oficerów. Oddział II rozporządzał ponadto 80 oficerami służby zewnętrznej 36. Główną rolę w odgrywał Wydział Wywiadowczy (II a) kierowany przez ppłk. Stefana Mayera, w którym szefem wywiadu wojskowego był płk Wilhelm Heinrich, a szefem kontrwywiadu wojskowego mjr Stanisław Szaliński. Najważniejszymi komórkami Wydziału II a były Referat Wschód 37 i Referat Zachód 38. Prowadziły one wywiad w ZSRR i Niemczech oraz WM Gdańsku i na Litwie. Obejmował on również państwa posiadające wspólną granicę lądową lub morską z Niemcami i ZSRR, a także państwa interesujące Polskę z punktu widzenia wojskowego. W latach 30. w Oddziale II wzrosło znaczenie radiowywiadu. Z Wydziału II a wyodrębniono Biuro Szyfrów i utworzono 36 CAW, Oddz. II Szt. Gł. (Szt. Gen.), sygn. I.303.4.216, Obsada personalna Oddz. II Szt. Gł. z 1933 r. 37 Szefami Referatu Wschód byli m.in.: mjr Michał Talikowski, rtm. Aleksander Niedziński i por. Jerzy Niezbrzycki. Polski wywiad wschodni w latach 30. działał w oparciu o placówki wywiadowcze usytuowane na terytorium ZSRR oraz Europy Północnej i Południowo-Wschodniej. Obejmował swym zasięgiem tereny Azji Mniejszej (Turcja), Azji Środkowej (Persja) i dalekiego Wschodu (Chiny, Japonia). Referat ten niezależnie od Ekspozytury Nr 2, miał w Europie Zachodniej własne komórki wywiadowcze, które zajmowały się emigracją z Rosji sowieckiej. 38 Szefami Referatu Zachód byli m.in.: mjr Adam Świtkowski i mjr Tadeusz Szumowski. Terytorialny zakres prac wywiadowczych dla tego Referatu został określony w 1927 r. Referat Zachód, podobnie jak Referat Wschód, działał w oparciu o placówki wywiadowcze rozlokowane na terenie przedstawicielstw dyplomatycznych i handlowych, głównie na terytorium Niemiec oraz państw z nimi sąsiadujących. CAW, Oddz. II Szt. Gł. (Szt.Gen.), sygn. I.303.4.108, Zadania referatów Wschód i Zachód. 75

samodzielny urząd nazwany Biurem Szyfrów i Radiowywiadu, którym kierował ppłk Gwidon Langer. W jego skład wchodziły: Referat Szyfrów Własnych 39, Referat Radiowywiadu na ZSRR (radiostacje w Warszawie, Lidzie, Równym i Kołomyi), Referat Szyfrów Rosyjskich, Referat Radiowywiadu na Niemcy (radiostacje w Starogardzie, Poznaniu i Krzesławicach pod Krakowem), Referat Kontrwywiadu Radiowego oraz grupy podsłuchowe w terenie. W 1935 r. wyłączono ze struktury Wydziału IIa Referat Techniczny i utworzono Samodzielny Referat Techniczny. Zajmował się onm.in. przygotowywaniem odpowiednich dokumentów dla agentów, dostarczaniem centrali i placówkom wywiadowczym środków chemicznych do tajnopisów oraz materiałów fotograficznych. W 1939 r. został znacznie rozbudowany i przekształcony w Instytut Techniczny z szefem kpt. Janem Harskim (następnie mjr. Władysławem Harlandem i płk Stanisławem Gano). Kolejne zmiany w strukturze Oddziału II to likwidacja Wydziału IV Traktatowego. Zrezygnowano też z odrębnego Wydziału III Studiów tworząc: Samodzielny Referat Rosja, kierowany przez mjr. Szczęsnego Chojnackiego i Samodzielny Referat Niemcy, którego szefem był mjr Wincenty Sobociński (zastąpił attaché wojskowego w Berlinie Antoniego Szymańskiego) oraz Samodzielny Referat Studiów Ogólnych. W latach 1937-1939 ponownie utworzono Wydział Studiów (IV), w skład którego weszły wyżej wymienione samodzielne referaty. W 1936 r., w związku z podjęciem prac nad planem rozbudowy armii, wzrosła pozycja Sztabu Głównego, którego nowym szefem został mianowany gen. Wacław Stachiewicz. Sztab Główny stał się organem pracy Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych marszałka Edwarda Rydza-Śmigłego w zakresie przygotowania sił zbrojnych do obrony państwa. W połowie lat 30. Oddział II realizował następujące zadania: organizacja wojskowej służby informacyjno-wywiadowczej i szkolenie w tym zakresie, ewidencja i sprawy personalne oficerów Oddziału II oraz 39 Zajmował się opracowywaniem szyfrów dla potrzeb Oddziału II i placówek wywiadowczych za granicą. 76

gromadzenie dossier agentów, sprawy budżetowe Oddziału II i placówek wywiadowczych, wywiad ofensywny i radiowywiad, rozwiązywanie szyfrów obcych, badanie stosunków narodowościowych w wojsku, ochrona tajemnicy wojskowej, analiza działalności wywiadów i armii obcych, przekazywanie informacji dotyczących WP attaché wojskowym polskim i państw obcych, biały wywiad, wydawanie opinii w zakresie handlu bronią, sprawy dotyczące interesów Polski na terenie WM Gdańska, sprawy odznaczeń osób wojskowych państw obcych orderami polskimi, staże oficerów obcych w Polsce i oficerów polskich za granicą 40. W latach 1936-1939 Oddział II podjął dodatkowe studia nad potencjałami gospodarczo-wojskowymi III Rzeszy i ZSRR. W latach poprzedzających wybuch wojny rozbudowano w Oddziale II dział dywersji w celu koordynowania akcji wywiadowczych i dywersyjnych na Śląsku Zaolziańskim i Rusi Podkarpackiej. W 1937 r. na życzenie szefa Sztabu Głównego powołano do życia Wydział Planowania Wywiadu i Dywersji Wojennej (III), na którego czele stanął płk J. Skrzydlewski. W skład Wydziału III wchodziły Referaty: Planowania Dywersji Wojennej oraz Propagandy. Również Wydział II b Kontrwywiadu został rozbudowany. Największe znaczenie miał nadal Wydział II a Wywiadu ze zwiększoną liczbą placówek wywiadowczych. Szefem Wydziału był mjr Tadeusz Szumowski. W 1939 r., wobec realnego zagrożenia napaścią ze strony III Rzeszy, utworzono Samodzielny Referat Sytuacyjny Niemcy, którego zadaniem było śledzenie sytuacji w Niemczech i przedstawianie codziennych komunikatów dla szefa Sztabu Głównego 41. Stan kadry w centrali Oddziału II tuż przed wybuchem wojny wahał się od 100 do 250 oficerów i około 500 pracowników cywilnych oraz obejmował kilkadziesiąt osób zatrudnionych w ekspozyturach tereno- -wych 42. Na stanowisku szefa Oddziału II płk. Tadeusza Pełczyńskiego zastąpił płk Józef Smoleński. Szef Oddziału II od 1937 r. miał dwóch 40 CAW, Oddz. I Szt.Gł (Szt.Gen.), sygn. I.303.3.23. 41 L. Sadowski, Oddział II Sztabu Głównego, WIH, MiD, I/3/94. 42 Ibidem. 77

zastępców płk. Józefa Englichta i płk. Jerzego Ciastonia. Szefowi Oddziału II bezpośrednio podlegały: Biuro Szyfrów i Samodzielny referat Ogólny. Sprawował on również zwierzchnictwo nad Szefostwem Wywiadu KOP. Pierwszemu zastępcy podlegał Wydział IV Studiów, Biblioteka i Kreślarnia. Drugiemu zastępcy podlegały: Wydział Ogólny, Wydział II a i Wydział II b (w tym Centralna Kartoteka i Centralna Agentura), Wydział III Planowania Wywiadu i Dywersji oraz Kancelaria i Archiwum 43. Ostatnia struktura organizacyjna Oddziału II Sztabu Głównego z sierpnia 1939 r. przedstawiała się następująco 44 : Szef Oddziału II I zastępca szefa Oddziału II zastępca szefa Oddziału Wydział Ogólny Referat Organizacyjno-Personalny Referat Wyszkoleniowy Referat Budżetowy Kancelaria Archiwum Wydział II a Wywiadowczy Referat Wschód Referat Zachód Wydział II b Kontrwywiadowczy Referat Ogólny Referat Kontrwywiadowczy Referat Ochrony Referat Narodowy [Referat Inspekcji] Referat Centralnej Agentury 43 J. Sadowski, Polska w latach 1918-1939, referaty i opracowania, Warszawa 1960 (w zbiorach WIH). 44 Ustalona na podstawie spisu telefonów Sztabu Głównego z sierpnia 1939 r. (CAW, Oddz. I Szt. Gł. (Szt. Gen.), sygn. I.303.3.23) oraz spisu abonentów telefonicznych Oddziału II (CAW, Oddz. II Szt. Gł. (Szt. Gen), sygn. I.303.4.185). 78

Centralna Kartoteka Wydział III Planowania Wywiadu Referat Planowania Wywiadu Referat Planowania Dywersji Referat Planowania Propagandy Wydział IV Studiów Samodzielny Referat Niemcy Samodzielny Referat Rosja Samodzielny Referat Studiów Ogólnych Biuro Szyfrów i Radiowywiadu Referat B.S.1. Referat B.S.2 Referat B.S.3 Referat B.S.4 Samodzielny Referat Ogólny Samodzielny Referat Techniczny (Instytut Techniczny) Samodzielny Referat Sytuacyjny Niemcy. W latach 1921-1939 funkcję szefa Oddziału II Sztabu Głównego (Generalnego) WP kolejno pełnili: płk Ignacy Matuszewski, płk Michał Bajer, płk Jerzy Ferek-Błeszczyński, płk Tadeusz Schaetzel, płk Teodor Furgalski, płk Tadeusz Pełczyński, płk Jerzy Englisch i płk Józef Smoliński. W dniu napaści hitlerowskich Niemiec na Polskę 1 września 1939 r. Prezydent RP ogłosił dekret O sprawowaniu zwierzchnictwa nad siłami zbrojnymi, organizacją naczelnych władz wojskowych i o komisarzach cywilnych do chwili mianowania naczelnego wodza 45. Sztab Główny jako organ pracy generalnego inspektora sił zbrojnych przestał istnieć. Poszczególne oddziały Sztabu Głównego wydzieliły ze swego składu elementy organizacyjne dla Sztabu Naczelnego Wodza. W składzie Sztabu Naczelnego Wodza utworzono Oddział II, podporządkowany na czas wojny szefowi Sztabu Naczelnego Wodza, gen. Wacławowi Stachiewi- 45 Dziennik Ustaw RP nr 86 z 1939 r., poz. 453. 79

czowi 46. Rozbicie głównych sił polskich i wkroczenie Armii Czerwonej 17 września 1939 r. na terytorium II Rzeczypospolitej spowodowały ewakuację Sztabu Naczelnego Wodza do Rumunii, gdzie jego członkowie zostali internowani. Organizacja terenowych struktur Oddziału II Sztabu Generalnego WP dostosowana była do potrzeb wojskowej służby wywiadowczej 47. Prowadzeniem wywiadu płytkiego 48 zajmowały się ekspozytury Oddziału II. Miejsce postoju, strefy działania i zadania dla poszczególnych ekspozytur ustalał szef Oddziału II. Zakres działania ekspozytur obejmował wywiad zaczepny na terenie wyznaczonym dla danej ekspozytury, sięgającym do 250 km w głąb terytorium państw ościennych i w pasie przygranicznym. Szczegółowy zakres działania ekspozytur został określony w rozkazie ministra spraw wojskowych gen. Kazimierza Sosnkowskiego z 12 sierpnia 1921 r. Obejmował on: prowadzenie wywiadu ofensywnego na wyznaczonym terenie w myśl instrukcji Sztabu Generalnego WP, opracowywanie i ewidencję materiałów informacyjnych, ewidencję sił zbrojnych państw pozostających w bezpośrednim zainteresowaniu ekspozytury oraz kontrwywiad ofensywny na przedpolu państw sąsiednich 49. W drugiej połowie 1921 r. Sztab Generalny WP rozpoczął przejmowanie od likwidowanego Oddziału II NDWP jego terenowych organów wywiadu tj. ekspozytur 50. Pod koniec 1921 r. działały następujące 80 46 CAW, Kampania Wrześniowa, sygn. II/4/57, Organizacja i skład personalny Sztabu Naczelnego Wodza. 47 W terenie kontrwywiadem wojskowym zajmowały się oddziały informacyjne DOK I-X, przekształcone w 1924 r. w Samodzielne Referaty Informacyjne. Szefowie SRI formalnie podlegali dowódcy korpusu, ale merytorycznie szefowi Oddziału II, od którego otrzymywali wytyczne i fundusz dyspozycyjny. 48 Wywiad płytki dzielił się na właściwy, prowadzony przez ekspozytury Oddziału II, oraz graniczny, którym zajmowało się Szefostwo Wywiadu KOP i cywilne organy bezpieczeństwa tj. Straż Graniczna i Policja Państwowa. 49 A. Misiuk, Służby specjalne II Rzeczypospolitej, Warszawa 1998. 50 Tworzenie ekspozytur traktowano jako pierwszy etap reorganizacji wywiadu wojskowego na czas pokoju. Do Oddziału II Szt. Gen. WP przeszły z Oddziału II NDWP ekspozytury w Grudziądzu, Poznaniu i Krakowie. Na terenach wschodnich na miejsce zli-

ekspozytury Oddziału II Sztabu Generalnego WP: Nr 1 w Wilnie, Nr 2 w Warszawie 51, Nr 3 w Poznaniu (w 1930 r. przeniesiona do Bydgoszczy), Nr 4 w Krakowie (w 1930 r. przeniesiona do Katowic), Nr 5 we Lwowie, Nr 6 w Brześciu n. Bugiem (1 czerwca 1926 r. podporządkowana Ekspozyturze Nr 1 w Wilnie). Początkowo wszystkie ekspozytury terenowe Oddziału II Sztabu Generalnego WP miały podobną strukturę organizacyjną. Składały się z referatu wywiadowczego i oficera gospodarczego oraz kancelarii. Z czasem ich organizacja wewnętrzna i zadania zostały rozbudowane na mocy rozkazów Oddziału II z 10 kwietnia 1927 r., 24 czerwca 1929 r. i L.5100/II z 1930 r. 52 W 1930 r. organizacja ekspozytur przedstawiała się następująco: szef ekspozytury, Referat Organizacyjny, Referat Studiów (Ewidencyjny), Referat Kontrwywiadowczy, Kancelaria i Laboratorium Techniczne 53. Teren działania ekspozytur był podzielony na odcinki, na których rozwinięto sieć podległych posterunków oficerskich i placówek agenturalnych. Ich liczba, miejsce postoju, składy osobowe, wyposażenie i zadania ustanawiał szef danej ekspozytury. kwidowanych oddziałów informacyjnych armii powstały ekspozytury Oddziału II NDWP we Lwowie, Grodnie (przeniesiona do Wilna) i w Brześciu n. Bugiem, które następnie przejął Oddział II Szt. Gen. WP. 51 W 1929 r. uległa likwidacji. Na jej miejsce powstała nowa Ekspozytura Nr 2 w Warszawie, usytuowana w strukturach organizacyjnych centrali Oddziału II, o innym, specyficznym zakresie działania. Jej głównym zadaniem było tworzenie ośrodków dywersji polskiego wywiadu (w czasie pokoju i na wypadek wojny). Poza tym Ekspozytura Nr 2 zajmowała się problemami narodowościowymi w Polsce oraz emigracją rosyjską i akcją prometejską polegającą na wspieraniu żądań niepodległościowych ugrupowań narodów wchodzących w skład ZSRR. 52 CAW, Oddz. II Szt. Gł. (Szt. Gen.), sygn. I.303.4.184. 53 Odrębną organizację miała zreorganizowana w 1929 r. Ekspozytura Nr 2 w Warszawie. Składała się z: Samodzielnego Referatu Zachód A (Niemcy i Prusy Wschodnie, Wolne Miasto Gdańsk, Czechosłowacja), Samodzielnego Referatu Wschód B (ZSRR, Litwa), Samodzielnego Referatu Terenów Własnych Zachodnich i Południowych, Referatu Techniki Dywersyjnej, Referatu Bezpieczeństwa Technicznego, Referatu Propagandy i Referatu Administracyjnego, które składały się z podreferatów. CAW, Oddz. II Sz. Gł. (Szt.Gen.), sygn. I.303.4.185. 81

Ekspozytury Oddziału II można podzielić na dwie grupy: Nr 3 w Poznaniu (Bydgoszczy) i Nr 4 w Krakowie (Katowicach), prowadzące wywiad ofensywny przeciwko Niemcom oraz Nr 1 w Wilnie, Nr 5 we Lwowie i Nr 6 w Brześciu n. Bugiem, prowadzące wywiad przeciwko ZSRR. Ponadto Ekspozytura Nr 1 zajmowała się wywiadem na terenie Litwy, a Ekspozytura Nr 4 prowadziła wywiad w Czechosłowacji. Początkowo wszystkie ekspozytury podlegały bezpośrednio szefowi Oddziału II przez Wydział Wywiadowczy, następnie Wydział II a 54. Tylko Ekspozytura Nr 2 w Warszawie podlegała zastępcy szefa Oddziału II. Z chwilą powstania na granicy wschodniej w 1924 r. Korpusu Ochrony Pogranicza uległa zmianie organizacja wywiadu płytkiego na wschodzie Polski. Utworzono sieć placówek wywiadowczych KOP i podporządkowano je ekspozyturom Nr 1 w Wilnie i Nr 5 we Lwowie, a kierownicy tych ekspozytur podlegali od 1933 r. szefowi Oddziału II Sztabu Głównego nie bezpośrednio, lecz poprzez Szefostwo Wywiadu KOP w Warszawie 55. Pracownicy tych Ekspozytur pozostali jednak na etatach Oddziału II Sztabu Głównego. Tuż przed wybuchem wojny Ekspozyturę Nr 4 przeniesiono ponownie z Katowic do Krakowa oraz utworzono nową Ekspozyturę Nr 6 w Łodzi. W 1939 r. działały następujące organy terenowe Oddziału II Sztabu Głównego: 54 Ekspozytury pod względem służbowym, obsady personalnej i funduszu dyspozycyjnego podlegały szefowi Oddziałowi II Szt. Gen. WP, ale pod względem dyscyplinarnym komendantom garnizonów. 55 W 1933 r. zreorganizowano wywiad KOP i utworzono Szefostwo Wywiadu KOP w Warszawie, któremu zostały podporządkowane organizacyjnie ekspozytury: Nr 1 w Wilnie i Nr 5 we Lwowie. Placówki wywiadowcze KOP nr 1-12 stanowiły aparat wywiadowczy ekspozytur Nr 1 i Nr 5. Przełożonym merytorycznym całego aparatu wywiadowczego KOP był szef Oddziału II Sztabu Głównego, któremu podlegało Szefostwo Wydziału KOP na prawach wydziału. W Szefostwie Wywiadu KOP funkcjonowały cztery referaty: Ogólny, Wywiadowczy, Kontrwywiadowczy i Służby Granicznej. Zakres działania wywiadu KOP obejmował: wywiad płytki w ZSRR, na Litwie i na wschodnich terenach Prus Wschodnich, a od 1938 r. Ruś Zakarpacką i Słowację. 82

Ekspozytura Nr 1 w Wilnie szef mjr Edmund Piotrowski. Podlegały jej placówki wywiadowcze KOP nr 1 6 w Grodnie, Wilnie, Głębokiem, Mołodecznie (Wilejce), Stołpcach i Łunińcu; Ekspozytura Nr 5 we Lwowie szef mjr Józef Bińkowski. Podlegały jej placówki wywiadowcze KOP nr 7 12 w Sarnach, Równem, Czortkowie, Tarnopolu, Stryju (Iwieńcu) i Jaśle; Ekspozytura Nr 3 w Bydgoszczy szef mjr Jan Żychoń. Podlegały jej posterunki oficerskie nr 1 7 w Mławie, Grudziądzu, Starogardzie, Poznaniu, Lesznie, Białymstoku i WM Gdańsku 56, placówki wywiadowcze mieszczące się na terenie III Rzeszy w konsulatach RP w Pile i Kwidzynie oraz Referat Informacyjny Wydziału Wojskowego Komisariatu Generalnego RP w WM Gdańsku; Ekspozytura Nr 4 w Krakowie szef mjr Stanisław Kuniczak. Podlegały jej posterunki oficerskie w Cieszynie, Chorzowie i Nowym Targu; Ekspozytura Nr 6 w Łodzi. Podlegały jej posterunki oficerskie w Ostrowie Wielkopolskim i Częstochowie. Na granicy zachodniej ekspozyturom w zakresie służby wywiadowczej podporządkowane były placówki informacyjne Straży Granicznej. W sferze działalności kontrwywiadowczej placówki terenowe Oddziału II stale współpracowały z organami Policji Państwowej, Żandarmerią Wojskową i samodzielnymi referatami informacyjnymi DOK. Szczególną rolę w prowadzeniu wojskowego wywiadu głębokiego odgrywały w okresie II Rzeczypospolitej attachaty wojskowe usytuowane na terenie polskich placówek dyplomatycznych zagranicą. Formalnie podlegały one szefowi Sztabu, faktycznie były podporządkowane jego Oddziałowi II 57. Kandydaci na stanowiska attaché wojskowych byli uzgadniani z Ministerstwem Spraw Zagranicznych, gdyż wchodzili oni w skład korpusu dyplomatycznego i ich utrzymanie pokrywane było z funduszu MSZ. 31 października 1919 r. MSWojsk., w porozumieniu 56 W latach wcześniejszych Ekspozytura Nr 3 dysponowała posterunkami oficerskimi w Mławie, Grudziądzu, Gdyni, Poznaniu, Białymstoku i WM Gdańsku. 57 Dodatek do Dziennika Rozkazów Wojskowych nr 8, poz. 69 z 21 sierpnia 1919 r. 83

z Ministerstwem Skarbu i MSZ, określiło etaty i uposażenie dla attaché wojskowych RP w Waszyngtonie, Paryżu, Londynie, Bukareszcie, Rzymie, Sztokholmie, Kopenhadze, Berlinie, Bernie, Belgradzie, Budapeszcie, Helsingforsie (Helsinkach), Konstantynopolu i Wiedniu 58. 14 kwietnia 1924 r. Oddział II Sztabu Generalnego w piśmie do attaché wojskowego w Paryżu poinformował o ustanowieniu w budżecie MSZ następujących etatów attaché wojskowych i pełnomocników wojskowych RP: w Brukseli, Bukareszcie, Helsingforsie, Konstantynopolu (w 1927 r. w Ankarze), Londynie, Moskwie, Paryżu, Pradze, Rewlu (Tallinnie), Rydze i Rzymie. W 1927 r. Oddział II określił zadania dla attachatów wojskowych, do których należało m.in. zdobywanie informacji o głównych sąsiadach Polski tj. Niemczech i ZSRR, zapewnienie tranzytu na wypadek wojny, zapewnienie ekspansji dla polskiego przemysłu zbrojeniowego, dostarczanie informacji Sztabowi Generalnemu WP na temat polityki wojskowej i sił zbrojnych państw urzędowania, uzyskanie danych mobilizacyjnych i organizacyjnych na wypadek wojny. Attaché wojskowi nie wykonywali zadań operacyjnych, lecz byli organizatorami i koordynatorami pracy wywiadowczej na własnym terenie. W 1931 r. obsada etatowa wojskowych placówek zagranicznych przedstawiała się następująco: w Belgradzie płk Mieczysław Starzyński, w Berlinie płk Witold Morawski, w Bukareszcie płk Roman Michałowski, w Helsingforsie kpt. Marian Chodacki, w Moskwie płk Jan Kowalewski, w Paryżu płk Ferek-Błeszczyński (attaché wojskowy i morski), w Pradze mjr Andrzej Czerwiński, w Tokio mjr Henryk Raychman, w Rydze ppłk Andrzej Liebiech. W 1938 r. Rzeczypospolita Polska miała attachaty wojskowe w następujących ambasadach: w Belgradzie (ppłk. Tadeusz Wasilewski), Berlinie (płk Antoni Szymański), Bukareszcie (płk Tadeusz Zakrzewski), Helsingforsie (ppłk W. Łoś), Londynie (attaché lotniczy płk B. Kwieciński), Moskwie (ppłk Kamil Zaborowski), Paryżu (attaché wojskowy i morski płk. Wojciech Fyda i mjr pil. F. Piniński), Rydze (mjr 58 Dodatek do Dziennika Rozkazów Wojskowych nr 14, poz. 193, z 16 grudnia 1919 r. 84

F. Brzeskwiński), Rzymie (mjr Cezary Niewęgłowski), Tallinnie (mjr Stanisław Szczekowski), Tokio (mjr Adam Przybylski) i Waszyngtonie (płk pil. A. Chromin) 59. W 1939 r. powołano attaché wojskowego RP w Kownie. W okresie dwudziestolecia międzywojennego oprócz wymienionych istniały (krótko) placówki attaché wojskowych w Lizbonie, San Sebastian i Teheranie. Oprócz attachatów wojskowych wywiad głęboki prowadziły placówki wywiadowcze Referatu Wschód i Referatu Zachód Oddziału II Sztabu Głównego zagranicą, mieszczące się m.in. na terenie konsulatów RP i przedstawicielstw handlowych. Zadanie wywiadu głębokiego prowadzonego przez placówki wywiadowcze polegało na dostarczeniu całokształtu wiadomości natury wojskowej, ekonomicznej, społecznej i politycznej z terenu usytuowania placówki, głównie o III Rzeszy i ZSRR 60, z wykorzystaniem wszelkich dostępnych źródeł informacji. Ośrodkiem polskiego wywiadu i kontrwywiadu na terenie Wolnego Miasta Gdańska był Referat II Informacyjny (Lądowy) Wydziału Wojskowego Komisarza Generalnego RP w Gdańsku 61. Zgodnie z decyzją szefa Sztabu Generalnego z 23 stycznia 1923 r. Wydział Wojskowy podlegał merytorycznie szefowi Oddziału II Sztabu Generalnego WP, 59 Rocznik polityczno-gospodarczy, Warszawa 1938 60 Placówki wywiadowcze tworzono nie tylko na terytorium Niemiec i ZSRR, ale także w państwach z nimi sąsiadujących: w Holandii, Szwecji, Francji, Finlandii, Turcji. 61 Wolne Miasto Gdańsk zostało ustanowione w 1920 r. Władzę na obszarze miasta sprawował Senat. Polska reprezentowała WM Gdańsk w zakresie polityki zagranicznej i miała obowiązek jego obrony na wypadek agresji. Pełnomocnikiem rządu polskiego w WM Gdańsku był Komisarz Generalny RP, natomiast Ligę Narodów reprezentował Wysoki Komisarz Ligi Narodów. W celu reprezentowania wojskowych interesów państwa polskiego w WM Gdańsku, rozkazem ministra spraw wojskowych z 5 stycznia 1920 r., ustanowiony został Departament II Wojskowy Komisariatu Generalnego RP w Wolnym Mieście Gdańsku. (Na początku grudnia 1922 r. został przemianowany na Wydział Wojskowy). Szefowi Wydziału Wojskowego podporządkowane były składy tranzytowe na Westerplatte. W Wydziale Wojskowym powołano Sekcję II Polityczną, przemianowaną na Referat II Informacyjny (Lądowy) zajmujący się wywiadem i kontrwywiadem wojskowym. Dziennik Tajny nr 3, poz. 19, z 1922 r. 85

a organizacyjnie Komisarzowi Generalnemu RP w WM Gdańsku. Dopiero na początku lat 30. Wydział Wojskowy został podporządkowany szefowi Ekspozytury nr 3 Oddziału II w Bydgoszczy. Na jego terenie mieściła się placówka wywiadowcza Oddziału II Gdańskie Biuro Informacyjne BIG, które swym zasięgiem obejmowało również teren Pomorza niemieckiego i Prus Wschodnich. Miało ono ogromne znaczenie dla interesów ekonomicznych i obronnych Polski ze względu na to, że WM Gdańsk znajdowało się pod silnymi wpływami niemieckimi. W połowie lat 30. gdańska placówka wywiadowcza BIG została podporządkowana szefowi Ekspozytury Nr 3 w Bydgoszczy jako Posterunek Oficerski Nr 4. Znaczną ilość pozostawionych w kraju akt Sztabu Głównego przejęły niemieckie władze okupacyjne 62. Jak podaje Leszek Gondek we wstępie do monografii Wywiad polski w Trzeciej Rzeszy 63 problem zdobycia akt Wojska Polskiego, a szczególnie wojskowych służb specjalnych, stał się przedmiotem usilnych starań Niemców. Hitlerowcy utworzyli grupy uderzeniowe, których zadaniem było odnalezienie i zabezpieczenie dokumentów WP, głównie wywiadu i kontrwywiadu 64. Po zajęciu Warszawy zastali wprawdzie w centrali Oddziału II na Placu Saskim puste szafy, ale wkrótce akta te zostały odnalezione w magazynach Archiwum Wojsko- 62 Brak instrukcji archiwalnej (do 1398 r.) dotyczącej postępowania z dokumentami wojskowymi oraz wykorzystywanie dokumentów Sztabu Głównego do bieżących potrzeb spowodowało, że nie udało się oddzielić akt tajnych i poufnych od makulatury, a także odpowiednio ich zabezpieczyć lub zniszczyć na wypadek zagrożenia wojną. W chwili wybuchu wojny we wrześniu 1939 r. część akt Oddziału II spalono pod nadzorem gen. Wacława Stachiewicza (w tym szyfry i akta Biura Szyfrów), aby nie dostały się w ręce wroga. Część akt operacyjnych została ewakuowana ze Sztabem Naczelnego Wodza do Rumunii, a następnie przewieziona do Francji i Wielkiej Brytanii. Szerzej: M. Utnik, Sztab Polskiego Naczelnego Wodza w czasie II wojny światowej, WPH Nr 2, 1972; J.Ciesielski, Archiwalia wojskowe po 1939 r., WPH Nr 1, 1992; Kampania wrześniowa 1939 r. Sprawozdania informacyjne Oddziału II sztabu Naczelnego Wodza (dokumenty), oprac. A. Suchcitz, T.XXI, z. 2, Londyn 1994-1995. 63 L. Gondek, Wywiad polski w Trzeciej Rzeszy 1934-1939, Gdańsk 1975. 64 M. Stażewski, Poszukiwania ewakuowanych akt polskich prowadzone przez niemieckie władze okupacyjne w czasie II wojny światowej, Archeion, T.VXXVIII, 1984. 86

wego w Forcie Legionów na Żoliborzu. Również po zajęciu Bydgoszczy i Krakowa Niemcy przejęli akta Ekspozytur Nr 3 i Nr 4, które oddano natychmiast do dyspozycji tajnej policji. W ręce niemieckie dostały się również akta attachatów wojskowych pozostawione w budynkach polskich ambasad w państwach europejskich okupowanych przez armię niemiecką 65. Większość pozostawionych akt jednostek i instytucji wojskowych z terenów wschodnich RP przejęła Armia Czerwona po wkroczeniu do Polski 17 września 1939 r. 66 Wszystkie zdobyte przez Niemców akta polskich służb informacyjnych zostały przewiezione wraz z innymi dokumentami i księgozbiorem WP do filii poczdamskiego archiwum wojskowego w Gdańsku-Oliwie 67. W czasie okupacji dokumenty służb informacyjnych WP stanowiły szczególny przedmiot zainteresowania Abwehry i Gestapo. O tym, że poddane były licznym analizom, dzięki czemu rozpracowano sieć agenturalną polskiego wywiadu, świadczą nie tylko zachowane niemieckie opracowania, ale przede wszystkim liczne aresztowania osób współpracujących z polskim wywiadem. Część akt Sztabu Głównego, w tym Oddziału II, została wywieziona w głąb III Rzeszy i po zakończeniu wojny znalazła się na terenach zajętych przez Armię Czerwoną, a następnie została przewieziona do archiwów rosyjskich. Po zakończeniu II wojny światowej ocalałe z pożogi wojennej dokumenty WP z niemieckiego archiwum w Oliwie zgromadzone zostały 65 Tuż przed wojną w placówkach dyplomatycznych RP i attachatach spalono szyfry oraz akta zaszyfrowane i tajne oraz akta polskich placówek wywiadowczych działających na zachodzie. Część akt attachatów wojskowych i placówek wywiadowczych za granicą przesłano tuż przed wybuchem wojny do centrali Oddziału II w Warszawie, gdzie podzieliły los okupacyjny innych akt Oddziału II. 66 Rosjanie, podobnie jak Niemcy, zdawali sobie sprawę z wartości archiwaliów Wojska Polskiego. 15 września 1939 r. ludowy komisarz spraw wewnętrznych ZSRR wydał zarządzenie dot. zbierania i przekazywania znalezionych dokumentów władzom NKWD. Część pozostawionych akt Oddziału II Sztabu Głównego, które znalazł szeregowy żołnierz Armii Czerwonej, trafiła do Moskwy już w 1939 r. Szerzej: W. Roman, Centralne Archiwum Wojskowe 1918-1939, Warszawa 1999. 67 L. Lewandowicz, Polskie archiwalia wojskowe w czasie okupacji, WPH nr 3, 1972, s. 480-482; L. Gondek, op.cit., s. 1-20. 87

w Centralnym Archiwum Wojskowym. Akta Oddziału II przejął Główny Zarząd Informacji MON. Po dokładnym przejrzeniu akta przedwojennej dwójki i SRI DOK zostały przekazane Urzędowi Bezpieczeństwa Ministerstwa Spraw Wewnętrznych. Przez kilkadziesiąt lat były one niedostępne dla badaczy. W 1989 r. Archiwum MSWiA zwróciło CAW 6313 jednostek archiwalnych akt Oddziału II NDWP, Oddziału II Sztabu MSWojsk. i Oddziału II Sztabu Głównego (Generalnego) WP i jego ekspozytur oraz akta SRI DOK I-X z lat 1918-1939. Akta attachatów wojskowych RP i Samodzielnego Referatu Ligi Narodów trafiły do Archiwum Akt Nowych w Warszawie, przyczyniając się w ten sposób do ponownego rozproszenia dokumentacji 68. Zachowane szczątkowo dokumenty Szefostwa Wywiadu KOP przekazano do Archiwum Straży Granicznej. W 1964 r. Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych przekazała do CAW archiwalia wojskowe uzyskane z ZSRR w drodze rewindykacji. Były wśród nich akta Oddziału II NDWP i Oddziału II Sztabu Głównego (Generalnego) WP oraz attachatów wojskowych RP 69. Większość zagrabionych przez Armię Czerwoną dokumentów przedwojennego Oddziału II i Szefostwa Wywiadu KOP pozostaje nadal w archiwach rosyjskich 70. Największy zbiór archiwaliów polskiej dwójki zgromadził Ośrodek Przechowywania Zbiorów Historyczno-Dokumentacyjnych Federacji Rosyjskiej w Moskwie. W zespołach tzw. zdobycznych fondów (polskiego i niemieckiego) znajduje się 3391 jednostek archiwalnych akt Oddziału II Sztabu Głównego (Generalnego) WP i jego ekspozytur terenowych, w tym dokumenty Ekspozytury Nr 2 w Warszawie dotyczące m.in. działalności polskiego wywiadu w ZSRR, na Śląsku Cieszyńskim i Rusi Zakarpackiej, a także akta placówek wywiadowczych Referatu Wschód 68 Należy tu również wymienić Archiwum Państwowe w Gdańsku, gdzie w zespole Komisarza Generalnego RP w WM Gdańsku, 1919-1939 przechowywane są akta Wydziału Wojskowego. 69 B. Woszczyński, Materiały archiwalne przekazane Centralnemu Archiwum Wojskowemu ze Związku Radzieckiego, WPH nr 4, 1964, s. 281-297. 70 Informacja o wynikach pracy Wojskowej Komisji Archiwalnej w archiwach Federacji Rosyjskiej w okresie wrzesień 1992 czerwiec 1993, BWSA nr 16, 1993, s. 5-59. 88

i akta attachatów wojskowych. Do tych zasobów archiwalnych nie mieli dostępu pracownicy nauki, a archiwalia polskie służyły Rosjanom jako materiał operacyjny. W wyniku kwerendy przeprowadzonej w archiwach moskiewskich przez Wojskową Komisję Archiwalną został opracowany wykaz dokumentów przedwojennego WP 71. Archiwa polskie wystąpiły do władz rosyjskich o rewindykację dokumentów przedwojennego Oddziału II Sztabu Głównego. Część dokumentów udało się archiwistom wojskowym skopiować i znajdują się one obecnie w zbiorach CAW w Kolekcji Wojskowej Komisji Archiwalnej 72. Ten przegląd nie daje pełnego obrazu rozproszenia archiwaliów Oddziału II Sztabu Głównego (Sztabu Generalnego WP) w kraju i na świecie. Część dokumentów wytworzonych przez Oddział II uległo zniszczeniu w czasie ewakuacji Sztabu Naczelnego Wodza do Rumuni we wrześniu 1939 r. 73 Wśród niewielkiej ilości akt, które znalazły się po wojnie w archiwach zagranicznych, przeważają dokumenty Oddziału II Sztabu Naczelnego Wodza 74. Większość zgromadzona jest w Archiwum Instytutu i Muzeum im. gen. Władysława Sikorskiego w Londynie. Trafiły tam m.in. akta attachatów wojskowych w Lizbonie i San Sebastian z lat 1936-1939 75. Niewielkie ilości dokumentów Oddziału II Sztabu Generalnego WP posiada również Instytut Józefa Piłsudskiego w Nowym Jorku w kolekcji Wypadki majowe 1926 r. 76. Stan zachowania akt Oddziału II Sztabu Głównego (Sztabu Generalnego WP) i jego ekspozytur terenowych oraz attachatów wojskowych RP 71 Ibidem. 72 CAW, Inwentarz Kolekcji Wojskowej Komisji Archiwalnej, oprac. W. Roman. 73 J. Ciesielski, Archiwalia wojskowe po 1939 r., WPH nr 1, 1992, s. 55-63; R. Czarnecka, Archiwalia wojskowe w kraju i zagranicą, BWSA nr 21, 1998, s. 183- -201. 74 Kampania wrześniowa 1939 r., Sprawozdania informacyjne Oddziału II Sztabu Naczelnego Wodza (dokumenty), opr. A. Suchcitz, Londyn 1986. 75 E. Kołodziej, Archiwalia w Instytucie Polskim i Muzeum im. gen. Władysława Sikorskiego w Londynie, Archeion, t. 95, 1995, s. 107-112. 76 A. Garlicki, Z Sulejówka do Belwederu [w:] Dzieje narodu i państwa polskiego, Warszawa 1990. 89