DUŻE KOMENTARZE BECKA. W. Muszalski (redaktor) Kodeks pracy. Komentarz. 9. wydanie WYDAWNICTWO C. H. BECK

DUŻE KOMENTARZE BECKA W. Muszalski (redaktor) Kodeks pracy Komentarz 9. wydanie WYDAWNICTWO C. H. BECK

DUŻE KOMENTARZE BECKA Kodeks pracy

DUŻE KOMENTARZE BECKA Kodeks pracy Komentarz Redaktor prof. dr hab. Wojciech Muszalski Uniwersytet Warszawski Autorzy prof. UMK dr hab. Grzegorz Goździewicz, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu; Anna Kamińska-Pietnoczko, Uniwersytet Warszawski; prof. dr hab. Wojciech Muszalski, Uniwersytet Warszawski; Maciej Nałęcz, Uniwersytet Warszawski; dr Władysław Patulski ; dr Krzysztof Walczak, Uniwersytet Warszawski, Akademia Leona Koźmińskiego 9. wydanie WYDAWNICTWO C. H. BECK WARSZAWA 2013

Propozycja cytowania: G. Goździewicz, w: W. Muszalski, KP. Komentarz, wyd. 9, Warszawa 2013, art. 238 Nb 1 Grzegorz Goździewicz: objaśnienia do art. 238 241 30 Wojciech Muszalski: objaśnienia do art. 1 93, 114 127 Poszczególne części komentarza opracowali: Maciej Nałęcz: objaśnienia do art. 94 101, 102 113 1, 128 175, 281 290 1 Władysław Patulski : objaśnienia do art. 176 206, 242 265, 291 295 (w opracowaniu Anny Kamińskiej-Pietnoczko) Krzysztof Walczak: objaśnienia do art. 101 1 101 4, 207 237 15, 296 305 Wydawca: Natalia Adamczyk c Wydawnictwo C. H. Beck 2013 Wydawnictwo C. H. Beck Sp. z o.o. ul. Bonifraterska 17, 00-203 Warszawa Skład i łamanie: Wydawnictwo C. H. Beck Druk i oprawa: Perfekt S.A., Warszawa ISBN 978-83-255-5348-7 ISBN e-book 978-83-255-5349-4

Spis treści Przedmowa........................................................ Wykaz skrótów..................................................... IX XI Kodeks pracy Wprowadzenie...................................................... 3 Dział pierwszy. Przepisy ogólne........................................ 6 Rozdział I. Przepisy wstępne....................................... 6 Art. 1 9 1............................................. 6 Rozdział II. Podstawowe zasady prawa pracy............................ 23 Art. 10 18 3........................................... 23 Rozdział IIa. Równe traktowanie w zatrudnieniu......................... 32 Wprowadzenie............................................. 32 Art. 18 3a 18 3e.......................................... 33 Rozdział IIb. Nadzór i kontrola przestrzegania prawa pracy................. 37 Art. 18 4 18 5........................................... 37 Rozdział III. (skreślony).......................................... 38 Art. 19 21............................................ 38 Dział drugi. Stosunek pracy........................................... 39 Rozdział I. Przepisy ogólne........................................ 39 Art. 22 24............................................ 39 Rozdział II. Umowa o pracę........................................ 59 Oddział 1. Zawarcie umowy o pracę.............................. 59 Art. 25 29 2........................................... 58 Oddział 2. Przepisy ogólne o rozwiązaniu umowy o pracę.............. 71 Art. 30 31............................................ 71 Oddział 3. Rozwiązanie umowy o pracę za wypowiedzeniem............ 78 Art. 32 43............................................ 78 Oddział 4. Uprawnienia pracownika w razie nieuzasadnionego lub niezgodnego z prawem wypowiedzenia umowy o pracę przez pracodawcę......... 105 Art. 44 51............................................ 105 Oddział 5. Rozwiązanie umowy o pracę bez wypowiedzenia............. 123 Art. 52 55............................................ 123 Oddział 6. Uprawnienia pracownika w razie niezgodnego z prawem rozwiązania przez pracodawcę umowy o pracę bez wypowiedzenia............. 138 Art. 56 61............................................ 138 Oddział 6a. Uprawnienia pracodawcy w razie nieuzasadnionego rozwiązania przez pracownika umowy o pracę bez wypowiedzenia............. 145 Art. 61 1 62........................................... 145 Oddział 7. Wygaśnięcie umowy o pracę............................ 146 Art. 63 67............................................ 146 Rozdział IIa. Warunki zatrudnienia pracowników skierowanych do pracy na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej z państwa będącego członkiem Unii Europejskiej. 151 Art. 67 1 67 4........................................... 151 V

Spis treści Rozdział IIb. Zatrudnianie pracowników w formie telepracy................. 153 Art. 67 5 67 17.......................................... 154 Rozdział III. Stosunek pracy na podstawie powołania, wyboru, mianowania oraz spółdzielczej umowy o pracę................................... 159 Oddział 1. Stosunek pracy na podstawie powołania.................... 159 Art. 68 72............................................ 159 Oddział 2. Stosunek pracy na podstawie wyboru..................... 167 Art. 73 75............................................ 167 Oddział 3. Stosunek pracy na podstawie mianowania.................. 170 Art. 76............................................... 170 Oddział 4. Stosunek pracy na podstawie spółdzielczej umowy o pracę...... 172 Art. 77............................................... 172 Dział trzeci. Wynagrodzenie za pracę i inne świadczenia..................... 174 Rozdział I. Ustalanie wynagrodzenia za pracę i innych świadczeń związanych z pracą 174 Wprowadzenie............................................. 174 Art. 77 1 77 5........................................... 174 Rozdział Ia. Wynagrodzenie za pracę................................. 180 Art. 78 83............................................ 180 Rozdział II. Ochrona wynagrodzenia za pracę........................... 190 Art. 84 91............................................ 190 Rozdział III. Świadczenia przysługujące w okresie czasowej niezdolności do pracy 199 Art. 92............................................... 199 Rozdział IIIa. Odprawa rentowa lub emerytalna.......................... 201 Art. 92 1.............................................. 201 Rozdział IV. Odprawa pośmiertna.................................... 204 Art. 93............................................... 204 Dział czwarty. Obowiązki pracodawcy i pracownika........................ 206 Rozdział I. Obowiązki pracodawcy................................... 206 Art. 94 99............................................ 206 Rozdział II. Obowiązki pracownika................................... 253 Art. 100 101.......................................... 253 Rozdział IIa. Zakaz konkurencji..................................... 269 Art. 101 1 101 4......................................... 270 Rozdział III. Kwalifikacje zawodowe pracowników....................... 287 Art. 102 103 6.......................................... 287 Rozdział IV. Regulamin pracy....................................... 297 Art. 104 104 4.......................................... 297 Rozdział V. Nagrody i wyróżnienia................................... 309 Art. 105 107.......................................... 309 Rozdział VI. Odpowiedzialność porządkowa pracowników.................. 313 Art. 108 113 1.......................................... 313 Dział piąty. Odpowiedzialność materialna pracowników..................... 327 Rozdział I. Odpowiedzialność pracownika za szkodę wyrządzoną pracodawcy.... 327 Art. 114 123.......................................... 327 Rozdział II. Odpowiedzialność za mienie powierzone pracownikowi........... 345 Art. 124 127.......................................... 345 Dział szósty. Czas pracy.............................................. 364 Rozdział I. Przepisy ogólne........................................ 366 Art. 128.............................................. 366 Rozdział II. Normy i ogólny wymiar czasu pracy......................... 383 Art. 129 131.......................................... 383 Rozdział III. Okresy odpoczynku.................................... 400 Art. 132 134.......................................... 400 VI

Spis treści Rozdział IV. Systemy i rozkłady czasu pracy............................ 405 Art. 135 150.......................................... 405 Rozdział V. Praca w godzinach nadliczbowych.......................... 447 Art. 151 151 6.......................................... 446 Rozdział VI. Praca w porze nocnej................................... 473 Art. 151 7 151 8......................................... 473 Rozdział VII. Praca w niedziele i święta............................... 476 Art. 151 9 151 12........................................ 476 Dział siódmy. Urlopy pracownicze...................................... 483 Rozdział I. Urlopy wypoczynkowe................................... 483 Art. 152 173.......................................... 484 Rozdział II. Urlopy bezpłatne....................................... 546 Art. 174 175.......................................... 546 Dział ósmy. Uprawnienia pracowników związane z rodzicielstwem............. 552 Wprowadzenie............................................. 552 Art. 176 189 1.......................................... 557 Dział dziewiąty. Zatrudnianie młodocianych.............................. 602 Rozdział I. Przepisy ogólne........................................ 602 Art. 190 193.......................................... 602 Rozdział II. Zawieranie i rozwiązywanie umów o pracę w celu przygotowania zawodowego............................................... 608 Art. 194 196.......................................... 608 Rozdział III. Dokształcanie......................................... 615 Art. 197 200.......................................... 615 Rozdział IIIa. Zatrudnianie młodocianych w innym celu niż przygotowanie zawodowe 617 Art. 200 1 200 2......................................... 617 Rozdział IV. Szczególna ochrona zdrowia.............................. 619 Art. 201 204.......................................... 619 Rozdział V. Urlopy wypoczynkowe................................... 623 Art. 205.............................................. 623 Rozdział VI. Rzemieślnicze przygotowanie zawodowe..................... 624 Art. 206.............................................. 624 Dział dziesiąty. Bezpieczeństwo i higiena pracy............................ 626 Wprowadzenie............................................. 626 Rozdział I. Podstawowe obowiązki pracodawcy.......................... 628 Art. 207 209 3.......................................... 628 Rozdział II. Prawa i obowiązki pracownika............................. 639 Art. 210 212.......................................... 638 Rozdział III. Obiekty budowlane i pomieszczenia pracy.................... 645 Art. 213 214.......................................... 645 Rozdział IV. Maszyny i inne urządzenia techniczne....................... 647 Art. 215 219.......................................... 647 Rozdział V. Czynniki oraz procesy pracy stwarzające szczególne zagrożenie dla zdrowia lub życia............................................ 650 Wprowadzenie............................................. 650 Art. 220 225.......................................... 651 Rozdział VI. Profilaktyczna ochrona zdrowia............................ 656 Art. 226 233.......................................... 656 Rozdział VII. Wypadki przy pracy i choroby zawodowe.................... 668 Art. 234 237 1.......................................... 668 Rozdział VIII. Szkolenie........................................... 679 Art. 237 2 237 5......................................... 678 VII

Spis treści Rozdział IX. Środki ochrony indywidualnej oraz odzież i obuwie robocze...... 682 Art. 237 6 237 10........................................ 682 Rozdział X. Służba bezpieczeństwa i higieny pracy....................... 685 Art. 237 11............................................. 685 Rozdział XI. Konsultacje w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy oraz komisja bezpieczeństwa i higieny pracy.................................. 687 Art. 237 11a 237 13a....................................... 687 Rozdział XII. Obowiązki organów sprawujących nadzór nad przedsiębiorstwami lub innymi jednostkami organizacyjnymi państwowymi albo samorządowymi... 690 Art. 237 14............................................. 690 Rozdział XIII. Przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy dotyczące wykonywania prac w różnych gałęziach pracy..................................... 691 Art. 237 15............................................. 691 Dział jedenasty. Układy zbiorowe pracy.................................. 693 Rozdział I. Przepisy ogólne........................................ 694 Wprowadzenie............................................. 694 Art. 238 241 13......................................... 696 Rozdział II. Ponadzakładowy układ zbiorowy pracy....................... 748 Art. 241 14 241 21........................................ 748 Rozdział III. Zakładowy układ zbiorowy pracy.......................... 763 Art. 241 22 241 30........................................ 763 Dział dwunasty. Rozpatrywanie sporów o roszczenia ze stosunku pracy......... 778 Rozdział I. Przepisy ogólne........................................ 778 Art. 242 243.......................................... 778 Rozdział II. Postępowanie pojednawcze................................ 791 Art. 244 261.......................................... 790 Rozdział III. Sądy pracy........................................... 796 Art. 262 280.......................................... 796 Dział trzynasty. Odpowiedzialność za wykroczenia przeciwko prawom pracownika 820 Art. 281 290 1.......................................... 820 Rozdział II. (skreślony)........................................... 837 Art. 284 290 1.......................................... 837 Dział czternasty. Przedawnienie roszczeń................................. 839 Art. 291 295.......................................... 839 Dział czternasty a. (uchylony).......................................... 850 Art. 295 1 295 2......................................... 850 Dział piętnasty. Przepisy końcowe...................................... 851 Art. 296 305.......................................... 851 Odnośnik nr 1...................................................... 860 Indeks rzeczowy.................................................... 863 VIII

Przedmowa W serii Dużych Komentarzy Becka do obowiązujących kodeksów i ustaw Wydawnictwo przedstawia kolejną pozycję Komentarz do Kodeksu pracy. Jest on przeznaczony przede wszystkim dla prawników zawodowo zajmujących się prawem pracy, a więc sędziów sądów pracy, radców prawnych przedsiębiorstw i innych zakładów pracy, adwokatów i prokuratorów, państwowych inspektorów pracy, ale ze względu na swój charakter również dla pracowników służb personalnych zakładów pracy, działaczy związków zawodowych w bardziej skomplikowanych sprawach i organizacji pracodawców. Przydatny może być również dla studentów piszących prace magisterskie dotyczące zagadnień związanych z prawem pracy, jak i dla aplikantów przygotowujących się do egzaminów do zawodów prawniczych. Komentarz jest dziełem zbiorowym, niemniej za poszczególne fragmenty odpowiedzialni są wyłącznie ich autorzy. Ze względu na charakter komentarza wykorzystano w nim w szerokiej mierze orzecznictwo sądowe, w tym również z okresu przed wydaniem Kodeksu pracy, w zakresie, w jakim można je uznać za aktualne. W zestawieniach literatury ujęto tylko te pozycje, które autorzy uważali za ważne, a jednocześnie przydatne dla bieżącej praktyki stosowania prawa, z pominięciem innych, zwłaszcza starszych opracowań, odnoszących się do zmienionego już stanu prawnego. Natomiast starano się zamieścić pełną informację o publikacji glos, ze względu na ich przydatność praktyczną dla bieżącego i przyszłego stosowania prawa, choć z reguły bez szerszej polemiki z ich autorami, wyrażającymi często osobiste poglądy na określony problem. Starano się bowiem przedstawić przede wszystkim stan aktualnie ogólnie przyjętej wykładni przepisów Kodeksu pracy. Stąd też szerokie wykorzystanie orzecznictwa Sądu Najwyższego posiadającego zasadnicze znaczenie w kształtowaniu tej wykładni. W przypadku starszego orzecznictwa starano się też wskazać na orzeczenia z ostatniego okresu, potwierdzające aktualność przyjętego poprzednio kierunku wykładni. W razie braku orzecznictwa zapadłego w stosunku do określonego problemu (co występuje odnośnie do nowych lub zmienianych przepisów do czasu rozpatrzenia ich, zwłaszcza przez Sąd Najwyższy) starano się możliwie obiektywnie uzasadniać stosowny kierunek interpretacji. Wobec dokonanych zmian w Kodeksie, zwłaszcza przez jego nowelizację z 1996 r. i 2002 r. oraz z 2003 r. dostosowującą treść jego postanowień do wymagań prawa Unii Europejskiej, szerzej potraktowano wyjaśnienia w stosunku do nowo wprowadzonych przepisów lub dokonanych zmian, wskazując odesłania do przepisów unijnych. Natomiast nie rozszerzono Komentarza na związane z Kodeksem pracy odrębne przepisy, zwłaszcza odnoszące się do działalności związków zawodowych, rozstrzygania sporów zbiorowych, zwolnień grupowych, prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych, pracy tymczasowej, odsyłając w tej mierze do tych przepisów. To samo dotyczy systemu ubezpieczeń społecznych. Wydawnictwo i zespół autorski wyrażają przekonanie, że niniejszy Komentarz do Kodeksu pracy spotka się z przychylnym przyjęciem Czytelników. Obecnie wydawnictwo przekazuje zaktualizowane 9. wydanie Komentarza do Kodeksu pracy uwzględniające wiele jego nowelizacji dokonanych w odniesieniu do jego poprzedniego wydania. Jednocześnie informujemy Czytelników, że Wydawnictwo C. H. Beck wydało w 2002 r. opracowanie zbiorowe pod redakcją W. Muszalskiego i K. Walczaka pod tytułem Prawo pracy. Akty wykonawcze. Komentarz, obejmujące teksty rozporządzeń wykonawczych oraz niektórych ustaw ściśle związanych z Kodeksem pracy wraz z obszernym komentarzem do każdego z tych aktów. Opracowanie to spełnia rolę niejako drugiego, szczegółowego tomu komentarza do Kodeksu pracy. Dlatego też w niniejszym Komentarzu, gdy mowa o którymś z tych aktów, zamieszczono odesłanie: Patrz: Komentarz do Prawa pracy, z podaniem numeru, pod którym w tym zbiorze został ten akt zamieszczony wraz z komentarzem. Podobnie w 2009 r. ukazało się opracowanie pod tytułem Zbiorowe prawo pracy. Komentarz pod redakcją J. Wratnego i K. Walczaka, do IX

Przedmowa którego niniejszy komentarz odsyła: Patrz: Zbiorowe prawo pracy. Komentarz, ułatwiając orientację w ustawodawstwie związanym z regulacją zawartą w Kodeksie pracy. Warszawa, wrzesień 2013 r. Prof. dr hab. Wojciech Muszalski X

Wykaz skrótów Uwaga: Numery podane w tekście bez bliższego wskazania oznaczają artykuły Kodeksu pracy; zwrot: patrz: Komentarz do Prawa pracy oznacza odesłanie do opracowania pod redakcją W. Muszalskiego i K. Walczaka, Prawo pracy. Akty wykonawcze. Komentarz, Warszawa 2002 ze wskazaniem numeru właściwego aktu wykonawczego, pod którym umieszczony został on w tym zbiorze wraz z komentarzem. Zwrot: patrz: Zbiorowe prawo pracy, oznacza odesłanie do opracowania pod redakcją J. Wratnego i K. Walczaka, Zbiorowe prawo pracy. Komentarz, Warszawa 2009. 1. Źródła prawa CzPrKierU.............. ustawa z 16.4.2004 r. o czasie pracy kierowców (t.j. Dz.U. z 2012 r. poz. 1155 ze zm.) EmRentyFUSU........... ustawa z 17.12.1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (t.j. Dz.U. z 2009 r. Nr 153, poz. 1227 ze zm.) KC................... ustawa z 23.4.1964 r. Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16, poz. 93 ze zm.) KH................... rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z 27.6.1934 r. Kodeks handlowy (Dz.U. Nr 57, poz. 502 ze zm.) KK................... ustawa z 6.6.1997 r. Kodeks karny (Dz.U. Nr 88, poz. 553 ze zm.) Konstytucja RP.......... ustawa z 2.4.1997 r. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. Nr 78, poz. 483 ze sprost. i ze zm.) KP.................... ustawa z 26.6.1974 r. Kodeks pracy (t.j. Dz.U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 ze zm.) KPC.................. ustawa z 17.11.1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. Nr 43, poz. 296 ze zm.) KPW.................. ustawa z 24.8.2001 r. Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia (t.j. Dz.U. z 2013 r. poz. 395 ze zm.) KRO.................. ustawa z 25.2.1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (t.j. Dz.U. z 2012 r. poz. 788 ze zm.) KryzysU............... ustawa z 1.7.2009 r. o łagodzeniu skutków kryzysu ekonomicznego dla pracowników i przedsiębiorców (Dz.U. Nr 125, poz. 1035 ze zm.) KSH.................. ustawa z 15.9.2000 r. Kodeks spółek handlowych (Dz.U. Nr 94, poz. 1037 ze zm.) KW................... ustawa z 20.5.1971 r. Kodeks wykroczeń (t.j. Dz.U. z 2013 r. poz. 482 ze zm.) KZ.................... rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z 27.10.1933 r. NakładczaPrR............ Kodeks zobowiązań (Dz.U. Nr 82, poz. 598 ze zm.) rozporządzenie Rady Ministrów z 31.12.1975 r. w sprawie uprawnień pracowniczych osób wykonujących pracę nakładczą (Dz.U. z 1976 r. Nr 3, poz. 19 ze zm.) ObliczWynagrR.......... rozporządzenie MPiPS z 29.5.1996 r. w sprawie sposobu ustalania wynagrodzenia w okresie niewykonywania pracy oraz wynagrodzenia stanowiącego podstawę obliczania odszkodowań, odpraw, dodatków wyrównawczych do wynagrodzenia oraz XI

Wykaz skrótów innych należności przewidzianych w Kodeksie pracy (Dz.U. Nr 62, poz. 289 ze zm.) PIPU.................. ustawa z 13.4.2007 r. o Państwowej Inspekcji Pracy (t.j. Dz.U. z 2012 r. poz. 404 ze zm.) PPU................... ustawa z 25.9.1981 r. o przedsiębiorstwach państwowych (t.j. Dz.U. z 2002 r. Nr 112, poz. 981 ze zm.) PromocZatrU............ ustawa z 20.4.2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (t.j. Dz.U. z 2013 r. poz. 674 ze zm.) PrSpółdz............... ustawa z 16.9.1982 r. Prawo spółdzielcze (t.j. Dz.U. z 2003 r. Nr 188, poz. 1848 ze zm.) RehZawU............... ustawa z 27.8.1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (t.j. Dz.U. z 2011 r. Nr 127, poz. 721) SamGminU............. ustawa z 8.3.1990 r. o samorządzie gminnym (t.j. Dz.U. z 2013 r. poz. 594 ze zm.) SGospU................ ustawa z 2.7.2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej (t.j. Dz.U. z 2013 r. poz. 672 ze zm.) SporyZbiorU............ ustawa z 23.5.1991 r. o rozwiązywaniu sporów zbiorowych (Dz.U. Nr 55, poz. 236 ze zm.) UrlopWypoczR........... rozporządzenie MPiPS z 8.1.1997 r. w sprawie szczegółowych zasad udzielania urlopu wypoczynkowego, ustalania i wypłacania wynagrodzenia za czas urlopu oraz ekwiwalentu pieniężnego za urlop (Dz.U. Nr 2, poz. 14 ze zm.) UsprawiedNieobR......... rozporządzenie MPiPS z 15.5.1996 r. w sprawie sposobu usprawiedliwiania nieobecności w pracy oraz udzielania pracownikom zwolnień od pracy (Dz.U. Nr 60, poz. 281 ze zm.) WypadkiU.............. ustawa z 30.10.2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (t.j. Dz.U. z 2009 r. ZasiłkiU................ Nr 167, poz. 1322 ze zm.) ustawa z 25.6.1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa (t.j. Dz.U. z 2010 r. Nr 77, poz. 512 ze zm.) ZatrBezrobU............ ustawa z 14.12.1994 r. o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu (t.j. Dz.U. z 2003 r. Nr 58, poz. 514 ze zm.) obowiązywała do 1.6.2004 r. ZNKU................. ustawa z 16.4.1993 r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji (t.j. Dz.U. z 2003 r. Nr 153, poz. 1503 ze zm.) ZwGrupU.............. ustawa z 13.3.2003 r. o szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn niedotyczących pracowników (Dz.U. Nr 90, poz. 844 ze zm.) ZwZawU............... ustawa z 23.5.1991 r. o związkach zawodowych (t.j. Dz.U. z 2001 r. Nr 79, poz. 854 ze zm.) 2. Organy orzekające NSA.................. Naczelny Sąd Administracyjny OSPiUS................ Okręgowy Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych SA.................... Sąd Apelacyjny SN.................... Sąd Najwyższy SN (7)................. Sąd Najwyższy w składzie siedmiu sędziów SN (PSIAPiUS).......... Sąd Najwyższy w pełnym składzie Izby Administracyjnej, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych (do roku 1990: Izby Pracy i Ubezpieczeń Społecznych) SN (PSIC).............. Sąd Najwyższy w pełnym składzie Izby Cywilnej (w latach 1982 1989: Izby Cywilnej i Administracyjnej) XII

Wykaz skrótów SR.................... TK.................... Sąd Rejonowy Trybunał Konstytucyjny 3. Czasopisma BISN.................. Biuletyn Informacyjny Sądu Najwyższego Dz.U................... Dziennik Ustaw Dz.Urz................. Dziennik Urzędowy GP.................... Gazeta Prawnicza GS.................... Gazeta Sądowa Kw. Pr................. Kwartalnik Prawniczy MoP.................. Monitor Prawniczy MoPod................. Monitor Podatkowy MoPr.................. Monitor Prawa Pracy M.P.................... Monitor Polski NP.................... Nowe Prawo OG................... Orzecznictwo Gospodarcze ONSA................. Orzecznictwo Naczelnego Sądu Administracyjnego OSN.................. Zbiór Orzeczeń Sądu Najwyższego. Orzeczenia Izby cywilnej (w latach 1933 1952), Orzecznictwo Sądu Najwyższego (w latach 1953 1961: Izby Cywilnej i Izby Karnej, w roku 1962: Izby Cywilnej, w latach: 1963 1981: Izby Cywilnej oraz Izby Pracy i Ubezpieczeń Społecznych, w latach: 1982 1989: Izby Cywilnej i Administracyjnej oraz Izby Pracy i Ubezpieczeń Społecznych, w latach: 1990 1994: Izby Cywilnej oraz Izby Administracyjnej, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych, od 1995 roku: Izby Cywilnej) OSNAPiUS............. Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Zbiór Urzędowy. Izba Administracyjna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych (od 1.7.1994 r.) OSNKW............... Orzecznictwo Sądu Najwyższego, Izba Karna i Izba Wojskowa OSNP................. Orzecznictwo Sądu Najwyższego, Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych (od 1.1.2003 r.) OSP................... Orzecznictwo Sądów Polskich (w latach 1957 1989: Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji Arbitrażowych) OSPiKA................ Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji Arbitrażowych OTK.................. Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego Pal.................... Palestra PiP................... Państwo i Prawo PiZS.................. Praca i Zabezpieczenie Społeczne Polit. Społ............... Polityka Społeczna Prob. Praw.............. Problemy Praworządności Prok. i Pr............... Prokuratura i Prawo Pr. Pracy............... Prawo Pracy PS.................... Przegląd Sądowy PUG.................. Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego Rej.................... Rejent RPEiS................. Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny R.Pr................... Radca Prawny Rzeczp................. Rzeczpospolita SC.................... Studia Cywilistyczne Sł. Prac................. Służba Pracownicza SP.................... Studia Prawnicze Wok................... Wokanda ZNUJ.................. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego XIII

Wykaz skrótów 4. Inne skróty art..................... artykuł BHP.................. bezpieczeństwo i higiena pracy cyt.................... cytat, cytowana (e, y) GUS.................. Główny Urząd Statystyczny IPiSS.................. Instytut Pracy i Spraw Socjalnych lit..................... litera MEN.................. Minister Edukacji Narodowej MGiP................. Minister Gospodarki i Pracy MGPiB................ Minister Gospodarki Przestrzennej i Budownictwa MGPiPS............... Minister Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej, od 8.1.2003 r. Min................... Minister MOP.................. Międzynarodowa Organizacja Pracy MPiPS................. Minister Pracy i Polityki Socjalnej, od 10.11.1999 r. Minister Pracy i Polityki Społecznej, do 8.1.2003 r. MPPiSS................ Minister Pracy, Płac i Spraw Socjalnych MS................... Minister Sprawiedliwości MZiOS................ Minister Zdrowia i Opieki Socjalnej nast.................... następna (e, y) NIK................... Najwyższa Izba Kontroli np..................... na przykład Nr................... numer opr.................... opracowana (e, y) orz.................... orzeczenie pkt................... punkt por.................... porównaj post................... postanowienie poz................... pozycja ppkt.................. podpunkt ppoż.................. ochrona przeciwpożarowa PZU................... Państwowy Zakład Ubezpieczeń r...................... rok RM................... Rada Ministrów rozp................... rozporządzenie s...................... strona (y) t...................... tom (y) tj..................... to jest t.j..................... tekst jednolity tzn.................... to znaczy uchw................... uchwała ust.................... ustęp w zw................... w związku wyr.................... wyrok zarz................... zarządzenie zd..................... zdanie zfśs................... zakładowy fundusz świadczeń socjalnych zm.................... zmiana (y) zob.................... zobacz ZUS................... Zakład Ubezpieczeń Społecznych XIV

Kodeks pracy 1 z dnia 26 czerwca 1974 r. (Dz.U. Nr 24, poz. 141) Tekst jednolity z dnia 23 grudnia 1997 r. (Dz.U. 1998, Nr 21, poz. 94) 2 (zm.: Dz.U. 1998, Nr 106, poz. 668, Nr 113, poz. 717; 1999, Nr 99, poz. 1152; 2000, Nr 19, poz. 239, Nr 43, poz. 489, Nr 107, poz. 1127, Nr 120, poz. 1268; 2001, Nr 11, poz. 84, Nr 28, poz. 301, Nr 52, poz. 538, Nr 99, poz. 1075, Nr 111, poz. 1194, Nr 128, poz. 1405, Nr 154, poz. 1805; 2002, Nr 74, poz. 676, Nr 135, poz. 1146, Nr 196, poz. 1660, Nr 199, poz. 1673, Nr 200, poz. 1679; 2003, Nr 166, poz. 1608, Nr 213, poz. 2081; 2004, Nr 96, poz. 959, Nr 99, poz. 1001, Nr 120, poz. 1252, Nr 240, poz. 2407; 2005, Nr 10, poz. 71, Nr 68, poz. 610, Nr 86, poz. 732, Nr 167, poz. 1398; 2006, Nr 104, poz. 708 i 711, Nr 133, poz. 935, Nr 217, poz. 1587, Nr 221, poz. 1615; 2007, Nr 64, poz. 426, Nr 89, poz. 589, Nr 176, poz. 1239, Nr 181, poz. 1288, Nr 225, poz. 1672; 2008, Nr 93, poz. 586, Nr 116, poz. 740, Nr 223, poz. 1460, Nr 237, poz. 1654; 2009, Nr 6, poz. 33, Nr 58, poz. 485, Nr 98, poz. 817, Nr 99, poz. 825, Nr 115, poz. 958, Nr 157, poz. 1241, Nr 219, poz. 1704; 2010, Nr 105, poz. 655, Nr 135, poz. 912, Nr 182, poz. 1228, Nr 224, poz. 1459, Nr 249, poz. 1655, Nr 254, poz. 1700; 2011, Nr 36, poz. 181, Nr 63, poz. 322, Nr 80, poz. 432, Nr 144, poz. 855, Nr 149, poz. 887, Nr 232, poz. 1378; 2012, poz. 908, poz. 1110; 2013, poz. 2, poz. 675, poz. 896, Druk sejmowy Nr 909) 1 Odnośnik nr 1 dodany do tytułu ustawą z dnia 20.04.2004 r. (Dz.U. Nr 96, poz. 959), która wchodzi w życie 1.05.2004 r. Treść odnośnika publikujemy na końcu ustawy. 2 Tekst jednolity ogłoszono dnia 16.02.1998 r.

Wprowadzenie 1. Uchwalenie Kodeks pracy. Kodeks pracy został uchwalony 26.6.1974 r. i wszedł w życie 1 1.1.1975 r. Jest to pierwszy akt kodyfikujący polskie prawo pracy. Uchylił on obowiązujące do tego czasu liczne przepisy z okresu międzywojennego wydane po odzyskaniu niepodległości, a w szczególności ustawę o czasie pracy w przemyśle i handlu (zastępującą dekret z 1918 r.), obowiązującą z małymi zmianami przez 56 lat (czyli najdłużej ze wszystkich ustaw w zakresie prawa pracy) oraz jedną z nadłużej funkcjonujących w całym ustawodawstwie polskim ustawę w przedmiocie pracy młodocianych i kobiet z 1924 r. Kodeks pracy uchylił też oba rozporządzenia Prezydenta z mocą ustawy z 1928 r. o umowie o pracę robotników oraz pracowników umysłowych, ustawę o układach zbiorowych pracy z 1937 r. (formalnie nadal obowiązującą), a także utrzymane w mocy dla stosunku pracy odpowiednie postanowienia Kodeksu zobowiązań z 1933 r. Z okresu powojennego uchylił ustawę o skróconym czasie pracy szczególnie uciążliwej lub wykonywanej w szkodliwych warunkach z 1950 r., dekret o zakładowych komisjach rozjemczych z 1954 r., dekret o ograniczeniu dopuszczalności rozwiązywania umów o pracę bez wypowiedzenia oraz o zabezpieczeniu ciągłości pracy z 1956 r., ustawę o nauce zawodu, przyuczeniu do określonej pracy i warunkach zatrudniania młodocianych w zakładach pracy oraz o wstępnym stażu pracy z 1958 r. (opartą na założeniu, że zatrudnianie młodocianych może następować zasadniczo wyłącznie w celu przygotowania zawodowego, stającą się podstawą Działu dziewiątego KP Zatrudnianie młodocianych), oraz kompleksową ustawę o bezpieczeństwie i higienie pracy z 1965 r. włączoną do Kodeksu pracy jako Dział dziesiąty Bezpieczeństwo i higiena pracy i ustawę o pracowniczych urlopach wypoczynkowych z 1969 r. zrównującą ostatecznie uprawnienia urlopowe robotników i pracowników umysłowych, przekształconą w Dział siódmy KP Urlopy pracownicze. 2. Założenia Kodeksu. Kodeks pracy miał stanowić kompleksową i wyczerpującą regulację 2 prawa stosunku pracy, obejmującą ogół pracowników i całość relacji między pracownikiem a zatrudniającym go zakładem pracy. Regulacje odrębne zostały dopuszczone jedynie jako unormowania szczególne w ramach ogólnych, określonych przez Kodeks pracy. Prace nad Kodeksem trwały kilka lat. Ustalenia zasadnicze zapadały na najwyższym szczeblu politycznym, w pozostałej części Kodeks był dziełem A. Mirończuka, dyrektora Biura Prawnego Centralnej Rady Związków Zawodowych, i J. Dąbrowskiego, dyrektora Departamentu Prawa Pracy Ministerstwa Pracy, Płac i Spraw Socjalnych oraz ich zespołów. Został przyjęty przez Sejm z trzema drobnymi poprawkami. Był to ostatni Kodeks pracy wydany w krajach socjalistycznych, odróżniający się od pozostałych krajów ustaleniami i swą konkretnością. Obok funkcji ochronnej w wysokim stopniu realizował funkcję organizacyjną, zwłaszcza przez określenie w stosunkach pracy kompetencji kierowników uspołecznionych zakładów pracy. 3. W zakresie przedmiotowym Kodeks uregulował całość problematyki prawa pracy 3 odnoszącej się do stosunku pracy w indywidualnym przypadku oraz do zawierania układów zbiorowych pracy, a także określił wykroczenia przeciwko prawom pracownika. Poza ogólnym uporządkowaniem stanu prawnego i jego zaktualizowaniem w Kodeksie pracy dokonano w szczególności: 1) ostatecznego zrównania uprawnień robotników i pracowników umysłowych, co następowało konsekwentnie w okresie powojennym, a przy wydawaniu Kodeksu odnosiło się przede wszystkim do zrównania okresów wypowiedzenia umów o pracę oraz ujednolicenia zachowania prawa do wynagrodzenia za czas usprawiedliwionej nieobecności w pracy. Dotychczasowe określenia: robotnik i pracownik umysłowy zastąpiono jednolitym pracownik ; 2) uchylono ustawę o państwowej służbie cywilnej z 1922 r. (opartą na publicznoprawnym stosunku służbowym funkcjonariuszy państwowych i znajdującą od 1949 r. wąskie zastosowanie) oraz poddano wszystkich pracowników państwowych mocy obowiązującej Muszalski 3

Wprowadzenie Kodeksu w pełni lub uzupełniająco w sprawach nieuregulowanych inaczej w innych przepisach, uznanych za przepisy szczególne w stosunku do Kodeksu pracy; 3) wprowadzono zasadę, że udowodnienie merytorycznej zasadności wypowiedzenia umowy o pracę obciąża zakład pracy i poddano je kontroli społecznej przez związek zawodowy (co poprzednio znajdowało zastosowanie tylko w ramach układów zbiorowych pracy) oraz kontroli przez organy rozstrzygające spory pracownicze; 4) zreorganizowano tryb rozstrzygania sporów pracowniczych przez ustanowione od 1954 r. komisje rozjemcze i obok nich wprowadzono w pierwszej instancji odrębne komisje odwoławcze, a w drugiej otworzono poprzednio zamkniętą dla pracownika drogę sądową; 5) uregulowano na innych niż w Kodeksie cywilnym zasadach odpowiedzialność materialną pracownika za szkodę wyrządzoną zakładowi pracy, co spowodowało ostateczne wyodrębnienie się prawa pracy jako osobnej gałęzi prawa. W zakresie podmiotowym Kodeks pracy objął wszystkich pracowników bez względu na charakter podmiotu zatrudniającego. Regulacje szczególne w ramach Kodeksu dotyczyły tylko różnego rodzaju zatrudnienia w obrębie aparatu państwowego, a poza tym ograniczały się do marynarzy. 4 4. Nowelizacje Kodeksu. Kodeks pracy przez dłuższy okres nie był w istotny sposób nowelizowany. Nowelizacje nastąpiły dopiero w wyniku zmian politycznych i gospodarczych w kraju. W 1985 r., po 31 latach, otworzono pracownikom w pełni drogę sądową dla dochodzenia swych roszczeń przeciwko zakładowi pracy. W rok później dokonano obszernej zmiany dotyczącej układów zbiorowych pracy, jednak jak się okazało bez praktycznego znaczenia wobec funkcjonowania w przedsiębiorstwach państwowych zakładowych systemów wynagradzania wprowadzonych ustawą z 1984 r. Stosownie do zmian ustrojowych została dokonana szersza nowelizacja w 1989 r., niemniej jednak raczej o charakterze porządkująco-wyjaśniającym, przy czym wiele ze znowelizowanych postanowień uległo z kolei późniejszym zmianom. Uprzedzając przeprowadzenie bardziej kompleksowej nowelizacji, stosownie do narastających potrzeb w 1994 r. dokonano wycinkowej, ale zasadniczej i głębokiej zmiany dotyczącej regulacji układów zbiorowych pracy Działu jedenastego KP, który w nowelizacji z 1996 r. nie uległ zmianom. W 1995 r. przeprowadzono niewielką objętościowo, ale istotną zmianę, obciążając wszystkie podmioty zatrudniające pracowników obowiązkiem wypłaty wynagrodzenia za czas nieobecności pracownika w pracy z powodu choroby w wymiarze 35 dni w roku. Natomiast w 1996 r. dokonano daleko idącej i kompleksowej nowelizacji zmierzającej z jednej strony do dostosowania przepisów Kodeksu pracy do potrzeb gospodarki prywatnej i zasad gospodarki rynkowej, z drugiej zbliżającej je do wymogów międzynarodowych: Międzynarodowej Organizacji Pracy, Rady Europy, Unii Europejskiej. Na oznaczenie podmiotu zatrudniającego pracowników przywrócono określenie pracodawca, zamiast stosowanego w tym znaczeniu określenia zakład pracy. Bardzo liczne zmiany zostały rozproszone po całym tekście Kodeksu, natomiast całkowitej zmianie uległ Dział dziesiąty Bezpieczeństwo i higiena pracy, a głębsze zmiany dotyczyły Działu szóstego Czas pracy, w tym w znacznej mierze wskutek przeniesienia do tekstu Kodeksu postanowień aktów wykonawczych, oraz Działu siódmego Urlopy pracownicze. 5 5. Ostatnie nowelizacje. Nowelizacje z 2001 i 2002 r., a zwłaszcza zasadnicza z 2003 r., miały przede wszystkim za zadanie dostosowanie Kodeksu pracy do wymagań stanu prawnego Unii Europejskiej, a pośrednio Rady Europy i Międzynarodowej Organizacji Pracy. Koncentrowały się głównie na regulacji równego traktowania pracowników i kandydatów do zatrudnienia, w tym pracowników migrujących, a zwłaszcza kobiet, oraz problematyki czasu pracy i urlopów wypoczynkowych. Podobnie dokonane w ostatnich latach. 6 6. Uregulowania pozakodeksowe. Poza Kodeksem pracy po ostatnich nowelizacjach podobnie jak poprzednio pozostała regulacja zwolnień grupowych oraz określonych działów zaliczanych do prawa pracy, a dotycząca: 1) zatrudnienia i organizacji rynku pracy, obejmująca organizację i działalność pośrednictwa pracy, aktywizację zawodową, zatrudnianie cudzoziemców oraz świadczenia na wypadek bezrobocia, a także zatrudniania pracowników tymczasowych; 2) nadzoru nad warunkami pracy sprawowanego przez państwową inspekcję pracy oraz społeczną inspekcję pracy, a w zakresie higieny pracy przez inspekcję sanitarną; 4 Muszalski

Wprowadzenie 3) w zakresie zbiorowego prawa pracy związków zawodowych, organizacji pracodawców i rozstrzygania sporów zbiorowych; 4) pracowniczego ubezpieczenia społecznego, które wraz z ubezpieczeniem pozapracowniczym niekiedy jest współcześnie traktowane jako wyodrębniony dział prawa określany prawem ubezpieczenia społecznego. Prawo pracy nie obejmuje ani prawa autorskiego, ani prawa wynalazczego, podobnie jak nadzoru sprawowanego przez inne organy administracji państwowej, chociaż wpływającego na warunki pracy, jak np. realizowanego przez urzędy dozoru technicznego, urzędy górnicze i morskie, urzędy właściwe w sprawach budownictwa, ochrony środowiska, ruchu drogowego, ochrony radiologicznej i inne, czyli sfery zaliczanej do prawa administracyjnego. Dochodzenie roszczeń przez pracownika na drodze sądowej podlega mocy obowiązującej Kodeksu postępowania cywilnego; w Kodeksie pracy pozostała tylko regulacja dotycząca komisji pojednawczych, tworzonych ewentualnie dla ugodowego rozwiązania sporu pracownika z jego pracodawcą. Muszalski 5