Internowani w stanie wojennym Materiały dla nauczyciela 1 Cele kształcenia wymagania ogólne: Wiedza o społeczeństwie: Uczeń znajduje i wykorzystuje informacje na temat życia publicznego. Wyraża własne zdanie w zakresie wybranych spraw publicznych i uzasadnia je. Jest otwarty na odmienne poglądy. Rozpoznaje problemy najbliższego otoczenia i szuka ich rozwiązań. Przy wsparciu nauczyciela, szuka kontaktu z instytucjami publicznymi. Rozumie demokratyczne zasady i procedury i stosuje je w życiu szkoły oraz innych społeczności; rozpoznaje przypadki łamania norm demokratycznych i ocenia ich konsekwencje; wyjaśnia znaczenie indywidualnej i zbiorowej aktywności obywateli. Treści nauczania wymagania szczegółowe: Uczeń opisuje wybrany ruch społeczny Solidarność ; zna postawę władz PRL-u wobec Solidarności ; potrafi podać najważniejsze przyczyny oraz ograniczenia wynikające z wprowadzenia stanu wojennego na obszarze Polski; charakteryzuje realia życia ludności w okresie stanu wojennego; potrafi rozwinąć i wyjaśnić skróty: PRL, WRON; identyfikuje postaci Lecha Wałęsy, Wojciecha Jaruzelskiego. Metody i formy pracy Pogadanka Praca pod kierunkiem w oparciu o wybrane źródła oraz zasoby Internetu Dyskusja Środki dydaktyczne Karty pracy z materiałami źródłowymi: wspomnienia osób internowanych w Darłówku, kartka pocztowa z ośrodka wczasowego w Darłówku pełniącego rolę obozu dla internowanych, wizerunki odcisków stempli używanych przez pocztę internowanych, ilustracja stempla wykonanego przez internowanych Podręcznik do nauczania historii zawierający treści dotyczące stanu wojennego w Polsce Konstytucja PRL Prasa 1 Materiały przeznaczone są do realizacji edukacji historycznej na różnych poziomach edukacyjnych oraz w ramach zajęć lekcyjnych, jak i pozalekcyjnych. Mają one stanowić pomoc i inspirację dla nauczyciela, który przy ich wykorzystaniu jest w stanie samodzielnie dokonać selekcji zadań i źródeł oraz przygotować zajęcia dostosowane do potrzeb i możliwości swoich uczniów. Proponowane zadania mają na celu wprowadzenie w specyfikę źródeł historycznych wytworzonych w trakcie trwania solidarnościowej rewolucji i w czasie stanu wojennego.
Przebieg lekcji Wprowadzenie - Sprawy organizacyjne. - Nauczyciel przedstawia uczniom cel lekcji. - Na zakończenie poprzedniej lekcji klasa otrzymała polecenie, by zapoznać się z wiadomościami zawartymi w podręczniku lub innych źródłach informacji na temat okoliczności wprowadzenia stanu wojennego w Polsce oraz polityki represyjnej władz komunistycznych wobec działaczy opozycji. - Nauczyciel/edukator wprowadzając w treść zajęć, rozpoczyna je od analizy odpowiedzi udzielonej przez uczniów na pytanie w zadaniu 1., czym jest solidarność. Celem zadania jest uświadomienie uczestnikom zajęć, że oprócz historycznego i politologicznego terminu Solidarność, istnieje jego pierwotny, socjologiczny sens. Solidarność to przede wszystkim wspólnota działania, podyktowana wspólnotą interesów. Rozwinięcie - Nauczyciel dzieli klasę na grupy zadaniowe, z których każda wybiera sobie lidera. Wszystkie grupy otrzymują karty pracy zawierające te same zadania. Nauczyciel wprowadza uczniów w tematykę kolejnych zadań i pomaga je rozwiązać. Prowadzący zajęcia wyjaśnia najważniejsze okoliczności powstania NSZZ Solidarność. Wskazuje na główny powód, czyli pogarszającą się sytuację gospodarczą PRL i kryzys roku 1980 r. (powinien odwołać się do zamieszczonych pod tekstem I wyjaśnień terminu PRL i haseł propagandowych na otoku godła państwowego w kontekście narastającego kryzysu). Gdy zabrakło środków na uregulowanie zadłużenia zagranicznego, a zła sytuacja ekonomiczna powodowała dramatyczne ubożenie społeczeństwa oraz brak podstawowych towarów w sklepach, rosnące napięcie społeczne przerodziło się w falę akcji strajkowych. Kluczowe dla dalszego rozwoju wypadków okazały się protesty w zakładach pracy w Szczecinie i Trójmieście. Wśród 21 postulatów strajkujących znalazło się m. in. żądanie akceptacji niezależnych od komunistów wolnych związków zawodowych. Ostatecznie 31 sierpnia 1980 r. podpisane zostały w Gdańsku tzw. porozumienia sierpniowe, w których władze PRL ustępowały strajkującym robotnikom. Wkrótce również ze swego stanowiska ustąpił Edward Gierek, I sekretarz KC PZPR, będący od końca 1970 r. politycznym przywódcą PRL. Skutkiem zawartych porozumień było powołanie Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego Solidarność na zebraniu delegatów z całej Polski, które miało miejsce w Gdańsku 17 września 1980 r. Jego przewodniczącym 2
został Lech Wałęsa, a wiceprzewodniczącym Andrzej Gwiazda. 10 listopada oficjalnie zarejestrowano związek w sądzie, a Solidarność stała się ruchem masowym. Prowadzący zajęcia może wskazać, że formuła związku umożliwiała zrzeszanie się w jego strukturach właściwie wszystkim pracującym obywatelom. W kulminacyjnym momencie zrzeszał on ok. 10 mln Polaków, nawet członków PZPR. W odpowiedzi na zadanie 2. uczniowie powinni wskazać, że taka dysproporcja na korzyść NSZZ Solidarność powinna w kraju demokratycznym doprowadzić do przejęcia inicjatywy politycznej oraz w konsekwencji władzy przez opozycję. Prowadzący zajęcia powinien podkreślić, że PRL nie było państwem demokratycznym i władze komunistyczne (naciskane przez ZSRR i inne kraje demokracji ludowej ) rozpoczęły przygotowania do rozwiązania siłowego problemu solidarnościowej opozycji. Architektem tych działań stał się gen. Wojciech Jaruzelski, który jesienią 1981 r. został I sekretarzem KC PZPR. Wstępem do zadania 3. powinien być komentarz na temat wprowadzenia stanu wojennego. Obowiązywał on od 13 grudnia 1981 roku na terenie całej Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. Został zawieszony 31 grudnia 1982 roku, a zniesiono go oficjalnie 22 lipca 1983 roku. W trakcie jego trwania z rąk milicji oraz Służby Bezpieczeństwa zginęło kilkadziesiąt osób. Najkrwawsza pacyfikacja miała miejsce w kopalni Wujek, gdzie zginęło 9 górników. Całą operację przeprowadzono błyskawicznie, zaskakując opozycję skalą podjętych działań. Jedną z ważnych konsekwencji było internowanie ok. 10 tys. osób. Uczniowie mogą się posiłkować słownikiem pojęć. Odpowiadając na pytanie 3a uczestnicy zajęć powinni skojarzyć, że WRONa, to pogardliwe rozwinięcie akronimu Wojskowej Rady Ocalenia Narodowego. Określenie Orła WRONa nie pokona (3 b) odwołuje się do rozpowszechnionego wśród członków i sympatyków Solidarności przekonania, że komuniści (będący w zdecydowanej mniejszości) występują przeciwko całemu narodowi. W trzecim pytaniu (3 c) uczniowie powinni zwrócić uwagę, że korona jest symbolem suwerenności Rzeczypospolitej, a Polacy popierając powstanie masowego ruchu społecznego o tę suwerenność próbowali się upomnieć. W odpowiedzi na pytanie czwarte (3 d) powinno się zauważyć, że aresztowanie byłego I sekretarza miało przede wszystkim cel propagandowy, chodziło o obarczenie byłego przywódcy odpowiedzialnością za katastrofalny stan gospodarczy kraju i uzyskanie poparcia społecznego dla nowych władz, na czele których stanął gen. Wojciech Jaruzelski. W zadaniu 4. uczestnicy zajęć mierzą się z interpretacją źródeł dotyczących obozu internowanych w Darłówku. Należy przy tym pamiętać, iż odpowiedzi uczniów mogą znacznie różnić się od sugerowanych w niniejszym materiale. Zadaniem nauczyciela jest w taki sposób poprowadzić rozmowę z uczniami, by 3
uzyskać odpowiedzi najbardziej zbliżone do oczekiwanych. W pierwszym z pytań (4 a) należy zwrócić uwagę na porę roku, w której internowani znaleźli się w obozie, i kwestie własnościowe. Ośrodek Gniewko był własnością państwowego zakładu pracy i pozostawał w dyspozycji władz państwowych. W zimie w nadmorskiej miejscowości ruch turystyczny właściwie zamierał, dodatkowo łatwo było izolować internowanych ze względu na bliskość morza. Struktura i rozmieszczenie budynków ułatwiały dodatkowo izolację i kontrolę osadzonych. Nazwę złota klatka (4 b) miał uzasadniać fakt wykorzystania ośrodka wczasowego jako miejsca izolacji. Tymczasem faktycznie warunki sanitarne (4 c), aprowizacyjne i samowola strażników czyniły to miejsce bardzo trudnym do zniesienia. Antykomunistyczna treść odbitek umieszczonych na odwrocie kartki pocztowej wskazuje jednoznacznie, że nie mogłyby one zostać wysłane za pomocą oficjalnej poczty, kontrolowanej przez państwową cenzurę (4 d). Tak wykonane kartki musiały opuścić mury obozu w nieoficjalny sposób. Zadanie 5. polega na wspólnym odkryciu znaczenia symboli umieszczonych na karcie pocztowej. I tak napis Darłówko odnosi się do miejsca przetrzymywania internowanych, a stylizowana krata ma odnosić się do przymusowości pobytu w obozie. Wizerunek Madonny jest bardzo czytelnym nawiązaniem do niosącej nadzieję w trudnych chwilach symboliki religijnej. W zamyśle twórców tej symboliki Matka Boska Częstochowska symbolizuje z jednej strony niezależną od władz instytucję Kościoła katolickiego, na którą liczyli opozycjoniści, z drugiej cały Naród Polski, którego jest patronką. Napis: Módl się za nami odnosi się do religijnej wrażliwości oraz ma budzić nadzieję. Pozostałe napisy: Polska i B/nom (bez nominału) mają stylizować odbitkę na znaczek pocztowy. Kolejny symbol religijny: krzyż, korona cierniowa i kielich to uniwersalne symbole męczeństwa z jednej strony Chrystusa, z drugiej przebywających w izolacji internowanych, którzy nie wiedzą (są osadzeni bez wyroków sądowych), jak długo potrwa ich uwięzienie. W zadaniu 6. należy policzyć, ile dni minęło od 13 grudnia 1981 r. do 11 lipca 1982 r. (data umieszczona na stemplu). W zadaniu 7. odwrócony napis tworzy hasło: Solidarność Zwycięży wpisany w stylizowany znak Polski Walczącej. W dalszej części pytania uczestnicy zajęć mogą wykazać się kreatywnością. Nauczyciel może wskazać, że w warunkach stanu wojennego internowani najczęściej wycinali kawałki tzw. linoleum, z którego sporządzali właściwe formy stempli. Jako tuszu drukarskiego używano rozcieńczonego wodą atramentu z wkładów do długopisów itp. W zadaniu 8. uczestnicy powinni wskazać odpowiedź b) do śmierci zastrzelonych górników w grudniu 1981 r. Ulotka powstała w obozie internowanych w Nysie. 4
Podsumowanie Nauczyciel rozmawia z uczniami na temat tego, czy w ich domach opowiada się historie związane ze stanem wojennym? Czy w tych wspomnieniach pojawiają się takie fakty, jak np. godzina policyjna, brak łączności telefonicznej. Bibliografia Bereszyński Z., NSZZ Solidarność i rewolucja solidarnościowa na Śląsku Opolskim 1980-1990, Wrocław Opole 2014. Białokur M., Fic M., Gołębiowska A., Przerwana droga do niepodległości. Stan wojenny 13 XII 1981 22 VII 1983. Świadomość Edukacja Kultura, Opole Toruń 2012. Kowal G., Ośrodek Odosobnienia w Grodkowie (1981-1982), Wrocław 2013. Stan wojenny w Polsce. Dokumenty i materiały archiwalne 1981-1983, red: T. Walichnowski, Warszawa 2001. Walkiewicz L., Internowani w Darłówku Wschodnim [w:] Wiadomości Darłowskie. Bezpłatny Biuletyn Królewskiego Miasta Darłowa Wydanie Jubileuszowe, Maj 2015 r., nr 3, s. 19. 5