Strategia medycyny prewencyjnej Polska 2008 Prof. Witold Zatoński 5 maja 2008
100 % 80 Prawdopodobieństwo zgonu w krajach UE w 2002 roku, grupa wieku 0-64 lata 60 kobiety 40 20 0 Rosja Rumunia Łotwa Węgry Estonia Bułgaria Litwa UE10 Słowacja Polska Dania Czechy Belgia Wielka Brytania Holandia Słowenia Irlandia Portugalia Luksemburg Niemcy UE15 Finlandia Francja Austria Szwecja Włochy Grecja Hiszpania Rosja Łotwa Estonia Litwa Węgry Rumunia UE10 Bułgaria Słowacja Polska Czechy Słowenia Portugalia Belgia Francja Finlandia Luksemburg Dania Niemcy Austria Irlandia UE15 Hiszpania Wielka Brytania Grecja Holandia Włochy Szwecja mężczyźni % 0 20 40 60 80 1 100
Wskaźnik Rozwoju Społecznego ang. Human Development Index (HDI) Ocena stopnia rozwoju kraju z uwzględnieniem: PKB w przeliczeniu na 1 mieszkańca w USD liczonego wg parytetu nabywczego waluty (PPP $) Ogólnego wskaźnika skolaryzacji brutto dla wszystkich poziomów nauczania Oczekiwanej długości życia Oczekiwana długość życia jest więc jednym z elementów wskaźnika rozwoju społecznego według UNDP 2
Transformacja zdrowotna Transformacja epidemiologiczna Choroby zakaźne +++++ Umieralność niemowląt +++++ --------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- Transformacja zdrowotna; Choroby niezakaźne Choroby układu krążenia ++++ Nowotwory +++ ---------------------------------------------------------------------------------------------------------- Zgony nagłe z powodów pozamedycznych (urazy) +/++/+++++ 3
Naturalna historia choroby Faza przedkliniczna Faza kliniczna Ekspozycja Choroba Przedkliniczne objawy Objawy kliniczne Punkt końcowy: Leczenie Inwalidztwo Zgon Czas Prewencja pierwotna zapobieganie chorobie Medycyna zapobiegawcza Prewencja wtórna (wczesna diagnostyka i leczenie) Profilaktyka trzeciej fazy (leczenie kliniczne) Medycyna kuratywna 4
Czynniki kształtujące zdrowie 5-10% czynniki genetyczne 5-10% czynniki środowiskowe 20-25% 25% środowisko społeczne 10-20% medycyna naprawcza 40-60% styl życia Źródło: Lalonde M. A New Perspective on the Health of Canadians; A Working Document; Information Canada, Ottawa, 1974. 5
Wyznaczniki zdrowia Wiek, płeć i czynniki dziedziczne Źródło: Dahlgren G., Whitehead M. Policies and strategies to promote social equity in health. Stockholm, Institute for Future Studies, 1991. 6
Odsetek zgonów przed 5 rokiem życia Polska vs. Anglia i Walia, obie płcie 50% 45% 40% 35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% Anglia i Walia Polska 0% 1820 1840 1860 1880 1900 1920 1940 1960 1980 2000 2020 7
Trendy umieralności ogółem w Polsce w wieku 0-14 vs. mężczyźni w wieku 15-64, umieralność w wieku 0-14 1600 1400 1200 1000 800 600 400 200 0 Wzrost przedwczesnej umieralności 1950 1967 1977 1987 Umieralność w wieku 0-14 Umieralność w wieku 15-64 850 800 750 700 650 600 550 500 450 400 umieralność w wieku 15-64 Rozejście się trendów umieralności według wieku w Polsce. Dramatyczny wzrost u młodych i w średnim wieku dorosłych Systematyczny spadek w grupie wieku 0-14. 8
Umieralność mężczyzn w wieku 15-59 w latach 1959-1990 300 250 200 150 100 50 Choroby układu krążenia Zgony / 100,000 0 1958 1966 1974 1982 1990 45 40 35 30 25 20 15 10 5 Rak płuca Zgony / 100,000 0 1958 1966 1974 1982 1990 160 140 120 100 80 60 40 20 Zgony nagłe z przyczyn niemedycznych Zgony / 100,000 0 1959 1969 1979 1989 Finlandia Polska Polska Finlandia Polska UK 9
Spożycie papierosów w Polsce w latach 1920-1980 Ilość papierosów na 1 mieszkańca 3000 2500 2000 1500 1000 500 Dramatyczny wzrost spożycia papierosów w Polsce W latach 80-tych jedno z najwyższych na świecie 0 1920 1935 1950 1965 1980 10
Spożycie alkoholu w Polsce w latach 1950 1980 (w litrach czystego alkoholu na osobę powyżej 15 r.ż.) 9 8 7 6 5 Wzrost spożycia alkoholu w latach 1950 1980 o 180% 8,38 Spożycie alkoholu w latach 1950-1980 wzrosło niemal trzykrotnie z 3 do 8.4 litrów czystego alkoholu na osobę 4 3 3 2 1949 1953 1957 1961 1965 1969 1973 1977 1981 11
kcal/os/dzień 4000 3500 3000 2500 Spożycie kalorii w Polsce w latach 1936-1980 (kcal/os/dzień) Liniowy wzrost spożycia kalorii w Polsce Poziom istotnie wyższy niż w Europie Zachodniej 2000 1936 1947 1958 1969 1980 Polska UE15 Źródło danych: dla lat 1936 i 1949: Budzynski F. W. Przemiany i prognozy konsumpcji żywności. PWN, Warszawa, 1975, p. 183; dla lat 1961-1980: FAO Food Balance Sheets 12
Dramatyczny wzrost przedwczesnej umieralności dorosłych miał miejsce w czasie wzrostu dostępu do usług medycznych?! 13
1990 Liczba lekarzy na 1,000 mieszkańców Liczba łóżek na 1,000 mieszkańców FSE* 4,7 Lekarzy na 1,000 mieszkańców 11 EME** 2,5 8 * Former socialist economies ** Established market economies Źródło: Feachem R. Health decline in eastern Europe. Nature. 1994;367:313-314 14
Demokracja jest zdrowsza 15
Oczekiwana długość życia, Polska, mężczyźni, 1963-2002* 71 70 69 68 Od początku lat 90-tych niezwykły systematyczny wzrost oczekiwanej długości życia w Polsce 67 66 65 1955 1965 1975 1985 1995 2005 * 5-letnie średnie ruchome 16
Trendy czasowe umieralności z powodu wybranych przyczyn 350 300 250 200 150 Polska, mężczyźni w wieku 20-64 lata CVD Nowotwory Przez 30 lat, w okresie od 1960 do1991 roku dramatyczny wzrost przedwczesnej umieralności z powodu chorób niezakaźnych W pełni opanowano umieralność z powodu chorób zakaźnych 100 50 0 Urazy Ch. Zakaźne 1962 1972 1982 1992 2002 Od 1991 umieralność z powodu chorób układu krążenia, nowotworów i urazów spada 17
Choroby układu krążenia w Polsce w latach 1963-2002, grupa wieku 20-64 lata 350 300 250 mężczyźni Wzrost umieralności u mężczyzn (stagnacja u kobiet) chorób układu krążenia do końca lat 80-tych Zgony/100,000 200 150 100 50 kobiety Gwałtowny, stały, symetryczny spadek umieralności chorób układu krążenia w latach 90-tych u obu płci we wszystkich grupach wieku, miejscach zamieszkania i wykształcenia 0 1962 1972 1982 1992 2002 18
Spożycie papierosów per capita, Polska 1923-2004 4000 3500 3000 2500 2000 1500 1000 PER CAPITA PER CAPITA OSOBY DOROSŁEJ 15+ W latach 80-tych obserwowano w Polsce najwyższą na świecie konsumpcję papierosów Od początku lat 80-tych konsumpcja papierosów zaczęła spadać najpierw z powodu kryzysu ekonomicznego a później na skutek interwencji zdrowotnej 500 0 1915 1925 1935 1945 1955 1965 1975 1985 1995 2005 19
Rejestrowane spożycie alkoholu per capita, Polska 1950-2001 Litry czystego alkoholu 10 9 8 7 6 5 4 3 2 W okresie powojennym spożycie alkoholu wzrastało dramatycznie do 1980 roku Podczas stanu wojennego, gdy alkohol był racjonowany, spożycie alkoholu gwałtownie spadło i od tego czasu aż do 2001 roku obserwowana jest stagnacja trendu 1 0 1945 1955 1965 1975 1985 1995 2005 20
Spożycie olejów roślinnych w Polsce (dane IŻŻ) i UE15 (dane FAO) (kg/os/rok) 25 20 15 UE15 Polska Gwałtowny wzrost spożycia olejów roślinnych od wczesnych lat 90-tych 10 5 W 2002 roku spożycie olejów roślinnych doszło do średniego poziomu w krajach EU15 0 1960 1967 1974 1981 1988 1995 2002 21
Dostępność warzyw i owoców (antyoksydantów) przez cały rok Spożycie owoców egzotycznych w Polsce, 1983-2002, 1.6 1.4 1.2 1.0 0.8 Wzrost spożycia owoców egzotycznych 0.6 0.4 0.2 0.0 1980 1985 1990 1995 2000 2005 22
Polska, kobiety WSKAŹNIK ZDROWOTNY Najlepszy w UE10 Najgorszy w UE10 Polska Zmiana RZP* Ranga RZP NAJLEPIEJ 1 2 3 Ranga wśród krajów UE10 4 5 6 7 NAJGORZEJ 8 9 10 Oczekiwana długość życia przy urodzeniu (lata) 1990 2002 77.8 80.5 73.2 74.7 75.6 78.8 3.2 # 1 Ryzyko zgonu, grupa wieku 20-64 lata (%) 1990 2002 12.2 10.1 19.2 16.7 15.5 12.0-3.5 & 3 Umieralność ogółem 1990 2002 232 189 383 327 298 227-2.0 3 Umieralność z powodu chorób układu krążenia 1990 2002 55 33 127 122 105 58-3.7 1 Współczynniki standaryzowane na 100,000 populacji; grupa wieku 20-64 lata Umieralność z powodu urazów Umieralność z powodu samobójstw Umieralność z powodu marskości wątroby 1990 2002 1990 2002 1990 2002 22 20 5 4 3 4 55 63 20 12 33 29 25 21 6 6 4 5-1.3-0.1 1.9 5 8 6 Umieralność z powodu raka płuca 1990 2002 6 4 16 26 10 15 3.9 8 * RZP - Roczna zmiana procentowa w latach 1990-2002 # dla oczekiwanej długości życia przy urodzeniu jest to różnica między wartością dla roku 2002 i 1990 wyrażona w latach & dla ryzyka zgonu jest to różnica między wartością dla roku 2002 i 1990 wyrażona w punktach procentowych Bardzo dobrze Poprawa Pogorszenie Bardzo źle 23
Polska, mężczyźni WSKAŹNIK ZDROWOTNY Najlepszy w UE10 Najgorszy w UE10 Polska Zmiana RZP* Ranga RZP NAJLEPIEJ 1 2 3 Ranga wśród krajów UE10 4 5 6 7 NAJGORZEJ 8 9 10 Oczekiwana długość życia przy urodzeniu (lata) 1990 2002 69.8 72.6 64.2 64.7 66.5 70.3 3.8 # 2 Ryzyko zgonu, grupa wieku 20-64 lata (%) 1990 2002 29.4 23.8 41.0 43.1 36.3 29.5-6.8 & 3 Umieralność ogółem 1990 2002 618 487 968 1040 816 628-1.9 3 Umieralność z powodu chorób układu krążenia 1990 2002 163 104 371 371 309 192-3.2 2 Współczynniki standaryzowane na 100,000 populacji; grupa wieku 20-64 lata Umieralność z powodu urazów Umieralność z powodu samobójstw Umieralność z powodu marskości wątroby 1990 2002 1990 2002 1990 2002 107 87 18 23 9 22 278 333 71 112 85 97 158 121 32 34 14 22-2.0 0.6 5.1 2 6 6 Umieralność z powodu raka płuca 1990 2002 48 42 85 82 74 60-1.6 6 * RZP - Roczna zmiana procentowa w latach 1990-2002 # dla oczekiwanej długości życia przy urodzeniu jest to różnica między wartością dla roku 2002 i 1990 wyrażona w latach & dla ryzyka zgonu jest to różnica między wartością dla roku 2002 i 1990 wyrażona w punktach procentowych Bardzo dobrze Poprawa Pogorszenie Bardzo źle 24
Różnice w oczekiwanej długości życia między Polską a UE15 w 2002 r. wg przyczyn zgonów, grupa wieku 20-64 lata Zgony nagłe Choroby niezakaźne Choroby zakaźne z powodów pozamedycznych Inne Razem Mężczyźni CVD Nowotwory Urazy 1.28 0.62 0.00 0.88 0.79 3.57 36% 17% 0% 25% 22% 100% Zgony nagłe Choroby niezakaźne Choroby zakaźne z powodów pozamedycznych Inne Razem Kobiety CVD Nowotwory Urazy 0.38 0.37-0.01 0.08 0.17 0.98 38% 37% -1% 8% 17% 100% 25
Oczekiwana długość życia w Polsce i w Rosji 1989-2002 73 Mężczyźni 80 Kobiety 71 69 78 długość życia 67 65 63 61 11.5 długość życia 76 74 6.8 59 72 57 55 1989 1991 1993 1995 1997 1999 2001 2003 rok 70 1989 1991 1993 1995 1997 1999 2001 2003 rok Polska Rosja Polska Rosja 26
Zmiany w codziennym paleniu według wieku, mężczyźni Sukcesy i wyzwania (Polska, 1974-2004) 80 70 60 50 40 30 20 10 0 20-29 30-39 40-49 50-59 60+ 1974 1982 1985-1989 1990-1994 1995-1999 2000-2004 Source: National randomized surveys of adults at age of 15 and over (Cancer Center in collaboration with TNS OBOP and CBOS) 27
Zmiany w codziennym paleniu według wieku, kobiety Sukcesy i wyzwania (Polska, 1974-2004) 60 50 40 30 20 10 0 20-29 30-39 40-49 50-59 60+ 1974 1982 1985-1988 1990-1994 1995-1999 2000-2004 28 Source: National randomized surveys of adults at age of 15 and over (Cancer Center in collaboration with TNS OBOP and CBOS)
Palenie w Polsce, 2007 80 70 64 60 % 50 40 30 20 10 0 34 23 Codzienni palacze 2 3 Okazjonalni palacze 19 10 Byli palacze 45 Nigdy niepalący Mężczyźni Kobiety Źródło: Badania zrealizowane na losowej próbie populacji Polski powyżej 15 roku życia (Centrum Onkologii przy współpracy z TNS OBOP) 29
Wyzwanie 1: Zmniejszenie odsetka palących kobiet w Polsce Polska Dania Holandia Węgry Włochy Wlk.Brytania Szwecja Czechy UE10 Luksemburg UE15 Słowacja Belgia Niemcy Estonia Finlandia Austria Hiszpania Bułgaria Irlandia Francja Grecja Portugalia Łotwa Słowenia Rumunia Rosja Litwa 2002, grupa wieku 45-64 lat 30.8% 25.0% 28.8% 29.1% 24.8% 24.1% 22.7% 22.1% 22.0% 21.5% 21.0% 20.9% 20.9% 20.3% 19.6% 18.0% 17.9% 17.9% 17.5% 17.4% 17.1% 16.2% 14.9% 14.0% 9.4% 10.9% 13.0% 8.6% 0% 10% 20% 30% 40% 30
Odsetek obecnie palących w krajach Unii Europejskiej w 2002 roku, grupa wieku 20-64 lat 66% Mężczyźni 26% 30% 30% 32% 32% 33% 34% 35% 35% 35% 36% 36% 36% 37% 38% 39% 39% 41% 43% 44% 46% 47% 48% 51% 53% 56% 16% Sweden Ireland Slovenia Finland Denmark Belgium UK Italy Luxembou Czech Rep. EU15 France Germany Austria Netherland Romania Slovakia Spain Hungary EU10 Lithuania Poland Portugal Estonia Greece Bulgaria Latvia Russia Romania Lithuania Sweden Russia Finland Estonia Latvia Slovenia Ireland Czech Rep. Slovakia Belgium Austria EU10 Luxembour Germany France EU15 Italy Denmark Spain UK Poland Netherlands Hungary Greece Portugal Bulgaria Kobiety 13% 13% 19% 20% 21% 22% 22% 22% 22% 23% 23% 24% 25% 25% 25% 26% 27% 27% 28% 29% 29% 29% 31% 31% 31% 32% 32% 33% 80% 60% 40% 20% 0% 0% 20% 40% 60% 80% Source: Zatonski W, Przewozniak K, Sulkowska U, West R. and the HEM project collaborative team. Tobacco smoking in European Union countries. (In preparation) 31
Wyzwanie 2: Zmniejszenie odsetka palących w różnych klasach społecznych Codziennie palący w Polsce oraz proporcja wydatków na papierosy w 2003 roku 60 50 50 % 40 30 20 10 25 17 10 Odsetek palących Proporcja miesięcznych wydatków na papierosy 0 Biedni (<200 EUR/rodzina/misiąc) Bogaci (>1000 EUR/rodzina/misiąc) Źródło: Badania zrealizowane na losowej próbie populacji Polski powyżej 15 roku życia w 2003 roku (Centrum Onkologii przy współpracy z TNS OBOP) 32
Wyzwanie 3: Redukcja narażenia na dym tytoniowy w miejscach publicznych i miejscach pracy 600 500 477 PM2.5 (ug/m3) 400 300 200 100 0 PL Miejsca gdzie można palić (N=34) 79 PL Miejsca z zakazem palenia (N=40) 29 Miejsca z zakazem palenia w Irlandii* * Wyniki badania Global Air Monitoring Study 2005; średni PM2.5 poziom w Irlandii poprzedzony całkowitym zakazem palenia 33
Wyzwanie 4: intensyfikacja profesjonalnego wsparcia dla ciężko uzależnionych palaczy Wysoki odsetek ciężko uzależnionych palaczy - 50% codziennych palaczy pali zaraz po przebudzeniu - 8% musi wstawać w nocy aby zapalić - 15% jest uzależnionych od nikotyny (test Fagerstroma; wynik 7) Wciąż słabe wsparcie dla chcących zaprzestać palenia - 80% palaczy próbuje rzucić bez jakiejkolwiek pomocy - mniej niż 4% rzuca pod kontrolą lekarza - 0,1 środków pomagających zaprzestać palenia na palacza - odsetek byłych palaczy w populacji nie przekracza 20% wśród mężczyzn i 10% wśród kobiet 34
Priorytety w działaniach na rzecz ograniczania zdrowotnych następstw palenia w najbliższej przyszłości Programy na rzecz zapobiegania i rzucania palenia adresowane do konkretnych grup: dziewcząt i młodych kobiet, osób gorzej sytuowanych, najgłębiej uzależnionych; Wprowadzenie kompleksowej polityki ekonomicznej mającej na celu ograniczenie palenia tytoniu: Polityki wzrostu akcyzy i cen produktów tytoniowych Opanowania przemytu papierosów Zapewnienie przez Rząd znaczących środków na działania na rzecz ograniczenia zdrowotnych następstw palenia tytoniu; Podjęcie nowych kroków na rzecz ograniczania zdrowotnych następstw palenia tytoniu: Wprowadzenie całkowitego zakazu palenia w miejscach publicznych i miejscach pracy, w tym w barach i restauracjach Wprowadzenie obrazkowych ostrzeżeń na paczkach papierosów Wspieranie rzucanie palenia poprzez: Włączenie leczenia zespołu uzależnienia od tytoniu do curriculum studiów medycznych Wzrost liczby lekarzy i innych pracowników ochrony zdrowia przeszkolonych w leczeniu zespołu uzależnienia od tytoniu Wdrożenie leczenia zespołu uzależnienia od tytoniu do rutynowej praktyki lekarskiej Rozwój sieci poradni pomocy palącym w oparciu o samorządy lokalne Zagwarantowanie odpowiedniej ilości leków leczących z uzależnienia od tytoniu dla osób głęboko uzależnionych 35