Produkcja roślin oleistych

Produkcja roślin oleistych Spis treści 1. Ogólne omówienie branży... 1 2. Ogólna informacja o rynku polskim... 4 3. Ogólna informacja o rynku roślin oleistych na świecie i w UE... 5 4. Nowe przepisy dotyczące dziedziny... 9 5. Bezpośrednie skutki i spodziewane efekty... 12 6. Podstawy prawne... 16 7. Bibliografia... 17 8. Ważniejsze instytucje i organizacje... 18 9. Przydatne strony internetowe... 19 1. Ogólne omówienie branży Podstawową rośliną oleistą uprawianą w Polsce jest rzepak ozimy. W minionej dekadzie jego udział w areale upraw roślin oleistych w kraju wynosił ok. 95 97%. Rzepak jary, z uwagi na niższe plony i w ślad za tym niższą opłacalność produkcji, uprawiany jest na mniejszą skalę. Większe jego zasiewy następują tylko w przypadku dużych strat zimowych na plantacjach rzepaku ozimego. Pozostałe rośliny oleiste, takie jak: len, słonecznik, soja, mak i gorczyca, mają niewielkie znaczenia, a niektóre z nich zupełnie marginalne. Produkcja rzepaku koncentruje się w województwach północnych, zachodnich i południowo zachodnich. Wysoki udział tych rejonów w produkcji rzepaku wynika m.in. z ich położenia, w dogodnej dla uprawy rzepaku strefie klimatycznej. Dużą rolę odgrywa również dobrze rozwinięty na tych terenach przemysł tłuszczowy. Na ok. 2 mln gospodarstw rolnych o powierzchni przekraczającej 1 ha użytków rolnych uprawą rzepaku zajmuje się ok. 43 tys. gospodarstw (dane ze spisu rolnego w 2002 r.). Średnia wielkość plantacji przekracza 10 ha. Udział sektora prywatnego w krajowej powierzchni zasiewów rzepaku wynosi ponad 90%, w tym udział gospodarstw indywidualnych stanowi ok. 65%. Uprawa rzepaku koncentruje się w gospodarstwach dużych. W 2002 r. udział gospodarstw rolnych posiadających powyżej 50 ha użytków rolnych w krajowej powierzchni zasiewów rzepaku przekraczał 70%. 1

Obszar zasiewów i plony rzepaku w Polsce wykazują dużą zmienność. W minionej dekadzie udział rzepaku w ogólnej powierzchni zasiewów wynosił 2 5%. Na ogół był to udział porównywalny z udziałem buraków cukro wych, natomiast 14 31 krotnie niższy od zbóż i 2 5 krotnie od ziemniaków i roślin pastewnych. Od 1990 r. plantatorzy uprawiają wyłącznie odmiany rzepaku podwójnie ulepszonego, tzw. 00 o niskiej zawartości kwasu erukowego i glukozynolanów. Dzięki temu uzyskiwany z nich olej i śruta rzepakowa są pełnowartościowymi produktami spożywczymi i paszowymi. Obowiązujące w Polsce wymagania jakościowe dotyczące odmian rzepaku podwójnie ulepszonego spełniają normy UE, a w odniesieniu do zawartości glukozynolanów są ostrzejsze, co stanowi o wysokiej jakości polskiej śruty rzepakowej. Polska była znaczącym producentem rzepaku do momentu rozpoczęcia transformacji gospodarki. W drugiej połowie lat 80. średnie zbiory wynosiły ok. 1,3 mln ton rocznie, przy powierzchni zasiewów przekraczającej 500 tys. ha i plonach powyżej 2,5 t/ha. Podaż rzepaku z produkcji krajowej przekraczała zapotrzebowanie przemysłu tłuszczowego na ten surowiec w 35 40%. Produkcja tłuszczów roślinnych (olejów i margaryn) była niska, bowiem krajowy popyt na te produkty był niewielki. W modelu konsumpcji dominowały tłuszcze zwierzęce, wysokie było spożycie masła. Dlatego też w latach 80. i na początku lat 90. Produkcja roślin oleistych Źródło: Dane GUS. 2

Polska była znaczącym eksporterem nasion rzepaku. W drugiej połowie lat 80. eksportowaliśmy średnio ok. 500 tys. ton tego surowca, tj. niemalże 40% krajowej produkcji. Największy eksport zrealizowano w 1990 r. 669 tys. ton i 1991 r. 556 tys. ton. Stanowił on ponad 50% krajowej produkcji rzepaku.w latach dziewięćdziesiątych nastąpił głęboki regres w produkcji rzepaku. W miarę pogłębiania się rozpadu gospodarki uspołecznionej powierzchnia uprawy i plony rzepaku malały. W latach 1992 1997, z wyjątkiem 1995 r., zbiory rzepaku obniżyły się znacząco poniżej 1 mln ton. Największe załamanie w produkcji rzepaku, wystąpiło w latach 1996 1997. Związane było ono z wymarznięciem połowy plantacji. Regres w produkcji rzepaku, przy równo czesnym systematycznym zwiększaniu jego przerobu w krajowych olejarniach, który wiązał się z szybkim wzrostem popytu na tłuszcze roślinne, doprowadził do tego, że Polska utraciła pozycję liczącego się eksportera nasion rzepaku, a w latach niskich zbiorów, stała się jego znaczącym importerem. Pewną poprawę w produkcji rzepaku odnotowujemy w latach 1998 2002. Zbiory rzepaku w tym okresie przekraczały ponownie 1 mln ton lub były bliskie tej wielkości. Przy produkcji przekraczającej 1 mln ton Polska dwukrotnie powracała na pozycje znaczącego eksportera rzepaku. W 2003 r., z powodu niekorzystnych warunków pogodowych (ostra zima i wiosenno letnia susza) nastąpił znaczący spadek plonów rzepaku i w ślad za tym jego zbiory obniżyły się do 800 tys. ton. Pod względem wielkości zbiorów, Polska zajmuje czwartą lokatę w Europie, po Niemczech, Francji i Wielkiej Brytanii. Obroty handlu zagranicznego rzepakiem (w tys. ton) Źródło: Dane CIHZ i obliczenia własne. Ogólne omówienie branży 3

2. Ogólna informacja o rynku polskim Ceny Polska Od 1990 r., tj. od momentu transformacji gospodarki, ceny rzepaku w Polsce, podobnie jak w UE, kształtowane są przez mechanizm rynkowy popytu i podaży, przy wyższym poziomie ochrony zewnętrznej niż ma to miejsce w krajach Piętnastki, w których import rzepaku realizowany jest na warunkach bezcłowych. W minionej dekadzie na skutek malejącej podaży rzepaku na rynku krajowym, przy jednoczesnym rosnącym zapotrzebowaniu przemysłu olejarskiego na ten surowiec, ceny skupu rzepaku, mimo pewnych wahań, wykazywały tendencje wzrostowe (do 1998 r.). Drastyczny spadek cen rzepaku i w ślad za tym znaczące pogorszenie opłacalności jego produkcji nastąpiło w 1999 roku. W ostatnich czterech latach ceny rzepaku ponownie wzrastały, lecz ich poziom aż do 2002 r. był niższy niż w latach 1997 1998. Znaczący wzrost cen rzepaku nastąpił dopiero w 2003 roku. Przy wzroście cen rzepaku i spadku cen pszenicy następowała powolna poprawa względnej opłacalności jego produkcji. Unia Europejska Reforma Wspólnej Polityki Rolnej, przeprowadzona we Wspólnocie Europejskiej w 1992 r., wprowadziła zasadniczą zmianę w sposobie finansowego wspierania rolnictwa, w tym produkcji roślin oleistych. W roku gospodarczym 1993/94 zniesiono działania interwencyjne na rynku roślin oleistych (zniesiono ceny urzędowe i dotacje wypłacane przetwórcom nasion oleistych). Spowodowało to spadek cen płaconych producentom roślin oleistych o ponad połowę. Wprowadzony w tym czasie system dopłat bezpośrednich do areału upraw polowych (zbóż, roślin oleistych i wysokobiałkowych), tylko w połowie zrekompensował producentom roślin oleistych spadek ich przychodów. Reforma Wspólnej Polityki Rolnej włączyła rynek Wspólnoty w ramy światowego rynku roślin oleistych, gdzie ceny kształtuje swobodnie popyt i podaż. Ceny skupu rzepaku i pszenicy (w zł/dt) Produkcja roślin oleistych * cena bez dopłaty Źródło: Dane GUS i obliczenia własne. 4

Interwencja Polska Rynek rzepaku nie jest objęty działaniami interwencyjnymi, tzn. nie określa się ceny interwencyjnej i nie prowadzi się skupu interwencyjnego, tak jak to ma miejsce w przypadku zbóż. Dozwolone jest subsydio wanie eksportu rzepaku. W minionej dekadzie z tego instrumentu regulacji rynku skorzystano tylko w niewielkim zakresie w latach 2000 2001. Z uwagi na to, iż eksport nasion i śrut oleistych oraz tłuszczów roślinnych (oleje i margaryny) z UE do krajów trzecich nie jest subsydiowany, po akcesji Polska nie będzie mogła korzystać z tego instrumentu regulacji rynku roślin oleistych. Unia Europejska Od roku gospodarczego 1993/94 rynek roślin oleistych i produktów ich przerobu nie jest objęty działaniami interwencyjnymi. W wyniku zniesienia interwencji ceny rynkowe nasion oleistych podlegają dużym wahaniom. Producenci i odbiorcy nasion oleistych mają możliwość zabezpieczenia cen poprzez funkcjonujące w UE terminowe giełdy towarowe. Korzystną rolę w organizacji tego rynku pełnią też grupy producentów. Należy do nich bieżący monitoring sytuacji rynkowej oraz negocjowanie cen i warunków transakcji z kontrahentami. 3. Ogólna informacja o rynku roślin oleistych na świecie i w UE Świat Światowa produkcja roślin oleistych obejmuje 8 jednorocznych upraw polowych (soja, bawełna, arachidy, słonecznik, rzepak, sezam, len i rącznik) oraz 3 wieloletnie kultury drzewiaste (palma olejowa, palma kokosowa i oliwki). *dotyczy: soji, bawełny, rzepaku, słonecznika, arachidów, ziarna palmowego, kopry, sezamu, lnu i rącznika Uprawy roślin oleistych charakteryzują się znaczną koncentracją, zwłaszcza w przypadku soi, rzepaku oraz palm: oleistej i kokosowej. Ponad 80% światowej produkcji soi uzyskuje się w USA, Brazylii i Ogólna informacja o rynku... 5

Argentynie, zaś ponad 80% światowej produkcji rzepaku w Chinach, UE, Kanadzie oraz Indiach. Polska z produkcją ok. 1 mln ton rzepaku zajmuje 5 lokatę na świecie. Głównymi producentami ziarna palmowego (z palmy olejowej) i kopry (z palmy kokosowej) są Malezja i Indonezja. W odpowiedzi na dynamicznie rosnący popyt na oleje roślinne i śruty oleiste, światowa produkcja nasion oleistych w okresie ostatnich dwóch dekad, mimo wahań, wykazywała trend wzrostowy. W sezonie 2003/04 produkcja dziesięciu najważniejszych gatunków tych nasion, tj. soi, rzepaku, bawełny, słonecz nika, arachidów, sezamu, lnu i rącznika, a także ziarna palmowego i kopry osiągnie, wg szacunków Oil World, rekordowy poziom 342 mln ton i będzie wyższa o 4,5% niż przed rokiem, o 12,0% niż cztery lata wstecz, kiedy to po raz pierwszy przekroczyły 300 mln ton i o ponad połowę niż na początku lat dziewięćdziesiątych. Przewiduje się wzrost produkcji wszystkich nasion oleistych, z wyjątkiem kopry. Światowe zbiory rzepaku wzrosną o 12,5%, słonecznika o 7,6%, a soi o 1,9%. Udział soi w światowej produkcji nasion oleistych obniży się do 58,5% (wobec 60% w sezonie 2002/03), natomiast wzrośnie udział rzepaku i słonecznika odpowiednio do 11% i 8% (wobec 10% i 7% w sezonie poprzednim). W sezonie 2003/04 światowy rynek oleistych uzależni się w bardzo dużym stopniu od dostaw południo woamerykańskiej soi, z powodu spadku jej zbiorów na półkuli północnej, w tym przede wszystkim w Stanach Zjednoczonych w kraju będącym światowym liderem w produkcji tego surowca. Przewiduje się, że w sezonie 2003/04 udział soi w światowych obrotach handlowych nasionami oleistymi wyniesie 84% wobec 85% w sezonie poprzednim. Do niesłabnącego popytu na importowaną soję przyczynia się, poza okresową mniejszą podażą niektórych gatunków oleistych, obowiązujący w wielu krajach w tym w UE i w Polsce zakaz stosowania mączek mięsno kostnych w żywieniu zwierząt. Struktura światowej produkcji nasion oleistych w sezonie 2003/04* Produkcja roślin oleistych 6

Areał uprawy i plony rzepaku w sezonie 2003/2004 Unia Europejska UE nie jest dużym producentem nasion oleistych w skali świata. W sezonie 2003/04 udział wspólnoty w światowej produkcji dziesięciu gatunków nasion oleistych wyniósł jedynie 4%. Jednak biorąc pod uwagę produkcję rzepaku i słonecznika, dwóch podstawowych upraw oleistych w UE, udziały te są znacznie wyższe i w sezonie 2003/04 wyniosły odpowiednio 26% i 10%. Dało to krajom Piętnastki w produkcji rzepaku drugą, po Chinach, pozycje na świecie, a w produkcji słonecznika czwartą, po Rosji, Ukrainie i Argentynie. Struktura prodkcja roślin oleistych w UE w sezonie 2003/2004 Produkcja rzepaku w UE wg krajów w sezonie 2003/2004 Ogólna informacja o rynku... 7

Produkcja rzepaku w UE jest bardzo zróżnicowana. Ponad 90% całej produkcji rzepaku uzyskuje się w Niemczech, Francji i Wielkiej Brytanii. Te trzy kraje charakteryzują się największymi powierzchniami zasiewów i wysokimi plonami rzepaku (w Niemczech i we Francji uprawia się ponad 1 mln ha rzepaku, w Wielkiej Brytanii o połowę mniej). W pozostałych krajach Piętnastki areały uprawy są małe, zwykle poniżej 100 tys. ha, a plony bardzo zróżnicowane, od wysokich przekraczających średnią unijną wynoszącą ponad 3 t/ha w Holandii, Belgii i Luksemburgu, do najniższych poniżej 1,5 t/ha we Włoszech, Finlandii i Hiszpanii. Samowystarczalność UE w sektorze oleistych jest niska, wynosi poniżej 50%. Szczególnie niską samowy starczalność ma w przypadku nasion i śrut oleistych, nieco wyższą w przypadku olejów roślinnych. Dlatego też UE jest tradycyjnym importerem netto nasion oleistych i produktów ich przerobu, z wyjątkiem oleju rzepakowego i sojowego. Kraje Piętnastki importują rocznie 19 22 mln ton nasion oleistych (głównie nasion soi), przy produkcji własnej 13 16 mln ton, 27 30 mln ton śrut oleistych (głównie sojowych) przy produkcji własnej 23 24 mln ton i 5 6 tys. ton olejów roślinnych i tłuszczów, przy produkcji własnej 14 15 tys. ton. Dla Polski kraje UE są i pozostaną w latach następnych ważnym partnerem w handlu oleistymi. Do UE eksportujemy przede wszystkim rzepak (w latach nadwyżek) i śrutę rzepakową, a importujemy z tego kierunku głównie śrutę sojową oraz oleje roślinne. W imporcie oleistych, wśród pozostałych ważniej szych kontrahentów dla Polski, należy wymienić Indonezję i kraje CEFTA (import olejów) oraz Brazylię (import śrut). Natomiast najważniejszym odbiorcą polskich produktów przetworzonych, tj. margaryn i oleju rzepakowego, pozostają kraje WNP, przede wszystkim Rosja i Ukraina, a w ostatnich latach także kraje bałtyckie: Litwa, Łotwa i Estonia. Sektor oleistych w UE sezon 2003/04 Produkcja roślin oleistych Źródło: Oil World nr 50/2003 i obliczenia własne. 8

4. Nowe przepisy dotyczące dziedziny Z dniem uzyskania przez Polskę członkostwa w UE podstawowe regulacje unijne dotyczące rynku roślin oleistych wprowadza Ustawa o organizacji niektórych rynków z 20 grudnia 2002 r. (Dz. U. Nr 240, poz. 2059). Ustawa, w oparciu o przepisy UE, określa zadania oraz właściwości jednostek organizacyjnych i organów w zakresie m.in. udzielania pomocy finansowej dla producentów zbóż, roślin oleistych, w tym lnu uprawianego na ziarno, roślin wysokobiałkowych, roślin strączkowych, lnu i konopi uprawianych na włókno. Z mocy ustawy pomoc tę (dopłaty bezpośrednie), przewidzianą w przepisach UE, będzie realizowała Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa. Wspólna Polityka Rolna w sektorze oleistych Wspólna Polityka Rolna w sektorze oleistych dotyczy: rzepaku, rzepiku, słonecznika, soi i lnu oleistego. Rynek oliwy z oliwek regulują odrębne przepisy. Wspólna Polityka Rolna w sektorze oleistych wprowadzona w 1966 r., w ostatniej dekadzie została znacznie zreformowana (Plan Mac Sharry ego z 1992 r., Porozumienie z Blair House, Agenda 2000, Reforma WPR z 26 czerwca 2003 r.). Plan Mac Sharry ego wprowadzenie dopłat bezpośrednich Rozpoczęta we Wspólnocie Europejskiej w 1992 r. reforma Wspólnej Polityki Rolnej zwana Planem Mac Sharry ego, wprowadziła zasadniczą zmianę w sposobie finansowego wspierania rolnictwa, w tym produkcji roślin oleistych. W wyniku reformy zniesiono istniejący na tym rynku system cen urzędowych i dotacji. Spowodowało to spadek cen płaconych producentom roślin oleistych o ponad połowę. Wprowadzony w tym czasie system dopłat bezpośred nich do areału upraw polowych (zbóż, roślin oleistych i wysokobiałkowych), tylko w połowie zrekompensował producentom roślin oleistych spadek ich przychodów. Reforma Wspólnej Polityki Rolnej włączyła rynek Wspólnoty w ramy światowego rynku roślin oleistych, gdzie ceny kształtuje swobodnie popyt i podaż. W celu wdrożenia, obowiązującego aktualnie, systemu pomocy dla producentów niektórych roślin uprawnych, w tym roślin oleistych, państwa członkowskie UE (zgodnie z Rozporządzeniem Rady (WE) Nr 1251/1999 z dnia 17 maja 1999 r. z późniejszymi zmianami) musiały opracować podział kraju na jeden lub więcej obszarów bazowych i regionów produkcyjnych. Obszar bazowy to średnia powierzchnia w danym regionie przeznaczona w latach 1989 1991 na uprawę zbóż (wraz z kukurydzą), roślin oleistych i białkowych lub odłogowana zgodnie z systemem pomocy publicznej. Co roku państwa członkowskie porównują każdy obszar bazowy z odpowiednimi obszarami, dla których producenci ubiegają się o subsydia. Jeżeli następuje przekroczenie, to: w bieżącym roku subsydiowane obszary przypadające na producenta są proporcjonalnie zmniejszane; w następnym roku dla producentów uczestniczących w programie ogólnym występuje specjalne (karne) odłogowanie równe procentowi przekroczenia bez jakiejkolwiek rekompensaty. Regiony produkcyjne to wydzielone na podstawie obiektywnych kryteriów, w miarę możliwości jednorodne obszary, dla których należy określić plon zbóż z lat gospodarczych 1986/87 1990/91, przy wykluczeniu dwóch lat o plonach skrajnych. Plony zbóż stanowią niezbędny element w rachunku dopłat bezpośrednich. Dopłaty te, dla Nowe przepisy dotyczące dziedziny 9

poszczególnych upraw polowych liczone są bowiem przez pomnożenie podstawowej kwoty za tonę zbóż, roślin oleistych czy wysokobiałkowych przez średni historyczny plon zbóż w regionie. Zatem regiony o wyższych historycz nych wydajnościach zbóż, w porównaniu z regionami o wydajnościach niższych, otrzymują większe subwencje w przeliczeniu na hektar gruntów. Podstawowe kwoty dopłat dla upraw polowych (w /t) Źródło: Agenda 2000 Porozumienie z Blaie House limitowanie areału upraw oleistych Zgodnie z porozumieniem zawartym w 1992 r. między Stanami Zjednoczonymi Ameryki i Wspólnotą Europejską, zwanym Blair House Agreement, uprawa oleistych (rzepaku, rzepiku, słonecznika i soi) na cele żywnościowe została ograniczona w UE do maksymalnego obszaru gwarantowanego, wynoszącego 4.933 mln ha, tj. 5.482 mln ha minus 10%. Limity obszarów gwarantowanych były ustalone dla każdego kraju oddzielnie. W przypadku przekroczenia w danym roku na poziomie UE wyznaczonego maksimum, wypłaty były redukowane o 1% za każdy procent przekroczonej powierzch ni. Redukcje te dotyczyły państw członkowskich, które przekraczały krajowe maksymalne obszary gwarantowane uprawy roślin oleistych. Porozumienie z Blair Hohse wprowadziło również wymóg odło gowania co najmniej 10% areału upraw oraz konieczność ograniczenia produkcji oleistych na cele nieżywnościowe na gruntach odlogowanych do 1 mln ton w ekwiwalencie śruty sojowej. Produkcja roślin oleistych Zrównując od sezonu 2002/03 poziom dopłat dla oleistych i zbóż, Unia przestała stosować płatności specyficzne dla oleistych, co oznacza bezzasadność limitowania areału ich upraw. Parlament Europejski w czerwcu 2002 r., w przyjętej rezolucji dotyczącej możliwości promocji uprawy roślin wysokobiałkowych w UE, zalecił Komisji Rolnictwa i Rozwoju Wsi rozpatrzenie możliwości wcześniejszego zakończenia lub renegocjowania porozumienia z Blair House. Agenda 2000 zrównanie wsparcia dla zbóż i oleistych Zgodnie z postanowieniami Agendy 2000, wsparcie dla roślin oleistych, które w latach 1993/94 1999/2000 było znacznie wyższe niż dla zbóż, od roku 2000/01 uległo stopniowej redukcji i w latach 2002/03 2006/07 r. będzie wynosić, tak jak dla zbóż 63 /t. Jeżeli okaże się, że w wyniku obniżki dopłat dla oleistych ich areał uprawy drastycznie zmniejszy się, KE może podjąć stosowne kroki, zachęcające rolników do zwiększenia produkcji. 10

Odłogowanie gruntów Producenci zbóż, roślin oleistych i wysokobiałkowych mogą ubiegać się o pomoc finansową w ramach tzw. regulacji powszechnej lub uproszczonej. Regulacja powszechna dotyczy dużych producentów, którzy ubiegają się o subsydia do powierzchni umożliwiającej w przeliczeniu produkcję ponad 92 ton zbóż w danym regionie. Mają oni obowiązek wyłączenia części gruntów z uprawy. Dla lat gospodarczych 2000/01 2006/07 podstawowa stopa obowiązkowego odłogowania została ustalona na poziomie 10%. Obowiązek odłogowania gruntów nie dotyczy drobnych producentów ubiegających się o dopłaty bezpośrednie w ramach regulacji uprosz czonej. Otrzymują oni jednakże dopłaty bezpośrednie tylko do ustalonej w regionie maksymalnej powierzchni umożliwiającej w przeliczeniu produkcję 92 ton zbóż. Każdy rolnik, niezależnie od wielkości swojego gospodarstwa, ma prawo wyboru uczestnictwa w regulacji powszechnej lub uproszczonej (nakładającej na niego obowiązek odłogowania lub też nie). Wyłączenie gruntów z uprawy musi rozpoczynać się nie później niż 15 stycznia i trwać co najmniej do 31 sierpnia. Jednakże już od 15 lipca można na wyłączonych gruntach prowadzić prace agrotechniczne, łącznie z siewem roślin przeznaczonych do zbioru w roku następnym, a także możliwe jest zakładanie pastwisk w ramach chowu wędrownego zwierząt. Na gruntach odłogowanych nie dopuszcza się od zakończenia okresu odłogowania do 15 stycznia następnego roku produkcji na sprzedaż (np. kapusty lub pasz). Produkcja na potrzeby własnego gospodarstwa (np. pasz) jest w tym czasie dozwolona. Zgodnie z postanowieniami Traktatu o Akcesji polscy producenci rolni nie mają obowiązku odłogowania gruntów rolnych w latach 2004 2006 z możliwością wydłużenia tego okresu do 2008 roku. Uprawa na odłogach oleistych na cele nieżywnościowe Na części lub na całej powierzchni gruntów odłogowanych dozwolona jest uprawa niektórych roślin, w tym roślin oleistych (rzepaku, rzepiku, słonecznika i soi) na cele nieżywnościowe. Podejmując taką uprawę rolnik musi podpisać przed siewem umowę kontraktacyjną z pierwszym przetwórcą lub punk tem skupu na sprzedaż całości zbiorów. Przetwórca z kolei zobowiązany jest do złożenia w agencji interwencyjnej depozytu zabezpieczającego w wysokości 120% wartości należnych dopłat z tytułu odłogowania. Produkcja roślin oleistych na gruntach odłogowanych jest limitowana i w skali UE nie może przekroczyć w przeliczeniu na produkty uboczne powstałe przy przetwórstwie nasion oleistych 1 mln ton śruty sojowej. Za uprawę roślin oleistych na gruntach odłogowanych producenci nie otrzymują dopłat bezpośrednich, otrzymują tylko premie z tytułu odłogowania. Reforma WPR z września 2003 r. We wrześniu 2003 r. UE zatwierdziła kolejną, fundamentalna reformę WPR, którą kraje członkowskie mają obowiązek wdrożyć w latach 2005 2007. Nowa WPR zmienia formy wsparcia sektora rolnego i Nowe przepisy dotyczące dziedziny 11

oddziela płatności od produkcji, tzn. ich otrzymywanie nie będzie uwarunkowane koniecznością prowa dzenia określonych upraw lub chowem określonych zwierząt w gospodarstwie. Dotychczasowe płatności zostaną zastąpione przez: jednolitą płatność na gospodarstwo, która będzie równa średniej kwocie płatności bezpo średnich otrzymywanych przez gospodarstwo w latach 2000 2002, lub jednolitą płatność regionalną wypłacaną w formie jednakowej stawki płatności dla całego regionu lub stawki zróżnicowanej, odrębnej dla użytków zielonych i pozostałych gruntów uprawnio nych do otrzymywania płatności. Kraje członkowskie, które obawiają się zaniechania produkcji rolniczej w niektórych regionach będą mogły wypłacać część płatności (w przypadku upraw polowych do 25%) w dotychczasowy sposób, tj. w powiązaniu z produkcją. Otrzymywanie płatności będzie powiązane z obowiązkiem spełnienia określonych standardów przez gospodar stwo, dotyczących ochrony środowiska, zdrowotności ludzi, zwierząt i roślin oraz dobrostanu zwierząt (zasa da współzależności). Kwoty płatności będą podlegały stopniowej redukcji (o 3% w 2005 r, o 4% w 2006 r. i o 5% w latach 2007 2012 (zasada modulacji). Uzyskane w ten sposób środki będą przekazywane na rozwój wsi. Płatności bezpośrednie będą podlegały także redukcji w przypadku przekroczenia limitu wydatków na WPR (zasada dyscypliny finansowej). Nowe kraje członkowskie będą wyłączone z zasady modulacji i dyscypliny finansowej do czasu osiągnięcia przez nie pełnych płatności bezpośrednich. Przyjęte zmiany WPR nie powinny w zasadniczy sposób zmienić warunków na Jednolitym Rynku dla polskich producentów rzepaku. Reforma WPR wprowadza ponadto nową płatność dla upraw na cele energetyczne w wysokości 45 euro/ha, do maksymalnego obszaru gwarantowanego określonego na poziomie 1,5 mln ha. Z punku widzenia polskiego producenta rzepaku należy ocenić to pozytywnie, mimo że obszar na który będzie przysługiwać nowa płatność wydaje się zbyt mały. Produkcja roślin oleistych 5. Bezpośrednie skutki i spodziewane efekty W wyniku integracji polscy producenci rolni, w tym producenci roślin oleistych (rzepaku, rzepiku, słonecznika, soi i lnu oleistego), zostaną objęci dopłatami bezpośrednimi. W latach 2004 2006, z możliwością wydłużenia tego okresu do 2008 r., dopłaty bezpośrednie będą wypłacane w systemie uproszczonym (obszarowym). System płatności obszarowych składa się z: jednolitej płatności obszarowej (single area payment scheme SAPS), przysługującej na każdy hektar użytków rolnych w dobrej kulturze, wnioskowanych do płatności w danym roku. Jednolita 12

płatność obszarowa finansowana jest w całości z budżetu unijnego i odpowiada 25% (2004 r.), 30% (2005 r.) i 35% (2006 r.) poziomu dopłat stosowanych obecnie w krajach Piętnastki. uzupełniających krajowych płatności obszarowych (complementary national direct payments CNDP), przysługujących do powierzchni upraw, które w UE objęte są dopłatami bezpośrednimi (zboża, w tym kukurydza na ziarno i paszowa, oleiste, wysokobiałkowe, len i konopie włókniste, strączkowe, tytoń, chmiel, ziemniaki skrobiowe) oraz do powierzchni łąk i pastwisk. Płatności te przez pierwsze trzy lata finansowane będą w oparciu o środki unijne i środki budżetu krajowego. Sławka podstawowa i uzupełniająca nie może przekroczyć łącznie 55% (2004 r.), 60% (2005 r.) i 65% (2006 r.) poziomu dopłat stosowanych obecnie w krajach Piętnastki. Szacunkowe stawki płatności bezpośrednich w uproszczonym systemie płatności bezpośrednich (Jednolita Płatność Obszarowa JPO) oraz uzupełniające krajowe płatności bezpośrednie (CNDP) w 2004 r. Źródło: niepublikowane szacunki SAEPR/FAPA z kwietnia 2004 Przyjęty kurs: 1 = 4,50 zł (Kurs przeliczeniowy zostanie określony w drodze Rozporządzenia Rady Ministrów) Bezpośrednie skutki... 13

W okresie wypłacania dopłat bezpośrednich w systemie uproszczonym producenci upraw polowych nie mają obowiązku odłogowania gruntów (3 5 lat). Dopłaty bezpośrednie przysługują każdemu właścicielowi gospodarstwa rolnego o powierzchni od 1 hektara użytków rolnych. Jeżeli właściciel wydzierżawił ziemię, dopłaty dostanie nie on, lecz dzierżawca, pod warunkiem, że udowodni, że to on użytkuje grunty. Rolnicy mogą już pobierać formularze wniosków o: wpis do ewidencji producentów, przyznanie płatności obszarowych na rok 2004, wraz z instrukcjami ich wypełniania w Biurze Powiatowym Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa (ARiMR). Terminy składania wniosków to: od 9 lutego 2004 r. wpis do ewidencji producentów jednak złożenie tego wniosku musi nastąpić, co najmniej na 21 dni przed złożeniem wniosku o płatności, od 15 kwietnia do 15 czerwca 2004 r. o przyznanie płatności obszarowych na rok 2004 (złożenie wniosku po terminie powoduje obniżenie płatności o 1% za każdy dzień roboczy, a po 25 dniach kalendarzowych wniosek jest odrzucany). Wypełnione wnioski rolnicy składają w Biurze Powiatowym ARiMR (właściwym ze względu na miejsce zamieszkania lub siedzibę Wnioskodawcy). Wnioski można także przesyłać do Agencji pocztą. ARiMR przewiduje, że wypłacanie dopłat bezpośrednich za rok 2004 nastąpi w dwóch transzach: I transza grudzień 2004 r., II transza pierwsza połowa 2005 roku. Produkcja roślin oleistych Z przeprowadzonych rachunków symulacyjnych dla gospodarstw prowadzących rachunkowość dla IERiGŻ wynika, iż dopłaty bezpośrednie (nawet w niepełnym wymiarze) znacząco poprawią sytuację dochodową producentów rzepaku. Dopłaty bezpośrednie w wysokości 55% stawki unijnej zwiększą dwukrotnie dochód rolniczy netto z 1 ha uprawy rzepaku, w porównaniu z okresem przedakcesyjnym. Natomiast istotnie pogorszy się opłacalność uprawy pszenicy, objętej obecnie dopłatami do cen skupu. Wzrost dochodów z tytułu dopłat bezpośrednich do areału upraw na poziomie 55%, 60% i 65% stawki unijnej, nie zrekompensuje producentom przewidywanego spadku cen pszenicy (liczonych łącznie z obowiązującymi obecnie dopłatami do cen skupu) i w ślad za tym spadku przychodów z jej sprzedaży. 14

Zmiany w dochodowości produkcji rzepaku i pszenicy po uwzględnieniu dopłat bezpośrednich (na przykładzie gospodarstw prowadzących rachun kowość rolną dla IERiGŻ) *Relacja dochodu rolniczego netto do wartości produkcji. W rachunku nie uwzględniono zmian cen rzepaku i pszenicy oraz kosztów ich produkcji. W rachunku przyjęto, iż cena pszenicy będzie równa cenie interwencyjnej 101,31 /t. (405 zł/t) Źródło: Opracowanie własne na podstawie: A. Skarżyńska, I. Augustyńska Grzymek Koszty jednostkowe i dochodowość produkcji rolniczej w gospodarstwach indywidualnych w 2001 r., IERiGŻ, Warszawa, 2002. Integracja z UE wywoła procesy dostosowawcze cen rolnych. Ceny rzepaku, które w ostatnich latach zbliżyły się do cen rynku światowego, będą, z uwagi na redukcję ceł, w większym niż dotychczas stopniu, uzależnione od wahań cen nasion oleistych na rynku europejskim. Przewiduje się, że przez najbliższe 2 3 lata ceny rzepaku na rynku europejskim i w Polsce utrzymają się na wysokim poziomie, z uwagi na konieczność odbudowy światowych zapasów, które w ostatnich latach, w następstwie spadku światowych zbiorów rzepaku, zostały znacząco zredukowane. Nie można jednak wykluczyć, że zmniejszenie ochro ny zewnętrznej nie wpłynie na spadek cen rzepaku w Polsce. Natomiast jest wielce prawdopodobne, że spadną ceny pszenicy, co w dużej mierze będzie spowodowane koniecznością zmniejszenia cen inter wencyjnych na zboża do 101,31 /t (ok. 405 zł/t). W wyniku tych zmian możliwa jest poprawa relacji cen rzepak pszenica, co będzie fundamentalnym czynnikiem skłaniającym producentów rolnych do rozszerzenia uprawy rzepaku, przy jednoczesnej redukcji powierzchni zasiewów pszenicy. Bezpośrednie skutki... 15

Można zatem oczekiwać, że w wyniku akcesji nastąpi nie tylko rozszerzenie areału uprawy rzepaku, lecz również wzrosną jego plony. Dopłaty bezpośrednie (przy przewidywanym utrzymaniu się cen rzepaku na dotychczasowym poziomie), zwiększając znacząco środki finansowe producentów rzepaku, mogą wpłynąć na zwiększenie nakładów na jego produkcję, co w konsekwencji spowoduje wzrost plonów. Przewiduje się, że w latach 2004 2006 produkcja rzepaku w Polsce może osiągnąć poziom 1,1 1,4 mln ton, w następstwie wzrostu areału uprawy do 500 600 tys. ha i plonów do 2,2 2,3 t/ha. Wysoka produkcja rzepaku nie zrodzi problemów z jego sprzedażą. Utrzyma się bowiem wysoki popyt krajowego przemysłu tłuszczowego na rzepak, jak również, przewiduje się rozpoczęcie jego przerobu na cele techniczne (produkcja biopaliw). Ponadto, w związku z rosnącym światowym popytem i spożyciem olejów i śrut oleistych, można sądzić, że koniunktura dla eksportu rzepaku będzie się kształtować korzyst nie w nadchodzących latach. Polska może zostać ponownie znaczącym eksporterem tego surowca. Produkcja roślin oleistych 6. Podstawy prawne 1. Ustawa o organizacji niektórych rynków z dnia 20 grudnia 2002 r. (Dz. U. Nr 240, poz. 2059). 2. Ustawa o płatnościach bezpośrednich do gruntów rolnych z dnia 18 grudnia 2003 r. (Dz. U. Nr 6, poz. 40). 3. Rozporządzenie Rady (WE) nr 1251/1999 z dnia 17 maja 1999 r. ustanawiające system wsparcia dla producentów niektórych roślin uprawnych, zmienione przez: Rozporządzenie Rady (WE) nr 2704/1999 z dnia 14 grudnia 1999 r. Rozporządzenie Rady (WE) nr 1672/2000 z dnia 27 lipca 2000 r. Rozporządzenie Rady (WE) nr 1038/2001 z dnia 22 maja 2001 r. 4. Rozporządzenie Komisji (WE) nr 2316/1999 z dnia 22 października 1999 r. ustanawiające szczegó łowe zasady stosowania rozporządzenia Rady (WE) nr 1251/1999 ustanawiającego system wspar 16

cia dla producentów niektórych roślin uprawnych, zmienione przez: Rozporządzenie Komisji (WE) nr 2860/2000 z dnia 27 grudnia 2000 r. Rozporządzenie Komisji (WE) nr 556/2001 z dnia 21 marca 2001 r. Rozporządzenie Komisji (WE) nr 1157/2001 z dnia 13 czerwca 2001 r. Rozporządzenie Komisji (WE) nr 327/2002 z dnia 21 lutego 2002 r. 5. Rozporządzenie Komisji (WE) nr 2461/1999 z dnia 19 listopada 1999 r. ustanawiające szczegółowe zasady stosowania rozporządzenia Rady (WE) nr 1251/1999 w odniesieniu do wykorzystania gruntów odłogowanych do produkcji surowców roślinnych, zmienione przez: Rozporządzenie Komisji (WE) nr 827/2000 z dnia 25 kwietnia 2000 r. Rozporządzenie Komisji (WE) nr 2555/2000 z dnia 20 listopada 2000 r. Rozporządzenie Komisji (WE) nr 587/2001 z dnia 26 marca 2001 r. Rozporządzenie Komisji (WE) nr 345/2002 z dnia 25 lutego 2002 r. 6. Rozporządzenie rady (WE) nr 1782/2003 z dnia 29 września 2003 r. ustanawiające wspólne zasady dla systemów wsparcia bezpośredniego w ramach wspólnej polityku rolnej i ustanawiające określo ne systemy wsparcia dla rolników oraz zmieniające rozporządzenia (EWG) nr 2019/93, (WE) nr 1452/2001, (WE) nr 1453/2001, (WE) nr 1454/2001, (WE) nr 1868/94, (WE) nr 1251/1999, (WE) nr 1254/1999, (WE) nr 1673/2000, (EWG) nr 2358/71 i (WE) nr 2529/2001. 7. Bibliografia 1. Polskie rolnictwo w UE, Biuletyn Informacyjny Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi oraz Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa, nr 1 i 2, 2003. 2. Rowiński J.: System informacyjny dla rolników i społeczności wiejskich przygotowujący ich do działania w warunkach członkostwa w Unii Europejskiej, Fundacja Fundusz Współpracy Program Agro Info, Warszawa 2002. 3. Szot E.: Polskie rolnictwo w UE, Fundacja Fundusz Współpracy Program Agro Info, Warszawa, 2003. 4. Oleje roślinne monografia wydawana corocznie przez Instytut Hodowli i Aklimatyzacji Roślin. 5. Rynek rzepaku stan i perspektywy analiza wydawana dwa razy w roku przez Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej. 6. Tłuszcze jadalne czasopismo wydawane przez Instytut Przemysłu Mięsnego i Tłuszczowego. 7. Rynek zbóż, roślin oleistych i wysokobiałkowych notowania cen i wiadomości wydawane cotygo dniowo przez Fundację Programów Pomocy dla Rolnictwa Zespół Monitoringu Zagranicznych Rynków Rolnych. 8. Biuletyn Agencji Rynku Rolnego miesięcznik. 9. Radzyńska S.: Dopłaty obszarowe, IACS; Fundacja Fundusz Współpracy Program Agro Info www.agro info.org.pl, Warszawa 2004 Bibliografia 17

Produkcja roślin oleistych 8. Ważniejsze instytucje i organizacje 1. Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi Departament Produkcji Roślinnej 00 950 Warszawa, ul. Wspólna 30, tel. (022) 623 25 54 Departament Pomocy Przedakcesyjnej i Funduszy Strukturalnych tel. (022) 623 25 55, 623 25 52, 623 12 53, e mail: minrol@minrol.gov.pl 2. Agencja Rynku Rolnego Biuro Produktów Roślinnych 00 400 Warszawa, ul. Nowy Świat 6/12 tel. (022) 661 78 13, 628 79 53, 628 79 24, e mail: arr@arr.gov.pl 3. Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa 00 175 Warszawa, ul. Jana Pawła II 70 Departament Wsparcia Rolnictwa i Przetwórstwa (Wydział Wsparcia Grup Producentów) tel. (022) 860 29 55, 860 28 20 Departament Wspólnej Polityki Rolnej tel. (022) 435 12 40 Departament Płatności Bezpośrednich tel. (022) 435 48 30, e mail: arimr@arimr.gov.pl 4. Fundacja Programów Pomocy dla Rolnictwa 00 950 Warszawa, ul. Wspólna 30 Centrum Informacji i Dokumentacji Integracji Europejskiej tel. (022) 623 15 70, 629 15 08, 623 26 07, e mail: cid@fapa.com.pl Sekcja Analiz Ekonomicznych Polityki Rolnej tel. (022) 623 10 01, 623 26 07, e mail: saepr@fapa.com.pl 5. Inspekcja Jakości Handlowej Artykułów Rolno Spożywczych 00 930 Warszawa, ul. Wspólna 30 tel. (022) 621 64 21, 629 59 78 6. Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej Zakład Badań Rynkowych 00 002 Warszawa, ul. Świętokrzyska 20 tel. (022) 826 50 31 w. 595, e mail: rosiak@ierigz.waw.pl 7. Krajowe Zrzeszenie Producentów Rzepaku, ul. Wspólna 30 p.7, 00 930 Warszawa e mail: biuro@kzpr.com.pl http://www.kzpr.com.pl 18

9. Przydatne strony internetowe Polska Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi www.minrol.gov.pl Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa www.arimr.gov.pl Agencja Rynku Rolnego www.arr.gov.pl Inspekcja Ochrony Roślin i Nasiennictwa www.iorin.gov.pl Inspekcja Jakości Handlowej Artykułów Rolno Spożywczych www.ijhar s.gov.pl Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej www.ierigz.waw.pl Krajowe Zrzeszenie Producentów Rzepaku www.kzpr.com.pl Polski Komitet Normalizacyjny www.pkn.pl Główny Urząd Statystyczny www.stat.gov.pl Fundacja Programów Pomocy dla Rolnictwa www.fapa.com.pl Fundacja Fundusz Współpracy, Program Agro Info www.agro info.org.pl Unia Europejska Główny serwer UE www.europa.eu.int Wyszukiwarka aktów prawnych Komisji Europejskiej www.europa.eu.int/eur lex/en/index.html Biuro Informacji Rynkowej www.zmp.de Przydatne strony internetowe 19

Niniejsza broszura została opracowana na potrzeby internetowego serwisu www.agro info.org.pl. Serwis zawiera obecnie opracowania: Produkcja roślinna rośliny oleiste Ewa Rosiak zboża Michał Kisiel ziemniaki Wiesław Dzwonkowski owoce i warzywa Bożena Nosecka buraki cukrowe Łucja Chudoba Produkcja zwierzęca wołowina i cielęcina Danuta Rycombel, mleko Jadwiga Seremak Bulge wieprzowina Jan Małkowski, Danuta Zawadzka drób Grzegorz Dybowski jaja Mira Kobuszyńska Przemysł rolno spożywczy mięsny Danuta Rycombel drobiarski Grzegorz Dybowski tłuszczowy rośliny oleiste Ewa Rosiak owocowo warzywny Bożena Nosecka cukrowniczy Łucja Chudoba skrobi Wiesław Dzwonkowski przetwórstwo zbóż Michał Kisiel przetwórstwo jaj Mira Kobuszyńska Produkcja roślin oleistych Handel artykułami spożywczymi produktami pochodnymi Ewa Rosiak roślin oleistych zbożem Michał Kisiel owocami i warzywami Bożena Nosecka (świeżymi i przetworzonymi) cukrem Łucja Chudoba skrobią Wiesław Dzwonkowski mlekiem i produktami Jadwiga Seremak Bulge mlecznymi wołowiną i cieleciną Danuta Rycombel wieprzowiną Jan Małkowski, Danuta Zawadzka drobiem Grzegorz Dybowski jajami Mira Kobuszyńska Warunki gospodarowania dopłaty obszarowe Sylwia Radzyńska wsparcie wybranych Sylwia Radzyńska obszarów i grup Opracowania dotyczące produkcji i przetwórstwa ukazują się również drukiem 20