ROZDZIAŁ 5 WYBRANE ASPEKTY POLITYKI SOCJALNEJ PAŃSTW CZŁONKOWSKICH UNII EUROPEJSKIEJ

Patrycja Zwiech ROZDZIAŁ 5 WYBRANE ASPEKTY POLITYKI SOCJALNEJ PAŃSTW CZŁONKOWSKICH UNII EUROPEJSKIEJ Wprowadzenie Związki między pomyślnością gospodarczą a wysokim stopniem ochrony socjalnej są obustronne. Rozwój gospodarczy pozwala zwiększać wydatki na dobra publiczne: edukację, naukę, zdrowie, ochronę socjalną, ochronę środowiska. Rozwojowi zaś sprzyja spójność społeczna, czyli niski zasięg ubóstwa i mniejsze różnice dochodów między najbogatszymi i najbiedniejszymi. Społeczeństwa, gdzie w dobrobycie żyje tylko zamożna mniejszość, są bardziej narażone na konflikty oraz kryzysy. Niezbędnym staje się w kontekście procesu lizbońskiego stworzenie zintegrowanych ram oraz usprawnienie koordynacji w dziedzinie ochrony socjalnej i integracji społecznej, co stanowi okazję do wzmocnienia społecznego wymiaru ochrony socjalnej jako wymiaru o samodzielnym i niezależnym znaczeniu społeczno-gospodarczym. Obecne tendencje demograficzne, to jest starzenie się siły roboczej oraz zmniejszanie się liczby osób w wieku produkcyjnym (Zwiech, 2006), stanowią wyzwanie dla finansowej trwałości systemów ochrony socjalnej w perspektywie średnio- i długoterminowej w krajach Unii Europejskiej. Poza tym systemy zabezpieczenia i świadczeń społecznych często z opóźnieniem dostosowują się do bardziej elastycznych form zatrudnienia i samozatrudnienia oraz nie zapewniają odpowiedniego wsparcia. Ujęcie historyczne ochrony socjalnej w Unii Europejskiej W latach 50 tych XX wieku zakładano, iż dobrobyt jest pochodną wzrostu gospodarczego - a nie wynikiem wprowadzenia przepisów prawnych czy polityki redystrybucji dochodów oraz iż wyższy standard życia i lepsze warunki pracy są naturalną konsekwencją powiększania się rynku i działania mechanizmów rynkowych. Wprowadzono wówczas wprawdzie kilka aktów prawnych regulujących kwestie polityki społecznej, ale służyły one głównie usunięciu przeszkód w swobodnym przepływie pracowników, gdyż brak takiej swobody mógł być przeszkodą w rozwoju wolnego rynku. Pierwsze przepisy dotyczące spraw społecznych regulowały kwestie swobodnego przepływu pracowników i koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego. Brak koordynacji systemu ubezpieczeń społecznych stanowiłby barierę dla swobody poruszania się osób, co w konsekwencji mogłoby mieć negatywny wpływ na wspólny rynek. Wówczas został utworzony Europejski Fundusz Społeczny w celu zachęcenia obywateli państw członkowskich do większej mobilności geograficznej i zawodowej w obszarze Wspólnot Europejskich (Yves Jorens, 2002) Poza tym w sprawach społecznych nie przyznano innym instytucjom europejskim żadnej realnej władzy decyzyjnej. Polityka społeczna nabrała znaczenia dopiero na początku lat 70 tych XX wieku. W 1974 r. Rada Ministrów UE przyjęła uchwałę dotyczącą programu działań społecznych. W dokumencie tym podkreślano, że rozwój gospodarczy nie powinien stanowić celu sam w sobie, ale powinien prowadzić do poprawy jakości życia, a także, że polityka społeczna Wspólnot ma w tej sprawie do odegrania własną rolę. W wyniku uchwalenia tego dokumentu

Wybrane aspekty polityki socjalnej państw członkowskich Unii Europejskiej 53 przyjęto wówczas kilka dyrektyw regulujących kwestie bezpieczeństwa i higieny pracy, równego traktowania oraz praw pracowniczych. Trzeci etap rozwoju przypada na lata 80. Europejska polityka społeczna uzyskała wówczas nowy wymiar dzięki koncepcji europejskiej przestrzeni socjalnej. Koncepcja ta wyraźnie określiła, że zjednoczona Europa to coś więcej niż zjednoczona Europa firm. Europa to także dbałość o obywateli. Kolejny ważny krok został podjęty w 1989 r., kiedy to państwa członkowskie (z wyjątkiem Wielkiej Brytanii) przyjęły Kartę Wspólnotową dokument, który nie był wprawdzie wiążący dla sygnatariuszy, ale zawierał fundamentalne socjalne prawa pracownicze. Razem z Kartą przyjęto program działań społecznych, w którym Komisja Europejska zawarła 74 inicjatywy, mające na celu dalszy rozwój społecznego wymiaru polityki wspólnotowej. Kolejnym krokiem było wprowadzenie w 1992 r. Jednolitego Rynku Europejskiego, oraz zajęcie się kwestią dumpingu socjalnego. Kolejny krok w procesie rozwoju europejskiej polityki społecznej to przyjęcie Traktatu Amsterdamskiego w 1996 r. Wcześniejsze porozumienie w sprawie polityki społecznej zostało włączone do jednolitego tekstu traktatu jako Tytuł 11 dotyczący polityki społecznej, edukacji, szkoleń zawodowych i młodzieży. Jeszcze istotniejszym krokiem było rozszerzenie Traktatu o nowy Tytuł 8 dotyczący zatrudnienia, co odzwierciedlało powszechne obawy w Unii Europejskiej związane z rosnącym bezrobociem. W szczególności tytuł ten pozwalał ocenić, w jakim kierunku będzie następował rozwój społecznej Europy. Kolejnym etapem było przedstawienie na szczycie w Lisbonie w 2000 roku nowego sposobu 1 tworzenia europejskiej polityki społecznej i jej koordynacji czyli otwartej metody koordynacji. Poza tym na tym szczycie jasno sprecyzowano, iż unia gospodarcza i unia społeczna powinny rozwijać się równolegle. Dzisiejsza Unia Europejska wyznaczyła sobie nowy cel strategiczny na następną dekadę: ma stać się najbardziej konkurencyjną i dynamicznie rozwijającą się gospodarką na świecie, opartą na wiedzy, zdolną do trwałego wzrostu gospodarczego, oferującą więcej lepszych miejsc pracy i zapewniającą większą spójność społeczną. Osiągnięcie tego celu wymaga realizacji ogólnej strategii zmierzającej do: przygotowania przejścia do gospodarki i społeczeństwa opartych na wiedzy poprzez rozwój społeczeństwa informacyjnego, badań, a także dzięki podniesieniu znaczenia reform strukturalnych lub konkurencyjności i innowacjom oraz przez dokończenie tworzenia rynku wewnętrznego; modernizacji europejskiego modelu społecznego, inwestycji w kapitał ludzki i zwalczania wykluczenia społecznego; utrzymania zdrowej gospodarki i korzystnych perspektyw wzrostu poprzez zastosowanie odpowiedniej polityki makroekonomicznej. Modele państwa opiekuńczego Podczas Szczytu w Lizbonie w 2000 r. wypracowano jasne stanowisko stwierdzające, że polityka społeczna, polityka gospodarcza i polityka zatrudnienia powinny być postrzegane jako wzajemnie uzupełniające się działania, a polityka społeczna nie może być traktowana jako wynik działalności gospodarczej, ale jako jej istotny składnik. Jednakże, aby osiągnąć te cele, nowy, zmodernizowany europejski model społeczny powinien być zgodny z tymi celami. Jak to określiła Komisja Europejska, wyzwaniu osiągnięcia wyższego poziomu 1 Trzeci sposób, po tradycyjnej procedurze współdecydowania i procedurze inicjowania poszczególnych rozwiązań przez partnerów społecznych.

54 Patrycja Zwiech zatrudnienia i większej elastyczności rynku pracy można sprostać bez konieczności rezygnacji z podstawowych zasad solidarności i praw społecznych, na których zbudowano społeczeństwa europejskie. Ten nowy, zmodernizowany europejski model społeczny został wyczerpująco opisany przez G. Esping-Andersena (Esping-Andersen, 2002). Autor zwraca uwagę, że konieczne jest wypracowanie nowych zasad i kierunków. Powinniśmy zrobić wszystko, co możliwe, aby uniknąć sytuacji skazania przez całe życie na niskopłatną pracę, marginalizację społeczną i zatrudnienie w zawodach niewymagających kwalifikacji. System ochrony społecznej w Europie powinien być restrukturyzowany w zależności od etapu życia obywatela, a specjalną uwagę należy poświęcić następującym kwestiom: dzieciństwu, biedzie i edukacji, wychowywaniu dzieci w środowisku równości płci, a także kwestiom zachowania równowagi między życiem rodzinnym a pracą, warunkom pracy, utrzymaniu i rozwijaniu zasobów ludzkich, starzeniu się, reformie systemu emerytalnego i wzrostowi wskaźnika zatrudnienia. Potrzebna jest nam strategia inwestycji społecznych, skupiona wokół dziecka. Jeśli polityka społeczna ma być rzeczywiście traktowana jako istotny składnik, a nie wynik procesów gospodarczych, należy położyć większy nacisk na zagadnienie równości. Każde państwo opiekuńcze wyrasta w sposób naturalny z własnych tradycji historycznych, własnej tożsamości historycznej i kulturowej oraz aspiracji jego obywateli. Europejskie państwa opiekuńcze różnią się między sobą dość znacznie, głównie w kwestiach dotyczących(esping-andersen, 2002): zakresu uprawnień i ryzyka objętego ubezpieczeniem, struktury i poziomu świadczeń, źródła finansowania świadczeń, częstotliwości usług, polityki rodzinnej, przepisów prawa regulujących kwestie zatrudnienia, administracyjnej struktury zabezpieczenia społecznego, stosunków przemysłowych. Nie negując faktu, że każde państwo opiekuńcze charakteryzuje się unikalną kombinacją różnych swoistych dla siebie elementów, europejskie państwa opiekuńcze można uporządkować wokół kilku ogólnych modeli. Można wyróżnić cztery lub pięć 2 europejskich modeli państwa opiekuńczego (Yorens, 2005; Esping-Andersen, 2002). Modele te to: 1. konserwatywne, kooperatywne państwo opiekuńcze; 2. elementarne państwo opiekuńcze model śródziemnomorski; 3. społeczno-demokratyczne państwo opiekuńcze; 4. model anglosaski; 5. oraz wymieniamy po rozszerzeniu UE w maju 2004 roku model postkomunistyczny. Model konserwatywny ma silne tradycje bismarckowskie. Charakteryzuje się silną władzą państwową oraz podziałem na grupy społeczne, uzależnionym od osiąganych dochodów. Model ten oparty jest głównie na mechanizmie utrzymania poziomu dochodów przy wykorzystaniu gwarancji systemu ubezpieczenia społecznego. Forma zatrudnienia, różnice w dochodach i sytuacja na rynku pracy determinują wysokość świadczeń. Poziom świadczeń jest bezpośrednio związany z zatrudnieniem i sytuacją rodzinną. Świadczenia, 2 Europę Południową uznaje się albo jako elementarne państwo socjalne albo jako mniej rozwinięte państwo kontynentalne.

Wybrane aspekty polityki socjalnej państw członkowskich Unii Europejskiej 55 których wysokość uzależniona jest od wysokości wynagrodzenia, wypłacane są w wysokości pozwalającej zastąpić utracone zarobki, na ogół w stopniu wyższym niż minimalny. Mówiąc ogólnie, w systemie tym istnieje silne partnerstwo społeczne, które obejmuje także administrację systemu ubezpieczeń społecznych. Stosukowo niewiele uwagi poświęca się kwestii redystrybucji dochodów, traktowanej jako cel polityki społecznej. Model ten charakteryzuje się też skromną ofertą publicznych usług socjalnych. W wielu wypadkach znaczną część tego typu zadań wypełnia trzeci sektor lub prywatni usługodawcy. Polityka rodzinna jest często skonstruowana wokół mężczyzny pełniącego rolę żywiciela rodziny. W modelu tym obserwujemy rozwiniętą ochronę zatrudnienia i system gwarancji, mający na celu zapewnienie bezpieczeństwa osobom posiadającym stałe, wieloletnie zatrudnienie (Yorens, 2005; Esping-Andersen, 2002). W modelu śródziemnomorskim ustawa konstytucyjna zawiera obietnice stworzenia nowoczesnego państwa opiekuńczego, ale zobowiązania konstytucyjne nie są obudowane prawną, instytucjonalną i społeczną infrastrukturą. Państwo opiekuńcze pozostaje więc na wpół zinstytucjonalizowaną obietnicą. Jakkolwiek niektóre przyjęte rozwiązania przypominają system ubezpieczeń społecznych modelu kontynentalnego, to w wielu innych kwestiach modele te różnią się w znaczący sposób. Państwa należące do tego modelu obejmują znaczną opieką osoby starsze, wypłacają wysokie świadczenia emerytalne, mają natomiast słabo rozwiniętą politykę rodzinną i system świadczeń z tytułu bezrobocia. W państwach tych istnieje wiele systemów pracowniczych ubezpieczeń społecznych, które są bardzo zróżnicowane niektóre grupy mają zapewnioną bardzo szeroką ochronę, jak na przykład urzędnicy państwowi czy inni pracownicy sektora publicznego, natomiast liczne, pozostałe grupy nie mają zapewnionej wystarczającej ochrony, na przykład ludzie młodzi czy długotrwale bezrobotni. Państwo w niewielkim stopniu angażuje się w działania w dziedzinie pomocy społecznej (Yorens, 2005; Esping-Andersen, 2002). Trzeci model to społeczno-demokratyczne państwo opiekuńcze. Państwa zaliczane do tego modelu opierają się na koncepcji powszechnego prawa do świadczeń dla wszystkich obywateli, a ich główną troską jest integracja (reintegracja) na rynku pracy osób korzystających ze świadczeń. Celem ubezpieczenia jest zapewnienie wszystkim obywatelom równego i równie wysokiego standardu opieki. Państwa te charakteryzują się wysokim poziomem świadczonych usług socjalnych i wysokimi świadczeniami. Systemy te odeszły od koncepcji odpowiedzialności za opiekę skupionej wokół rodziny po to, by z jednej strony wzmocnić rodziny, a z drugiej wzmocnić dążenia do większej samodzielności poszczególnych osób. W modelu tym podstawowym pojęciem jest równość. Prawo do zabezpieczenia społecznego jest uniwersalnym prawem wszystkich obywateli, a świadczenia udzielane są w formie bezpłatnych usług lub połączonych świadczeń. System ten dąży do oddzielenia socjalnych praw obywateli od mechanizmów rynkowych. Te państwa opiekuńcze przywiązują szczególne znaczenie do zapewnienia wszystkim określonego dochodu oraz wysokiej jakości usług opiekuńczych dla dzieci, osób niepełnosprawnych i osób starszych, które wymagają dodatkowej opieki. Mówiąc ogólnie, świadczenia finansowane są z podatków (Yorens, 2005; Esping-Andersen, 2002). W modelu anglosaskim istnieje ryczałtowe zabezpieczenie dochodu, któremu towarzyszy słabo rozwinięty system prawny. Państwa te charakteryzują się słabo rozwiniętym systemem wsparcia dla rodziny, centralnym finansowaniem świadczeń, słabo rozwiniętym systemem publicznych usług socjalnych oraz uprawnieniem do świadczeń ograniczonym do osób najbardziej potrzebujących. Państwa o takim modelu poszukują rozwiązań opartych na mechanizmach rynkowych, z jednej strony zachęcając prywatne firmy do świadczenia usług socjalnych, a z drugiej ograniczając zakres odpowiedzialności służb publicznych w przypadku niepowodzenia na rynku. Ochrona zatrudnienia nie jest na wysokim poziomie. Ten ryczałtowy uniwersalizm świadczeń prowadzi jednakże do dualizmu na rynku. Obserwuje się,

56 Patrycja Zwiech że właśnie klasa średnia wybiera prywatny rynek usług socjalnych, próbując uzupełnić publiczną ofertę opartą na skromnej równości świadczeń do poziomu, jaki klasa ta uważa za zadowalający poziom opieki socjalnej. Biedniejsze grupy społeczne zadowalają się dostępną ofertą publiczną (Yorens, 2005). Kolejny model postkomunistyczny został dołączony do modeli poprzednich po wstąpieniu Nowych Państw Członkowskich do UE. Model ten charakteryzuje się łączeniem niektórych elementów modelu konserwatywnego oraz opiekuńczego i liberalnego modelu atlantyckiego. W modelu tym w niektórych sektorach napotyka się zarządzanie centralne i jednorodną strukturę organizacyjną, na przykład w systemie opieki zdrowotnej, w przypadku którego narodowy fundusz ubezpieczeń zdrowotnych można odnaleźć we wszystkich nowoprzyjętych państwach członkowskich (Yorens, 2005). Nie ma jednego modelu europejskiego, mamy w UE raczej do czynienia z wieloma różnymi narodowymi państwami opiekuńczymi. Model europejski nie jest więc sumą wszystkich obecnie działających systemów i ich systemów ubezpieczeń społecznych, ale raczej odzwierciedleniem podstawowych zasad, które kryją się za powstaniem tych państw. Tak więc pojęcie europejskiego modelu państwa opiekuńczego jest nieokreśloną mieszaniną idei i zasad, wykorzystywaną jako baza dla dalszego rozwoju polityki społecznej. W dalszej części pracy ukazano wydatki na opiekę socjalną w poszczególnych krajach UE. Wydatki na ochronę socjalną w państwach Unii Europejskiej Poziom wydatków na ochronę socjalną w poszczególnych krajach UE różni się znacząco. Wykres 1 pokazuje wydatki na ochronę socjalną w PPS na osobę w krajach członkowskich UE. Wykres 1. Wydatki na ochronę socjalną w państwach członkowskich UE w 2003 (w PPS na osobę). 12000 10905 PPS per capita 10000 8000 6000 4000 2000 1174 1342 1411 2063 2121 2783 2879 2904 2964 4076 4076 4186 4567 4814 6012 6024 6560 6812 6926 7087 7434 7476 7605 7700 8115 8258 0 Łotwa Estonia Polska Malta Czechy Słowenia Grecja EU-25 Finlandia EU-15 Francja Holandia Dania Luxemburg Uwagi: PPS Parytet Siły Nabywczej; dane dla Cypru dla 2002 roku. Źródło: opracowanie własne na podstawie Statistic in focus- Population and Social Conditions no 14/2006 Living conditions and welfare. Eurostat, 23.10.2006.

Wybrane aspekty polityki socjalnej państw członkowskich Unii Europejskiej 57 Luxemburg jest państwem charakteryzującym się najwyższymi wydatkami na wydatki socjalne per capita. Wysokie wskaźniki, przekraczające 8000 PPS, odnotowały także Szwecja i Dania. Z drugiej strony, najniższe wskaźniki odnotowano dla krajów bałtyckich. Kraje Bałtyckie odnotowały wskaźniki aż 7 razy niższe niż Luksemburg, Szwecja i Dania. Rozważając z kolei wydatki na ochronę socjalną jako procent PKB należy zauważyć, iż średnio w EU-25 wydatki te wynoszą 28% PKB. W tym ujęciu najwyższe wskaźniki, przekraczające 30% PKB odnotowano w Szwecji, Francji, Danii i Niemczech. Najniższe natomiast, nie przekrazające 15% PKB, w Estonii, na Łotwie i w Litwie. Wydatki na ochronę socjalną jako procent PKB obrazuje tabela 1. Tabela 1. Wydatki na ochronę socjalną jako % PKB w państwach członkowskich UE w 2003 roku. 1994 1996 1998 2000 2001 2002 2003 Austria 28,9 28,8 28,4 28,3 28,6 29,2 29,5 Belgia 28,7 28,6 27,6 26,8 27,7 28,8 29,7 Cypr 15,2 16,4 Czechy 17,6 18,6 19,6 19,5 20,2 20,1 Dania 32,5 31,2 30,0 28,9 29,2 29,9 30,9 Estonia 14,4 13,6 13,2 13,4 EU-15 28,4 28,4 27,5 27,2 27,5 27,7 28,3 EU-25 26,9 27,1 27,4 28,0 Finlandia 33,8 31,4 26,9 25,3 25,5 26,2 26,9 Francja 30,2 30,6 30,0 29,3 29,5 30,2 30,9 Grecja 22,1 22,9 24,2 26,3 27,0 26,4 26,3 Hiszpania 22,8 21,9 20,6 19,6 19,4 19,6 19,7 Holandia 31,7 30,1 28,4 27,4 26,5 27,6 28,1 Irlandia 19,7 17,6 15,2 14,1 15,0 15,9 16,5 Litwa 15,8 14,7 14,1 13,6 Luxemburg 22,9 24,1 21,7 20,3 21,3 22,6 23,8 Łotwa 15,3 14,3 13,8 13,4 Malta 18,8 18,9 16,9 17,7 18,0 18,5 Niemcy 27,7 29,4 28,9 29,3 29,3 29,9 30,2 Polska 20,1 21,5 21,9 21,6 Portugalia 21,3 20,4 21,2 21,7 22,8 23,7 24,3 Slowenia 24,0 24,8 24,9 25,3 25,2 24,6 Słowacja 19,8 20,2 19,5 19,1 19,2 18,4 Szwecja 36,8 33,8 32,2 31,0 31,5 32,5 33,5 Węgry 19,8 19,8 20,7 21,4 Wielka Brytania 28,6 28,0 26,9 27,0 27,5 26,4 26,7 Włochy 26,0 24,8 25,0 25,2 25,6 26,1 26,4 Źródło: opracowanie własne na podstawie Statistic in focus- Population and Social Conditions no 14/2006 Living conditions and welfare. Eurostat, 23.10.2006.

58 Patrycja Zwiech Wydatki na ochronę socjalną w zależności od rodzaju wydatku w państwach członkowskich UE Wydatki na ochronę socjalną są wydawane m.in. w związku z następującymi funkcjami państwa powiązanymi z opieką nad ludźmi z następujących grup funkcyjnych: starszy wiek, choroba i ochrona zdrowia, niepełnosprawność, rodzina i dzieci, bezrobocie, mieszkalnictwo i wykluczenie społeczne. Wydatki te w zależności od grup funkcyjnych ukazuje tabela 2. Tabela 2. Korzyści socjalne dla grup społecznych jako % z ogólnych wydatków w krajach członkowskich UE w 2003. Starszy wiek Ochrona zdrowia Niepełnospra wność Rodzina i dzieci Bezrobocie Budownictwo mieszkaniowe i wykluczenie społeczne Austria 48,2 24,8 8,6 10,8 6 1,7 Belgia 44,5 27 6,6 7,8 12,4 1,7 Cypr 49,4 25,2 3,8 8 5,7 7,9 Czechy 41,3 35,6 8,2 7,5 3,9 3,5 Dania 37,2 20,5 13,5 13,2 9,8 5,7 Estonia 44,8 31,8 9,3 10 1,8 2,2 EU-15 45,5 28,4 7,9 8 6,7 3,5 EU-25 45,7 28,3 8 8 6,6 3,5 Finlandia 37 25,1 13,3 11,5 9,9 3,3 Francja 43,3 30,5 4,8 9 7,9 4,5 Grecja 50,8 26,5 5,1 7,3 5,7 4,6 Hiszpania 43,8 30,7 7,4 3 13,3 1,7 Holandia 40,3 31,4 11,1 4,9 6,2 6,2 Irlandia 23,2 41,8 5,1 16 8,4 5,6 Litwa 47,4 29,8 9,7 7,9 1,8 3,3 Luxemburg 37,2 24,8 13,4 17,7 4,2 2,8 Łotwa 53,1 22,9 8,5 10,8 3,2 1,5 Malta 52,3 26 6,5 5,6 6,7 2,9 Niemcy 42,9 27,7 7,8 10,5 8,6 2,5 Polska 58,5 20,5 12,2 4,7 4 0,2 Portugalia 46,2 28,8 11,5 6,5 5,5 1,6 Słowacja 39,4 32,8 8,9 8,3 5,8 4,9 Słowenia 45 32,4 8,2 8,6 3,1 2,6 Szwecja 40,1 26,3 14,2 9,5 5,9 4 Węgry 41,3 29,7 10,3 13 2,8 2,9 Wielka Brytania 44,9 29,6 9,4 6,9 2,7 6,5 Włochy 61,8 25,7 6,4 4,1 1,8 0,2 Źródło: opracowanie własne na podstawie Statistic in focus- Population and Social Conditions no 14/2006 Living conditions and welfare. Eurostat, 23.10.2006. W Unii Europejskiej 25 największy udział w wydatkach na opiekę socjalną odnotowano dla grupy funkcyjnej starszy wiek - aż 45,7% wszystkich wydatków, co

Wybrane aspekty polityki socjalnej państw członkowskich Unii Europejskiej 59 jednocześnie oznacza 12,3% PKB. Najwyższe wskaźniki odnotowano we Włoszech 61,8% oraz przekraczające 50% - w Polsce, na Łotwie, Malcie i w Grecji. Z kolei najniższe w Irlandii 23,2% całości wydatków na opiekę socjalną oraz nieprzekraczające 40% - w Danii, Luxemburgu, na Słowacji oraz w Finlandii. Dla porównania wskaźnik w Islandii i Norwegii ukształtował się na poziomie 30%. Na choroby i ochronę zdrowia przeznaczono 28,3% całości wydatków socjalnych, co oznacza 7,6% PKB. Najwyższy wskaźnik w tym przypadku odnotowano dla Irlandii 41,8% oraz Czech 35,6%. Najniższy natomiast dla Danii i Polski (w obu przypadkach 20,5%). Niepełnosprawność jest trzecią grupa funkcyjną, na którą wydano okolo 8% całości wydatków socjalnych. (2,1% PKB). Najwyzsze wskaźniki, przekraczające 13%, odnotowano w Szwecji, Danii, Finlandii i Luxemburgu. Najniższe natomiast, nieprzekraczające 6%, na Cyprze, we Francji, Grecji i Irlandii. Kolejna grupa to rodzina i dzieci. Na tę funkcję przeznaczono 8% całości wydatków. Najwyższe wkaźniki odnotowano w Luxemburgu 17,7% oraz w Irlandii 16%. Najniższe z kolei, nieprzekraczające 5% - w Hiszpanii, Włoszech, Polsce i Holandii. Na grupę wydatków bezrobocie poświęcono 6,6% wszystkich wydatków na opiekę socjalną, (1,6% PKB), natomiast na mieszkalnictwo i wykluczenie społeczne 3,5%. Zmiany wydatków na opiekę socjalną w państwach członkowskich UE Rozważając zmiany wydatków na opiekę socjalną można zauważyć, iż w okresie 1999 2003 nastąpił wzrost tych wydatków w większości krajów UE, co obrazuje wykres 2. Wykres 2. Wydatki na opiekę socjalną na osobę w stałych cenach w krajach członkowskich Unii Europejskiej (średniorocznie 1999-2003). 110 108 107,9 108,4 % 106 104 102 100 100,1 101,2 101,6 101,9 101,9 102 102 102,1 102,2 102,3 102,4 102,6 103 103,2 103,3 103,4 104,7 105 105 98 96 94 Słowacja Niemcy Austria Dania Finlandia Hiszpania Portugalia Włochy EU-15 Holandia Francja Słowenia Belgia szwecja Wielka Brytania Malta Czechy Grecja Luxemburg Węgry Irlandia Źródło: opracowanie własne na podstawie Statistic in focus- Population and Social Conditions no 14/2006 Living conditions and welfare. Eurostat, 23.10.2006.

60 Patrycja Zwiech Średnio w EU-15 średnioroczny wzrost wydatków na opiekę socjalną w latach 1999 2003 wyniósł o 2,2%. Wzrost był szczególnie zauważalny w Irlandii (8,4%), na Węgrzech (7,9%), w Grecji i Luxemburgu (w obu przypadkach 5,0% na rok) i w Czechach. W tym okresie, tylko w Słowacji, wydatki na opiekę socjalną pozostały na niezmienionym poziomie. Rozważając natomiast dodatkowo wydatki socjalne w kontekście grup funkcyjnych można zauważyć, iż wydatki te szczególnie szybko rosły dla funkcji: choroby i ochrona zdrowia. Dla tej funkcji wydatki średniorocznie wzrosły o 4,2% w EU-15, co obrazuje tabela 3. Tabela 3. Wydatki socjalne w zależności od grup funkcyjnych w państwach członkowskich UE (średniorocznie dla lat 1999 2003). Starszy wiek Ochrona zdrowia Niepełnospra wność Rodzina i dzieci Bezrobocie Budownictwo mieszkaniowe i wykluczenie społeczne Austria 48,2 24,8 8,6 10,8 6 1,7 Belgia 44,5 27 6,6 7,8 12,4 1,7 Cypr 49,4 25,2 3,8 8 5,7 7,9 Czechy 41,3 35,6 8,2 7,5 3,9 3,5 Dania 37,2 20,5 13,5 13,2 9,8 5,7 Estonia 44,8 31,8 9,3 10 1,8 2,2 EU-15 45,5 28,4 7,9 8 6,7 3,5 EU-25 45,7 28,3 8 8 6,6 3,5 Finlandia 37 25,1 13,3 11,5 9,9 3,3 Francja 43,3 30,5 4,8 9 7,9 4,5 Grecja 50,8 26,5 5,1 7,3 5,7 4,6 Hiszpania 43,8 30,7 7,4 3 13,3 1,7 Holandia 40,3 31,4 11,1 4,9 6,2 6,2 Irlandia 23,2 41,8 5,1 16 8,4 5,6 Litwa 47,4 29,8 9,7 7,9 1,8 3,3 Luxemburg 37,2 24,8 13,4 17,7 4,2 2,8 Łotwa 53,1 22,9 8,5 10,8 3,2 1,5 Malta 52,3 26 6,5 5,6 6,7 2,9 Niemcy 42,9 27,7 7,8 10,5 8,6 2,5 Polska 58,5 20,5 12,2 4,7 4 0,2 Portugalia 46,2 28,8 11,5 6,5 5,5 1,6 Słowacja 39,4 32,8 8,9 8,3 5,8 4,9 Słowenia 45 32,4 8,2 8,6 3,1 2,6 Szwecja 40,1 26,3 14,2 9,5 5,9 4 Węgry 41,3 29,7 10,3 13 2,8 2,9 Wielka Brytania 44,9 29,6 9,4 6,9 2,7 6,5 Włochy 61,8 25,7 6,4 4,1 1,8 0,2 Źródło: opracowanie własne na podstawie Statistic in focus- Population and Social Conditions no 14/2006 Living conditions and welfare. Eurostat, 23.10.2006.

Wybrane aspekty polityki socjalnej państw członkowskich Unii Europejskiej 61 Wydatki pieniężne i w naturze na ochronę socjalną w krajach członkowskich UE Wydatki na opiekę socjalną mogą być wypłacane lub wydawane przez państwo dla beneficjentów w gotówce oraz w naturze. Można zauważyć bardzo duże zróżnicowanie w podejściu do tego problemu w poszczególnych krajach UE. Przykładowo w Polsce aż 82,9% wszystkich wydatków jest wypłacana w gotówce. Odmienne podejście reprezentują Irlandia i Szwecja, gdzie niecałe 60% wydatków jest wypłacanych w gotówce. Problem ten ukazuje wykres 3. Wykres 3. Wydatki na ochronę socjalną w gotówce w krajach Unii Europejskiej w 2003 roku. 90 80 70 60 50 % 40 30 20 10 0 Irlandia Szwecja Wielka Brytania Dania Wegry Litwa Grecja Finlandia Portugalia Francja Słowacja Czechy Holandia EU-25 Słowenia Hiszpania Estonia Niemcy Austria Luxemburg Malta Belgia Łotwa Włochy Cypr Polska Źródło: opracowanie własne na podstawie Statistic in focus- Population and Social Conditions no 14/2006 Living conditions and welfare. Eurostat, 23.10.2006. Wnioski Między państwami członkowskimi Unii Europejskiej utrzymują się - obok występowania oczywistych podobieństw - znaczne różnice w zakresie świadczeń socjalnych. Luxemburg, Szwecja i Dania są państwami charakteryzującymi się najwyższymi wydatkami na opiekę socjalną per capita. Z drugiej strony, najniższe wskaźniki odnotowano dla krajów bałtyckich, przy czym należy zauważyć, iż Kraje Bałtyckie odnotowały wskaźniki 7 razy niźsze niż trzy kraje charakteryzujące sie najwyższymi wydatkami na osobę. Rozważając z kolei wydatki na opiekę socjalną jako % PKB, należy zauważyć, iż średnio w EU-25 wydatki te wynoszą 28% PKB. W tym ujęciu najwyższe wskaźniki, przekraczające 30% PKB, odnotowano w Szwecji, Francji, Danii i Niemczech. Najniższe natomiast, nie przekrazające 15% PKB, w Estonii, Łotwie i Litwie. Poza tym wydatki na opiekę socjalną są różne w poszczególnych krajach w zależności celu, na jaki są wydawane. I tak, najwięcej wydatków poswięcono na starszy wiek, Najwyższe wskaźniki odnotowano w tym przypadku we Włoszech, Polsce, Łotwie, Malcie oraz Grecji. Z kolei najniższe w Irlandii, Danii, Luxemburgu, Słowacji i Finlandii. Ukazane wyżej różnice świadczą o występowaniu dużych rozpiętości pomiędzy państwami Unii Europejskiej. Wprowadzanie zbliżonych zasad i standardów wspólnotowej polityki socjalnej oznaczać zatem będzie, że niektóre kraje będą musiały podnieść, a inne

62 Patrycja Zwiech utrzymać na takim samym poziomie świadczenia socjalne. Podstawowe znaczenie przy funkcjonowaniu systemu zabezpieczenia socjalnego w rozwiniętym społeczeństwie industrialnym odgrywają aspekty finansowe. Bezpieczeństwo socjalne opiera się bowiem na solidarnej redystrybucji dochodów pomiędzy osobami otrzymującymi wynagrodzenie za pracę a osobami, które ze względu na osiągnięcie wieku emerytalnego, zły stan zdrowia czy brak zatrudnienia otrzymują świadczenia socjalne. Postulaty wprowadzenia do nowego traktatu unijnego zapisów gwarantujących prawa socjalne obywateli napotykają jednak krytykę ze strony neoliberalnego nurtu w polityce i w mediach. Ideolodzy neoliberalni sądzą, że Europa traci konkurencyjność na rynku globalnym wskutek utrzymywania nadopiekuńczego systemu socjalnego. Wzywają do obniżania podatków i rozmontowania welfare state oraz pełnej i bezwarunkowej liberalizacji rynku wewnętrznego. BIBLIOGRAFIA: 1. Borkowska S., (2003), Regulacja rynku pracy w Polsce a polityka gospodarcza, w: Deregulacja polskiego rynku pracy, red. K. Frieske, IPISS, Warszawa. 2. Esping Andersen G., (2002), Why We Need a New Welfare State, Oxford University Press, Oxford. 3. Giddens A., (2006), Jak ocalić model socjalny, Europa nr 137/2006 z 18.11.2006. 4. Jerzak M., (2004), Deregulacja rynku pracy w Polsce i Unii Europejskiej, Narodowy Bank Polski Materiały i Studia, Warszawa. 5. Jorens Y., ed. (2002), The Influence of International Organization on National Social Security Law in the European Union, The example of Old-Age Pension, Nomos, Baden- Baden. 6. Jorens Y., ed. (2003), Open method of Coordination Objectives of European Health Care Policy, Nomos Verlagsgesellschaft, Baden-Baden. 7. Jorens Y., (2005), Zmiana polityki społecznej Unii Europejskiej, Polityka Społeczna nr 3/2005. 8. Kryńska E., (2001), Dylematy polskiego rynku pracy, IPISS, Warszawa. 9. Wiśniewski Z., (1999), Kierunki i skutki deregulacji rynku pracy w krajach Unii Europejskiej, Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń. 10. Muszyńska M., (2007), Structural and Cultural Determinants of Fertility in Europe, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa. 11. Wratny J., (2001), Instrumenty prawa pracy, w: Stymulacja ruchliwości pracowniczej. Metody i instrumenty, red. Kryńska E., IPISS, Warszawa. 12. Zwiech P., (2006), Aktywność ekonomiczna kobiet i mężczyzn w Polsce na tle krajów Unii Europejskiej, w: Regulacyjna rola państwa we współczesnej gospodarce, red. D. Kopycińska, Katedra Mikroekonomii Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin. 13. Zwiech P., Korpysa J., (2006), Time spend on housework as a determinant of women s economic activity in the Member States, w: Determinants of attitudes and behaviour of the decision-making entities, red. D.Kopycińska, Katedra Mikroekonomii Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin. 14. Zwiech P., Bernat T., Korpysa J., Włodarczyk Śpiewak K., (2003), Strategia Lizbońska. Fakty, mity, rzeczywistość, Wydawnictwo Printshop, Szczecin. 15. Zwiech P., (2003), Dyskryminacja kobiet na polskim rynku pracy, w: Kapitał ludzki w gospodarce, red. Danuta Kopycińska, PTE, Szczecin.

Wybrane aspekty polityki socjalnej państw członkowskich Unii Europejskiej 63 Materiały źródłowe: 1. Eurostat (2006), Statistic in focus- Population and Social Conditions no 14/2006. Living conditions and welfare. 23.10.2006. 2. Parlament Europejski, (2006), sprawozdanie nr A6 0238/2006 w sprawie przyszłego europejskiego modelu socjalnego, Europejski model socjalny. Wspólne wartości, różne systemy.