458 Probl Hig Epidemiol 2010, 91(3): 458-462 Rola wartości dla poczucia sensu życia oraz satysfakcji z życia studentów The role of values for meaning of life and students life satisfaction Marcin Wnuk, Jerzy T Marcinkowski Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu, Katedra Medycyny Społecznej, Zakład Higieny Cel. Sprawdzenie, czy poczucie sensu życia pośredniczy pomiędzy ważnością wartości a satysfakcją z życia. Metoda. Osobami badanymi było 75 studentów zdrowia publicznego i fizjoterapii z Bydgoskiej Szkoły Wyższej. Użyto następujących narzędzi badawczych: Skala Sensu Życia (PIL), Skala Satysfakcji z Życia (SWLS), Skala Wartości Schelerowskich. Wyniki. Zastosowana analiza regresji liniowej potwierdziła, że poczucia sensu życia jest zmienną pośredniczącą pomiędzy gustownością, uporządkowaniem oraz życiem wiecznym a satysfakcją z życia. Wartości takie, jak ład, proporcjonalność kształtów, przyjemność, regularność życia, sprężystość ciała, wygoda, posiadanie oraz pomaganie były bezpośrednio związane z satysfakcją z życia. Słowa kluczowe: sens życia, wartości, satysfakcja z życia, zmienna pośrednicząca Aim. To examine whether the meaning of life mediates between the importance of some values and life satisfaction. Method. The sample consisted of 75 students of public health and physiotherapy from the University of Bydgoszcz. The following tools were used: Purpose in Life Test (PIL), Satisfaction With Life Scale (SWLS), Scheller s Values Scale. Results. The regression analysis confirmed that meaning of life mediates between tastefulness, order, eternal life and life satisfaction. Some values like order, body proportionality, pleasure, regularity of life, body resilience, comfort, possession and helpfulness were directly correlated with satisfaction with life. Key words: meaning of life, values, satisfaction with life, mediator variable Probl Hig Epidemiol 2010, 91(3): 458-462 www.phie.pl Nadesłano: 11.07.2010 Zakwalifikowano do druku: 26.08.2010 Adres do korespondencji / Address for correspondence Mgr psych. Marcin Wnuk Zakład Higieny Uniwersytetu Medycznego ul. Rokietnicka 5C, 60-806 Poznań e-mail: marwnuk@wp.pl Wprowadzenie W psychologii wartości są ujmowane jako: element systemu przekonań jednostki o charakterze nienormatywnym bądź normatywnym; przekonanie innych ludzi na temat stanu psychicznego, fizycznego lub działań jednostki uważanych za godne pożądania; przedmiot, który zaspokaja potrzeby jednostki; obserwowalne zachowania jednostki [1]. Odgrywają one kluczową rolę w strukturze motywacyjnej ukierunkowując działania jednostek na realizację potrzeb, osiąganie celów czy posiadanie rzeczy, które są istotne z perspektywy posiadanej struktury aksjologicznej. Oznacza to, że pewne aspiracje, plany, czynności czy aktywności o charakterze fizycznym, psychicznym, społecznym czy duchowym są podejmowane ze względu na wartości pełniące centralną rolę w indywidualnej hierarchii wartości. Realizacja wartości sprzyja odkrywaniu sensu życia w zależności od tego na ile dana wartość odgrywa istotną rolę w strukturze aksjologicznej danego człowieka. Zarówno wartości świeckie, jak i religijne, mogą być źródłem poczucia sensu życia. Osoby, dla których religia jest centralną bądź jedną z najistotniejszych wartości w życiu, odkrywają sens swojego życia w oparciu o wartości religijne, natomiast agnostycy, ateiści oraz osoby niereligijne mogą odkrywać sens swojego życia kierując się w życiu wartościami świeckimi [2], takimi jak opieka nad innymi, wartości związane z rodziną i wspólnotą, autonomia i niezależność, własny rozwój i odpoczynek, relacje rodzinne czy przyjaźń i miłość [3-5]. W badaniach Mądrzyckiego miłość i przyjaźń były najczęściej wybieranymi przez studentów wartościami będącymi źródłem sensu życia. Na drugim miejscu znalazł się Bóg, potem dobro, brak samotności, wiara w życie pozagrobowe, wspaniałość świata oraz nadzieja na lepsze życie i możliwość osiągnięcia szczęścia [5]. W badaniach przeprowadzonych przez Chlewińskiego 84% respondentów porządkując ważność motywów wiary wybrała odpowiedź, iż religia
Wnuk M, Marcinkowski JT. Rola wartości dla poczucia sensu życia oraz satysfakcji z życia studentów 459 nadaje sens ludzkiemu życiu, 64% wybrało, że świat bez Boga byłby niezrozumiały, natomiast dla 47% religia była czynnikiem dającym siłę do życia [6]. W literaturze przedmiotu sens życia jest traktowany jako najistotniejszy element struktury motywacyjnej [7]. Dla Frankla podstawową kategorią motywacyjną jest wola sensu. Wchodzi ona w zakres podstawowej dynamiki duchowej człowieka zwanej noodynamiką i nie da się jej sprowadzić ani wyprowadzić z innych potrzeb [8]. Sens życia nie jest człowiekowi dany raz na zawsze, będąc sprowadzalny do danej konkretnej sytuacji czy wydarzenia, które wymuszają na nim poszukiwanie i odkrycie ich znaczenia. Z drugiej strony sens danych okoliczności ma charakter indywidualny, dzięki czemu każdy może w nich odnaleźć swój własny specyficzny i wyjątkowy sens. Natura tego sensu ma obiektywny charakter co sprawia, iż nie można go nadać czy wytworzyć, ale należy odkryć [7]. Wartości istnieją obiektywnie nie będąc wytworem procesu psychicznego zachodzącego na poziomie poznawczym jednostki. Poszukiwanie sensu życia zakłada zaangażowanie i wysiłek ze strony człowieka. Odnajdywanie sensu życia jest niezbędnym warunkiem prawidłowego funkcjonowania [9-11]. Poczucie sensu życia jest dane każdemu człowiekowi w formie głębokiej satysfakcji będącej konsekwencją jego zaangażowania się w świat wartości dzięki możliwości przekraczania własnych uwarunkowań w działaniu wspólnotowym, społecznym, w relacji ja-ty [12]. Odkrycie sensu życia jest elementem sine qua non poczucia szczęścia [13]. Osiągnięcie szczęścia jest skutkiem realizacji celów życiowych oraz dostrzegania sensu swojego życia. Badania potwierdzają kluczową rolę odkrywania sensu życia dla jakości życia oraz dobrostanu jednostek [14]. Poczucie sensu życia wydaje się pełnić pośredniczącą rolę pomiędzy religijnością jako wartością a satysfakcją z życia. Steger i Frazier dowiedli, że wśród studentów psychologii poczucie sensu życia pośredniczy pomiędzy zaangażowaniem religijnym a satysfakcją z życia [15]. Oznacza to, że korzystanie z praktyk religijnych sprzyja odkrywaniu sensu życia wpływając pośrednio na satysfakcję z życia. Również wśród kobiet religijność jest związana z poczuciem sensu życia, decydując o ich satysfakcji z życia [16]. Analogicznie można założyć, że również wartości świeckie mogą być źródłem poczucia sensu życia, wpływając pośrednio na satysfakcję z życia, która jest poznawczym aspektem dobrostanu i jakości życia [17]. Zgodnie z propozycją Maciuszka [18] jakość życia jednostek może być analizowana przez pryzmat realizowania określonego typu wartości. Zgodnie z klasyfikacją Schelera wartości posiadają hierarchiczną strukturę i dzielą się na wartości hedonistyczne w oparciu o zasadę przyjemne nieprzyjemne, utylitarystyczne, witalne zgodnie z dymensją szlachetne pospolite, duchowe lub kulturowe (moralne, estetyczne, poznawcze i prawne) oraz religijne, czyli świętość. Wartości hedonistyczne dotyczą sfery zmysłowości, a jakość życia w ich wypadku jest wyznaczona przez poziom zaspokojenia potrzeb fizjologicznych i materialnych związanych z używanymi dobrami. Preferowanie wartości witalnych, związanych z wszystkim tym, co znajduje się w opozycji szlachetne - pospolite, czyli tężyzny fizycznej, sprawności i osiągania mistrzostwa sportowego, wiąże jakość życia z tym, co dotyczy pomyślności i powodzenia - ze sławą, władzą i wpływami. Jakość życia może być oparta na realizacji wartości duchowych i religijnych. W pierwszym przypadku mamy do czynienia z tworzeniem i doświadczaniem piękna, dobra moralnego, poznaniem prawdy, natomiast realizacja wartości religijnych opiera się na ich wyjątkowym doświadczeniu. Cel pracy Sprawdzenie, czy wśród studentów wartości wyróżnione przez Schellera z różnych poziomów stworzonej przez niego struktury aksjologicznej są korelatami poczucia sensu życia wpływając pośrednio na ich satysfakcję z życia. Materiał i metoda W badaniach w 2010 r. wzięło udział 75 studentów fizjoterapii i zdrowia publicznego studiujących w Bydgoskiej Szkole Wyższej. Ankiety były rozdawane i wypełniane podczas zajęć. Kobiety stanowiły 86,7%, podczas, gdy mężczyzn było 13,3%. Wykształcenie średnie posiadało 90,7%, natomiast wyższe 9,3%. Zastosowano następujące narzędzia badawcze: Skala Sensu Życia (PIL) Crumbaugha i Maholicka w adaptacji Prężyny, Skala Wartości Schelerowskich w adaptacji Brzozowskiego, Skala Satysfakcji z Życia (SWLS) w adaptacji Juczyńskiego. Skala Sensu Życia (PIL) składa się z dwudziestu pozycji dotyczących potrzeby sensu życia. Na każde z pytań respondent odpowiada, mając za zadanie zakreślenie pola mieszczącego się na kontinuum pomiędzy 1 a 7, gdzie 7 oznacza maksymalne nasilenie odczucia związanego z sensem życia, natomiast 1 najmniejsze. Wyniki oblicza się poprzez zsumowanie odpowiedzi na wszystkie pytania. Im wyższy wynik, tym silniejsze zaspokojenie potrzeby sensu życia, im niższy, tym większa frustracja egzystencjalna. Zakres możliwych do uzyskania wyników mieści się w zbiorze pomiędzy 20 a 140 punktami [19]. Rzetelność tego narzędzia mierzona współczynnikiem korelacji r-pearsona wyniosła 0,82, z poprawką Spearmana- Browna 0,90 [20]. Dla polskiej wersji skali, przy użyciu metody test retest w odstępie pół roku, uzy-
460 Probl Hig Epidemiol 2010, 91(3): 458-462 skano rzetelność od 0,64 do 0,70, w zależności od badanej populacji [21]. W przytaczanych badaniach rzetelność wyniosła α-cronbacha = 0,77. Skala Wartości Schelerowskich nawiązuje do Schelerowskiej teorii obiektywnej hierarchii wartości. Umożliwia poznanie subiektywnej ważności 50 wartości, a także pozwala na ocenę podobieństwa wartości subiektywnych do obiektywnego i idealnego prototypu. Narzędzie składa się z listy 50 wartości, tworzących 10 grup. Skale podstawowe: wartości Hedonistyczne, Witalne, Estetyczne, Prawda, Moralne, Święte. Skale czynnikowe: Sprawność i Siła Fizyczna, Wytrzymałość, Świętości Świeckie, Świętości Religijne. Zadanie badanego polega na dokonaniu, na 101-punktowej skali, oceny subiektywnej ważności każdej wartości. Narzędzie prezentuję zadawalające właściwości psychometryczne zarówno pod względem trafności jak i rzetelności [22]. W przytaczanych badaniach rzetelność wyniosła α-cronbacha = 0,91. Skala Satysfakcji z Życia (SWLS) jest powszechnie używanym narzędziem do mierzenia dobrostanu psychicznego w oparciu o operacjonalizację satysfakcji z życia jako świadomej poznawczej oceny życia podczas której jednostka dokonuje porównania warunków swojego życia z narzuconymi sobie standardami [23]. Miara ta zawiera 5 stwierdzeń na które osoba badana udziela odpowiedzi na 7-stopniowej skali. Im większa ilość punktów tym większa satysfakcja z życia osoby badanej. Skala ta posiada zadawalające właściwości psychometryczne. Jej rzetelność mierzona metodą test retest wyniosła 0,83 po dwutygodniowym ponownym badaniu, 0,84 po miesięcznym, natomiast od 0,64 do 0,82 po dwumiesięcznym [24]. Jej jednoczynnikowy charakter został potwierdzony w kilku projektach badawczych [25-27]. W przytaczanych badaniach rzetelność wyniosła α-cronbacha = 0,72. Wyniki i ich omówienie Wyniki współczynników korelacji pomiędzy poczuciem sensu życia i satysfakcją z życia a ważnością wyróżnionych wartości zostały przedstawione w tabeli I. Zanotowano pozytywne umiarkowane zależności pomiędzy poczuciem sensu życia a satysfakcją z życia oraz ważnością wartości gustowność, jak również pozytywne słabe korelacje tej zmiennej z ważnością wartości życie wieczne, uporządkowanie i proporcjonalność kształtów. Ranga wartości prawdomówność była słabo ujemnie związana z poczuciem sensu życia. Zanotowano pozytywne związki pomiędzy satysfakcją z życia a ważnością wartości gustowność, ład, proporcjonalność kształtów, przyjemność, regularność życia, sprężystość ciała, uporządkowanie, wygoda, posiadanie, życie wieczne. Satysfakcja z życia korelowała ujemnie z ważnością wartości pomagania. Tabela I. Wartości współczynników korelacji pomiędzy poczuciem sensu życia i satysfakcją z życia a ważnością wyróżnionych wartości wśród studentów (n=75) Table I. Values of correlation coefficients between meaning of life and satisfaction with life vs. the importance of values indicated by students (n=75) Wyróżnione wartości /indicated values Wartości współczynników korelacji: Sens życia /Meaning of life Satysfakcja z życia /Satisfaction with life Satysfakcja z życia/satisfaction with life 0,42** Bóg/God -0,06-0,06 Dobroć/Kindness -0,12 0,00 Dostatnie życie/wealthy life 0,14 0,22 Elegancja/elegance 0,24 0,22 Gustowność/tastefulness 0,33** 0,27* Harmonia/harmony -0,02 0,00 Honor/honour 0,07-0,05 Inteligencja/intellect 0,01-0,07 Kraj/country 0,06 0,11 Logiczność/logic 0,04 0,08 Ład/order 0,12 0,26* Mądrość/wisdom -0,17 0,02 Miłość bliźniego/love for others -0,17 0,14 Miłość erotyczna/sex -0,03 0,02 Naród/nation 0,08 0,13 Niepodległość/independence 0,12 0,00 Obiektywność/objectivity -0,10-0,01 Odporność na zmęczenie/resistance to fatigue -0,06-0,16 Ojczyzna/native land -0,02 0,04 Otwarty umysł/open mind -0,07-0,16 Państwo/state 0,04 0,11 Patriotyzm/patriotism -0,08 0,12 Prawdomówność/truthfulness -0,25-0,13 Proporcjonalność kształtów/body proportionality 0,27* 0,37** Przyjemność/pleasure -0,02 0,32** Radość życia/joy of living -0,05-0,05 Regularność życia/regularity of life 0,11 0,34** Rozumienie/understanding -0,19 0,07 Rzetelność/reliability -0,12-0,10 Siła fizyczna/physical strength 0,03 0,11 Sprawność/fitness -0,01-0,06 Sprężystość ciała/body resilience 0,17 0,38** Szczerość/sincerity -0,02-0,04 Szerokie horyzonty umysłowe/broad mind 0,12-0,02 Uczciwość/honesty -0,08-0,20 Umiejętność znoszenia chłodu/resistance to cold 0,13 0,03 Uporządkowanie/orderliness 0,27* 0,28* Uprzejmość/politeness 0,10 0,10 Wiara/faith -0,04 0,14 Wiedza/knowledge 0,10-0,03 Wygoda/comfort 0,11 0,26* Wypoczęcie/rest 0,19 0,06 Zbawienie/salvation 0,08 0,09 Pokój/peace 0,08-0,02 Pomaganie/helpfulness -0,08 0,00 Posiadanie/posession 0,15 0,27* Życie pełne wrażeń/exciting life 0,02 0,15 Życie wieczne/eternal life 0,26* 0,31* Życzliwość/friendliness 0,01-0,05 **Korelacja jest istotna na poziomie 0,01 *Korelacja jest istotna na poziomie 0,05
Wnuk M, Marcinkowski JT. Rola wartości dla poczucia sensu życia oraz satysfakcji z życia studentów 461 Aby zmienną można było uznać za pośredniczącą w relacji pomiędzy zmienną niezależną i zmienną zależną musi być ona skorelowana z obiema zmiennymi. Dodatkowo zmienna zależna musi być związana ze zmienną niezależną. Po wprowadzeniu wszystkich 3 wymienionych elementów do równania regresji zależność pomiędzy zmienną niezależną i zmienną zależną musi zostać zredukowana do poziomu nieistotnego statystycznie przy jednoczesnym pozostawaniu przez zmienną pośredniczącą w roli predykatora zmiennej zależnej [28]. Dla zweryfikowania, czy wartości, które korelowały z poczuciem sensu życia i satysfakcją z życia są bezpośrednio związane z satysfakcją z życia, zastosowano analizę regresji liniowej. Do równania regresji wprowadzono jednocześnie zmienną poczucie sensu życia, satysfakcję z życia jako zmienną zależną oraz wartości takie, jak gustowność, proporcjonalność kształtów, uporządkowanie oraz życie wieczne. Okazało się, że predyktorami satysfakcji z życia studentów pozostało poczucie sensu życia oraz proporcjonalność kształtów (beta = 0,373; beta = 0,299; F=12,70; p < 0,01), natomiast związki pomiędzy gustownością, uporządkowaniem oraz życiem wiecznym a satysfakcją z życia uzyskane na etapie korelacji parami okazały się nieistotne statystycznie, odpowiednio (beta = 0,032; p = 0,791), (beta = 0,053; p = 0,663) oraz (beta = 0,113; p = 0,345). Hipoteza stwierdzająca istnienie pośredniczącej roli poczucia sensu życia pomiędzy ważnością wyróżnionych wartości a satysfakcją z życia wśród studentów fizjoterapii i zdrowia publicznego została częściowo potwierdzona. Pośrednia relacja łączyła ważność wartości gustowność, uporządkowanie, życia wieczne i satysfakcję z życia. Zastosowana metoda badawcza pomimo poprzecznego modelu badań umożliwia identyfikację kierunku relacji badanych zmiennych [28]. W kontekście otrzymanych rezultatów oznacza to, że w strukturze aksjologicznej badanych studentów wzrostowi istotności takich wartości jak gustowność, uporządkowanie oraz życie wieczne towarzyszy wysoki poziom poczucia sensu życia przejawiający się w umiejętności odkrywania sensu dziejących się wydarzeń i sytuacji, którego konsekwencją jest wysoki poziom ich satysfakcji z życia. Okazało się, że zarówno wartości o charakterze estetycznym, takie jak gustowność i uporządkowanie, jak i wartość święta o charakterze religijnym taka jak życie wieczne sprzyjają odnajdywaniu sensu życia. Żadna inna wartość religijna, duchowa, użytecznościowa, witalna czy hedonistyczna, poza prawdomównością jako wartością moralną, nie była związana z poczuciem sensu życia. Relacje łączące obie te zmienne miały ujemny znak, co oznacza, iż im mniejszą ważność przypisywali studenci prawdomówności, tym posiadali większe poczucie sensu życia. Otrzymane rezultaty są w pewnej mierze zgodne z dotychczasowymi wynikami badań potwierdzając, że zarówno wartości religijne, jak i duchowe mogą być źródłami sensu życia prowadząc w konsekwencji do większej satysfakcji z życia [15,16]. Dowodzą one także, iż wartości świeckie takie jak gustowność czy uporządkowanie mogą być związane z poczuciem sensu życia [3-5]. Żadne wartości hedonistyczne oraz witalne nie były związane z poczuciem sensu życia, co oznacza, że wzrostowi ich znaczenia dla studentów zdrowia publicznego i fizjoterapii nie towarzyszy wysoki poziom sensu życia. Z drugiej strony niektóre wartości z obu powyższych kategorii były bezpośrednio związane z satysfakcją z życia, tak jak było to w przypadku ważności takich wartości jak przyjemność, posiadanie oraz wygoda. Również sprężystość ciała zaliczana do wartości witalnych, ład, regularność rysów i proporcjonalność kształtów wchodzące w skład wartości estetycznych oraz pomaganie jako wartość moralna były bezpośrednio skorelowane z satysfakcją z życia. Okazuje się, że większe znaczenie niektórych wartości jest bezpośrednio związane z satysfakcją z życia, natomiast w przypadku innych wartości relacje te mają charakter pośredni, a zmienną występującą jako mediator w tym związku jest poczucie sensu życia. Otrzymane rezultaty uprawdopodobniły model zaproponowany przez Maciuszka według którego wartości mogą kształtować satysfakcję z życia jako jeden z aspektów jakości życia niezależnie od tego jaka jest ich ranga w strukturze aksjologicznej. Zgodnie z otrzymanymi wynikami nie są to wartości należące do jednej wyróżnionej przez Schelera kategorii aksjologicznej. Zgodnie z jego koncepcją wartości posiadają hierarchiczny charakter i tylko realizacja wartości niższego rzędu może prowadzić do osiągania wartości zlokalizowanych wyżej w strukturze aksjologicznej. Wykazano, że tylko niektóre wartości studentów fizjoterapii oraz zdrowia publicznego są bezpośrednio związane z satysfakcją z życia i żadna z nich nie jest wartością świętą, czyli przynależną do najwyższego poziomu stworzonej przez niego hierarchii. Mogą oni być bardziej usatysfakcjonowani z życia, kiedy ważność nadawana niektórym wartością takim jak przyjemność, posiadanie, wygoda, sprężystość ciała ład, regularność rysów, proporcjonalność kształtów oraz pomaganie ulega zwiększeniu, podczas, gdy wzrost znaczenia innych wartości szczególnie z kręgu wartości świętych nie ma z nią bezpośredniego związku. Należy dodać, że otrzymane rezultaty dają ograniczoną możliwość generalizacji i sprowadzają się tylko do wniosków dotyczących badanej populacji, czyli w tym wypadku studentów fizjoterapii i zdrowia publicznego.
462 Probl Hig Epidemiol 2010, 91(3): 458-462 Uzyskane wyniki niosą za sobą pewne implikacje natury praktycznej. Na bazie otrzymanych rezultatów można przypuszczać, że w przypadku studentów fizjoterapii i zdrowia publicznego działania edukacyjnowychowawcze skoncentrowane na wzroście znaczenia pewnych wartości będą miały odzwierciedlenie w ich satysfakcji z życia oraz poczuciu sensu życia. Również oddziaływania terapeutyczne skierowane do tej populacji powinny się opierać na podkreślaniu znaczenia i wagi pewnych wartości dzięki którym egzystencja jej członków będzie bardziej satysfakcjonująca i przepełniona sensem. Piśmiennictwo / References 1. Matusewicz C. Psychologia wartości. PWN, Warszawa 1975. 2. Prężyna W. Wykłady z psychologii w KUL. KUL, Lublin 1988. 3. Bar-Tur L, Savaya R, Prager E. Sources of meaning in life for young and old Israeli Jews and Arabs. J Aging Studies 2001, 15: 253-269. 4. Stuckey JC. Faith, aging and dementia. Experiences of Christian, Jewish, and non-religious spousal caregivers and older adults. Dementia 2003, 2: 337-352. 5. Mądrzycki T. Osobowość jako system tworzący i realizujący plany. UG, Gdańsk 2002. 6. Chlewiński Z. Z badań obrazu religii w świadomości społecznej. Więź 1980, 2: 13-31. 7. Frankl V. Psychoterapia dla każdego. PAX, Warszawa 1978. 8. Wolicki M. Teoria motywacji w ujęciu Victora Emila Frankla. Zdr Psychiczn 1988, 1: 59-64. 9. Frankl V. Homo patiens. Pax, Warszawa 1998. 10. Obuchowski K. Psychologia dążeń ludzkich. PWN, Warszawa 1983. 11. Oleś P. Wartościowanie a osobowość: psychologiczne badania empiryczne. KUL, Lublin 1989. 12. Popielski K. Wartości i ich znaczenie w życiu ludzi [w:] Człowiek wartości sens: studia z psychologii egzystencji: logoteoria i nooteoria, logoterapia i nooterapia. Popielski K (red). KUL, Lublin 1996: 61-76. 13. Frankl V. Paradoksy szczęścia. Życie i Myśl 1977, 1: 33-45. 14. Wnuk M. Porównanie egzystencjalnych oraz religijnoduchowych aspektów funkcjonowania studentów i osób uzależnionych od alkoholu. Roczn Psychol 2008, 11: 175-189. 15. Steger MF, Frazier P. Meaning in life: One link in the chain from religiousness to well-being. J Counseling Psychol 2005, 52: 574-582. 16. Zika S, Chamberlain K. Religiosity, life meaning and wellbeing: Some relationship in a sample of women. J Scientific Study Religion 1988, 27: 411-420. 17. Diener E. Subjective well-being. Psychological Bulletin 1984, 95: 542-75. 18. Maciuszek J. Jakość życia a nieuniknioność ludzkiego cierpienia [w:] Psychologiczne i pedagogiczne wymiary jakości życia. Bańka A, Derbis R (red). UAM WSP, Poznań- Częstochowa 1994: 63-71. 19. Cekiera C. Toksykomania. Narkomania. Lekomania. Alkoholizm. Nikotynizm. PWN, Warszawa 1995. 20. Crumbaugh JC, Maholic LT. An experimental study an existentialism, the psychometric approach to Frank s concept of noogenic neurosis. J Clin Psychol 1964, 20: 200 207. 21. Siek S. Wybrane metody badania osobowości. AkadTeol Katol, Warszawa 1993. 22. Diener E, Emmons RA, Larsen RJ, Griffin S. The Satisfaction with Life Scale. J Personality Assessment 1985, 49, 71-75. 23. Pavot W, Diener E. Review of the satisfaction with life scale. Psychol Assessment 1993, 164-172. 24. Lewis CA, Shevlin ME, Bunting BP, Joseph S. Confirmatory factor analysis of the satisfaction with life scale: replication and methodological refinement. Perceptual Motor Skills 1995, 80: 304-306. 25. Pavot W, Diener E, Colvin CR, Sandvik E. Further validation of the satisfaction evidence for the cross-method convergence of well-being. Social Indicators Res 1991, 28: 1-20. 26. Shevlin ME, Bunting PB. Confirmatory factor analysis of the satisfaction with life scale. Perceptual Motor Skills 1994, 79: 1316-1318. 27. Brzozowski P. Skala Wartości Schelerowskich SWS. Podręcznik. Pracownia Testów Psychologicznych PTP, Warszawa 1995. 28. Baron RM, Kenny DA. The moderator-mediator variable distinction in social psychological research: conceptual, strategic, and statistical considerations. J Personality Social Psychol 1986, 51:1173-1182.