Dr hab. Michał Bilewicz Wydział Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego Recenzja pracy doktorskiej mgr Piotra Dragona, The compensation effect in perception of groups: the role of epistemic motivation pod kierunkiem prof. dr hab. Małgorzaty Kossowskiej i prof. Arie Kruglanskiego. Przedmiotem niniejszej recenzji jest szczegółowa ocena, czy rozprawa doktorska The compensation effect in perception of groups: the role of epistemic motivation autorstwa mgr Piotra Dragona spełnia warunki określone w art. 13 ustawy o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki. Wymogiem art. 13 ustawy jest, by rozprawa doktorska przygotowywana pod opieką promotora, stanowiła oryginalne rozwiązanie problemu naukowego lub oryginalne dokonanie artystyczne oraz wykazywała ogólną wiedzę teoretyczną kandydata w danej dyscyplinie naukowej lub artystycznej, a także umiejętność samodzielnego prowadzenia pracy naukowej lub artystycznej. Kwestia wyjaśnienia mechanizmu komplementarnej stereotypizacji jest jednym z najważniejszych problemów analizowanych na gruncie dwuwymiarowych modeli treści stereotypów. Prace m.in. Nicolasa Kervyna, Vincenta Yzerbyta czy Susan Fiske podejmowały próbę opisu efektu kompensacji i jego konsekwencji, jak również pokrewnych zagadnień efektu pominięcia czy efektu insynuacji. Prac badających przyczyny efektu kompensacji jest jednak niewiele. Na tym tle przedsięwzięcie badawcze podjęte przez Piotra Dragona wydaje się niezwykle cenne. Jest to próba zastosowania teorii potocznej epistemologii Arie Kruglanskiego, oraz jej rozwinięcia w modelu czynników zakłócających preferencje epistemiczne Małgorzaty Kossowskiej, do wyjaśnienia zjawiska efektu kompensacji. 1
Dotąd dominującym wyjaśnieniem zjawiska komplementarności w stereotypizacji były motywacje makrospołeczne takie jak chęć podtrzymania hierarchii społecznej czyli legitymizacja systemu. Wyjaśnienie to, poza naszymi niedawnymi badaniami dotyczącymi stereotypów etnicznych (Cichocka, Winiewski, Bilewicz, Bukowski, 2015), nie doczekało się jednak bogatej literatury empirycznej. Co więcej, badanie naszego zespołu dotyczyło komplementarności stereotypu, a nie efektu kompensacji. Efekt kompensacji, jak słusznie zauważa autor, polega na zróżnicowanym postrzeganiu dwóch grup na wymiarach ciepła i kompetencji. Komplementarność stereotypu może zaś dotyczyć tylko jednej grupy ( skoro jest zimna to pewnie kompetentna, skoro jest ciepła, to pewnie niekompetentna ). Autor niniejszej rozprawy podjął więc bardzo ambitną próbę wyjaśnienia zjawiska w zupełnie inny sposób, aniżeli przyjęty dotąd w literaturze. Jego badania zdają się więc rozwijać zarówno teorię komplementarnej stereotypizacji, jak i pokazują kolejne zastosowanie modelu czynników zakłócających realizację preferencji epistemicznych. Część teoretyczna niniejszej rozprawy zawiera bardzo porządny i szeroki opis badań nad komplementarną stereotypizacją oraz teorią potocznej epistemologii i jej rozwinięciami dokonywanymi w zespole Małgorzaty Kossowskiej. Autor pracy trafnie zauważa, że wyjaśnienie oparte na potrzebie uzasadniania systemu, odwołujące się do procesów międzygrupowych, sugeruje istnienie świadomej decyzji dotyczącej komplementarności co nie pozwala wytłumaczyć automatycznego charakteru procesów komplementarnej stereotypizacji. Wyprowadzając główną tezę swojej pracy, autor stwierdza, że efekt kompensacji stanowi rodzaj oszczędności poznawczej, typowej dla osób z wysoką potrzebą domknięcia poznawczego. Wydaje się jednak, że stosowanie efektu halo (skoro są ciepli, to pewnie są też 2
kompetentni; skoro są kompetentni, to pewnie są też ciepli; skoro jedni są ciepli, to inni pewnie też są kompetentni, a skoro jedni są kompetentni, to inni są też ciepli) powinno być jeszcze większą oszczędnością poznawczą oznacza bowiem ocenę obiektów społecznych wyłącznie na jednym wymiarze (pozytywne-negatywne). Stąd można by równie dobrze postawić przeciwną hipotezę do tej zaproponowanej przez autora: że to kompensacja wymaga większego wysiłku poznawczego aniżeli efekt halo. Na poparcie zaproponowanego modelu Piotr Dragon przedstawia szereg eksperymentów dotyczących poznania międzygrupowego, w którym stosuje beztreściowe zadania formalne, a czasem manipulacje dotyczące treści stereotypu konkretnych istniejących narodów. Uważam takie podejście za bardzo wartościowe gdyż pozwala pokazać podstawowe mechanizmy, jednocześnie testując je w kontekście realnie istniejących grup. Nieco niejasnym elementem procedury trzeciego eksperymentu w przedstawianej serii badań była manipulacja poziomem ciepła Hiszpanów (grupy tradycyjnie postrzeganej jako ciepła). Badani otrzymali tekst informujący, że międzynarodowe badanie porównawcze dowiodło, iż Hiszpanie są najbardziej lubianym narodem w Europie (grupa kontrolna nie otrzymała zaś takiej informacji). Informacja o ocenie Hiszpanów jako sympatycznych o ile prawdziwy jest efekt kompensacji powinna prowadzić do zaniżania ocen ich kompetencji, bądź podwyższania kompetencji Polaków (grupy odniesienia). Z nieznanego powodu efekty tej manipulacji nie zostały poddane jakiejkolwiek analizie statystycznej. Co więcej, kierunek zaobserwowanych efektów sugerował raczej efekt halo, a nie efekt kompensacji. Manipulacja ciepłem spowodowała bowiem, że badani zaczęli postrzegać Hiszpanów jako nie tylko bardziej ciepłych, lecz również bardziej moralnych oraz bardziej (a nie mniej!) kompetentnych niż w wypadku badanych z grupy kontrolnej, którzy nie dostali informacji o cieple Hiszpanów. Co 3
więcej, badani Ci oceniali Polaków jako mniej ciepłych, moralnych i kompetentnych niż w grupie kontrolnej. Samo zjawisko stereotypu komplementarnego które miało zostać wyjaśnione w tym badaniu zdaje się tutaj w ogóle nie pojawiać. W modelu analitycznym przedstawionym na stronie 55 założona jest interakcja drugiego stopnia, w której efekty manipulacji eksperymentalnej moderują wpływ potrzeby domknięcia poznawczego na związek dwóch wymiarów treści stereotypu. Model ten nie został jednak tak przetestowany, a można by się spodziewać, że to dopiero test uwzględniający manipulację pozwalałby zweryfikować hipotezę, że osoby o wysokiej potrzebie domknięcia stosują przekazaną im informację w sposób wskazujący na komplementarną stereotypizację powinny dokonywać większej kompensacji niż osoby o niskiej potrzebie domknięcia poznawczego. Nie jest do końca jasne, dlaczego manipulacja eksperymentalna w badaniu 3 w ogóle nie była poddana analizie a zatem badanie jest analizowane tak, jakby było badaniem korelacyjnym a nie eksperymentalnym. W badaniu czwartym przeprowadzono identyczną manipulację jak w badaniu trzecim jednak informacja dotyczyła nie Hiszpanów (grupy standardowo uważanej za ciepłą), lecz Niemców (grupy uważanej za zimną), a zatem manipulacja przekazywała informację niezgodną ze stereotypem. Znów efekty manipulacji nie zostały poddane analizie choć wskazują one, że efekt komplementarności się nie pojawił. Manipulacja spowodowała, że badani oceniali Niemców jako nieznacznie bardziej moralnych i bardziej kompetentnych niż w grupie kontrolnej, która nie otrzymała informacji o wysokim cieple Niemców. Analiza interakcji wykazała, że efekty z badania trzeciego zreplikowały się w badaniu czwartym, ale tylko w warunku spójnej ze stereotypem informacji. U badanych, którym przedstawiano informację niespójną ze stereotypem, efekt uległ odwróceniu. Jest to wynik 4
bardzo ciekawy i wskazujący, że rola potrzeby domknięcia poznawczego w komplementarnej stereotypizacji jest zupełnie odmienna w sytuacjach nietypowych, w których badani są wyrwani z rutyny w przetwarzaniu informacji. Nie do końca zrozumiałe było dla mnie, czemu badania 3 i 4, mające identyczną procedurę, nie stanowiły dwóch warunków jednego badania i nie zostały poddane łącznej analizie. Wydaje mi się, że efekt ten byłby bardziej przekonujący, gdyby został pokazany w jednym badaniu eksperymentalnym, w którym uczestnikom pokazywano by informację niezgodną ze stereotypem (ciepło Niemców) vs zgodną ze stereotypem (ciepło Hiszpanów). W badaniu piątym zastosowano ciekawy model eksperymentalny z powtórzonym pomiarem. Najważniejszym zaobserwowanym tu efektem była interakcja potrzeby domknięcia poznawczego oraz informacji niespójnej ze stereotypem w wyjaśnieniu związku ocen ciepła i kompetencji uczniów szkoły kucharskiej. Nie było dla mnie jednak jasne, czemu autor przedstawił wyłącznie tą analizę, natomiast nie omówił dokładniej analizy, w której badano by związek ciepła uczniów szkoły kucharskiej ze zmianą kompetencji szkoły handlowej. Skoro, jak autor sam zauważa, efekt kompensacji dotyczy relatywnych ocen dwóch grup na dwóch wymiarach (autor przyjmuje tu definicję za Kervynem i in., 2011, że efekt kompensacji to tendencja do różnicowania dwóch obiektów społecznych poprzez kontrastowanie ich na podstawowych wymiarach w sposób kompensujący ). W tym sensie analiza związków postrzegania handlowców i kucharzy w zależności od NfCC po niespójnym komunikacie byłaby lepszym testem przyczyn efektów kompensacyjnych. Przedstawiona do recenzji praca pokazuje w przekonujący sposób interesujący wzorzec wyników, który wydaje się spójny z proponowanym przez zespół Małgorzaty Kossowskiej modelem czynników zakłócających procesy epistemiczne. Praca ta wykazała, że 5
efekt kompensacji jest zależny od motywacji epistemicznych wtedy, gdy ludzie postrzegają grupy w sposób rutynowy. Gdy jednak wytrąceni są z tej rutyny poprzez konfrontację z niespójną informacją, przestają realizować cele zgodne ze swoją motywacją epistemiczną. Wydaje się jednak, że związki potrzeby domknięcia poznawczego z komplementarnością nie są jednoznacznym potwierdzeniem uczenia się kompensacyjnego wzorca ze środowiska ani też nie są jednoznaczną falsyfikacją hipotezy o kluczowej roli legitymizacji systemu czy utrzymania nierówności. Możliwe przecież, że zachodzi tu interakcja wyższego rzędu i u osób o wysokiej potrzebie domknięcia poznawczego potrzeba legitymizacji systemu będzie moderować efekty kompensacyjne. Hipoteza o legitymizacji systemu nie była w końcu bezpośrednio testowana w przedstawionej do recenzji pracy doktorskiej. Nie umniejsza to w żadnym stopniu wagi głównego odkrycia Piotra Dragona, jakim jest wyjaśnienie epistemicznych czynników odpowiedzialnych za procesy kompensacyjne w stereotypizacji. Pewną słabością pracy jest to, że w wielu miejscach autor zdaje się nie rozróżniać efektu kompensacji i komplementarności stereotypu. Z jednej strony, słusznie zauważa, że nasze badania (Cichocka i in., 2015) wskazujące na motywacyjną rolę uzasadniania systemu w stosowaniu komplementarnej stereotypizacji nie są badaniami efektu kompensacji gdyż efekt ten wymaga porównania dwóch obiektów, a nie kompensacji na dwóch wymiarach postrzegania jednego obiektu. Z drugiej strony, przytacza badania Kervyna i in. z 2012 roku, w których efekt kompensacji dotyczył tylko jednego obiektu (a zatem nie był to efekt kompensacji tylko komplementarna stereotypizacja). Co więcej, zarówno w niektórych procedurach badawczych, jak i w części teoretycznej, autor zdaje się zakładać tożsamość myślenia komplementarnego o grupie z efektem kompensacji. Wydaje się jednak, że są to zupełnie odmienne zjawiska. Pierwsze z nich może faktycznie być efektem opartym na motywacjach międzygrupowych (potrzeba legitymizacji systemu), zaś drugie raczej na bardziej 6
podstawowych procesach poznawczych i motywacjach epistemicznych. Choć Kervyn i współpracownicy zdają się stosować to pojęcie również w sposób nieostry, to wydaje się, że rozróżnienie tych dwóch zjawisk na podstawie kryjących się za nimi odmiennych motywacji - byłoby ważnym wkładem teoretycznym. Może to stanowić wskazówkę dla autora do podjęcia dalszych badań na ten temat. Podsumowując, uważam, że recenzowana praca odpowiada w pełni ustawowym warunkom stawianym rozprawom doktorskim. Ta zwięzła praca w wyczerpujący sposób przedstawia ciekawy projekt badawczy, w którym stosując zróżnicowane metody ukazano bardzo podstawowy, kilkukrotnie zreplikowany, efekt. Odkrycie epistemicznych mechanizmów efektu kompensacji jest istotnym krokiem naprzód w badaniach nad przyczynami komplementarnego charakteru postrzegania międzygrupowego. Ta wyjątkowo zwięzła praca napisana została dojrzałym językiem naukowym, a zastosowane w niej zaawansowane metody analizy statystycznej świadczą o doskonałym warsztacie doktoranta. Stawiam zatem wniosek, by dopuścić mgr Piotra Dragona do publicznej obrony rozprawy i wnioskuję o wyróżnienie jego rozprawy doktorskiej (magna cum laude). 7