BADANIA WARTOŚCI PSZCZELARSKIEJ ROBINII AKACJOWEJ (ROBINIA PSEUDACACIA L.)

PSZCZELNICZE Z E S Z'Y T Y NAUKOWE XXXVII 1993 BADANIA WARTOŚCI PSZCZELARSKIEJ ROBINII AKACJOWEJ (ROBINIA PSEUDACACIA L.) B o l e s ł a w J a b ł o ń s k i, Z b i g n i e w Koł t o w s k i Instytut Sadownictwa i Kwiaciarstwa, Oddział Pszczelnictwa, ul. Kazimierska 2, 24-100 Puławy Streszczenie W latach 1988-1991 w Puławach badano kwitnienie, nektarowanie. wydajność cukrowa i wykorzystywanie przez pszczoły robinii akacjowej. Materiał roślinny stanowiły drzewa (starsze - 25-letnie, 13-14 m wysokości i młodsze - 14-letnie, 6-7 m wysokości) rosnące na słabej piaszczystej glebie, w.zagęszczeniu odpowiednio - 400 i 800 szt. na 1 ha. W badaniach posługiwano się metodą pipetową. Stwierdzono, że kwiaty robinii rozkwitają głównie w dzień, żyją około 4(5) dni, wydzielają nektar w ciągu 3 dni, o koncentracji cukrów około 50%, najobficiej przy pogodzie słonecznej, kiedy maksymalna temperatura dnia przekracza 18(20)OC. Całkowita ilość cukrów wydzielanych przez l kwiat wynosi około 2 mg. W latach dobrego kwitnienia starsze drzewa mogą wytwarzać około 40 mln kwiatów na l ha, a młodsze blisko połowę tego, zaś wydajność cukrów wynosi odpowiednio około 80 kg i 35 kg z l ha. Przy sprzyjającej pogodzie pszczoły miodne są w stanie zebrać prawie cały dostarczany przez robinię pożytek nektarowy. Do dobrego jego wykorzystania ze starszych średnio zwartych zadrzewień robinii potrzeba 5-6 rodzin pszczelich na 1 ha, a młodszych odpowiednio mniej. W populacji robinii występuje duża zmienność pod względem pokroju drzew, siły ich wzrostu, obfitości kwitnienia i nektarowania oraz odporności na wiosenne przymrozki. Słowa kluczowe: robinia akacjowa, kwitnienie, nektarowanie, pożytek pszczeli, wydajność miodowa. WSTĘP Robinia akacjowa, zwana też grochodrzewem, a potocznie niesłusznie "akacją", po sprowadzeniu przez Jana Robina w roku 1615 z pierwotnej jej ojczyzny (wschodnie i środkowe obszary Ameryki Północnej) do Europy, była początkowo we Francji wysadzana w parkach jako drzewo ozdobne (C y b u l - s k i 1960). Z czasem została rozpowszechniona w innych krajach europejskich, gdzie się dobrze zaaklimatyzowała, a następnie także w Azji po Pacyfik (T a e W o ok K i m 1987). W końcu wieku XVIII zaczęto w Europie robinię wprowadzać do lasów. Wywołało to spory wśród leśników, którzy do dziś zarzucają robinii przede wszystkim to, że nie harmonizuje z innymi drzewami w lesie i jest źle przez nie znoszona (H a r a g s i m 1974). Roślina ta doskonale nadaje się jednak do zagospodarowywania różnych piaszczystych 65

nieużytków, wyrobisk piaskowych, stromych zboczy, nasypów i wąwozów oraz hałd hutniczych i kopalnianych (L i P i ń s k i 1976). Na terenach byłego ZSRR była wysadzana w pasach śródpolnych (B l a z e v s k a j a 1983). Obecnie drzewostany robiniowe zajmują w wielu krajach znaczne powierzchnie; na przykład na Węgrzech około 270 000 ha (K e r e s z t e s i 1983), w Rumunii ponad 100 000 ha (S a n d u l jak 1961), w Korei Południowej około 160000 ha er a e W o o k K i m 1987). Duże powierzchnie obsadzone robinią są na Ukrainie i w innych poludniowych republikach byłego ZSRR (G ł u c h o v 1950), w Jugosławii (M o m i r o v s kij 1972), w Bułgarii (P e t k o v 1979), w Czechosłowacji (H a r a g s i m 1974) oraz w pozostałych krajach południowej Europy. W Polsce największy jednolity las robiniowy, o pow. 147 ha, znajduje się na Dolnym Śląsku (B o r n u S i inni 1966). Na pozostałym obszarze kraju robinia rośnie przeważnie przy drogach i na terenach osiedlowych oraz w parkach i na cmentarzach. Słabo zadrzewione robinią są nasze liczne piaszczyste nieużytki, na których roślina ta, jako wiążąca wolny azot z powietrza, udaje się bardzo dobrze. Robinia jest drzewem szybko rosnącym. Jej żółtawe, twarde, wysoko kaloryczne drewno używane jest na opał i różnego rodzaju wyroby. W Rumunii (S a n d u l jak 1961), w Czechosłowacji (S t a s t n y 1968) i na Węgrzech (K e r e s z t e s i 1983) podjęto się selekcji robinii w kierunku podniesienia przydatności jej dla leśnictwa i przemysłu drzewnego. Poza dostarczaniem drewna i spelnianiem roli rośliny o wysokich walorach melioracyjnych i ozdobnych, robinia akacjowa ma ogromne znaczenie dla pszczelarstwa. We wszystkich krajach, gdzie robinia występuje, pszczelarze zbierają z niej wspaniały, jasny, długo nie krystalizujący miód. Na Węgrzech 50-60% ogólnej masy miodu towarowego pochodzi z robinii (K e r e s z t e - s i 1983). Podobnie jest w Rumunii (S a n d u I jak 1969). W Polsce warunki do pozyskiwania czystego miodu robiniowego są tylko w woj. zielonog6rskim (B o r n u s 1966). W innych częściach kraju, gdzie występują pożytki robiniowe, a są to obszary środkowej i południowej części Polski (D e m i a - n o w i c z i G u d e r s k a 1957), miód robiniowy zawiera zwykle mniejsza lub większą domieszkę miod6w z innych roślin. Duże znaczenie robinii jako rośliny miododajnej sprawiło, że od dawna starano się zbadać obfitość nektarowania jej kwiat6w i określić tzw. wydajność miodową. Problemem tym w Niemczech zajmowały się m.in. B e u t l er i S c h o n t a g (1940), w byłym ZSRR - K u l i j e v (1952), R a d a j e - va (1955) i B I a z e v s k aj a (1983), w Czechosłowacji - J a n o t a (1956, 1961) i H a r a g s i m (1974), na Węgrzech - P e t e r i H a I m a g y i (1959), cyt. za H a r a g s i m e m (1974) oraz Ker e s z t e s i (1983), w Rumunii - S a n d u I jak (1961) i C i r n u (1966), cyt. za B I a z e - v s k oj (1983), w Bułgarii - P e t k o v (1967, 1979), a w Polsce - M a k - s y m i u k (D e m i a n o w i c z i inni 1960). Wszystkie dotychczasowe badania obfitości nektarowania kwiatów robinii opierały się na ustalonej przez B e u t I e r (1953) metodyce, według 66

której najpierw określa się tzw. "wartość cukrową", tj. średnia ilość cukrów wydzielonych przez jeden kwiat w ciągu doby, a całkowitą ilość wydzielanych przez kwiat cukrów uzyskuje się z przemnożenia "wartości cukrowej" przez długość życia kwiatu. Tak postępując zakłada się, że kwiaty w momencie izolowania na 24 godziny przed pobraniem nektaru nie zawierają słodkiej wydzieliny, gdyż pszczoły powinny wybrać ją na bieżąco. Tymczasem w nie izolowanych kwiatach robinii zawsze jest obecna pewna ilość nektaru, o czym łatwo się przekonać biorąc kwiat do ust. Można zatem przypuszczać, że uzyskane według dawnej metodyki badań wartości mogą być zawyżone. Celem naszej pracy było zbadanie obfitości nektarowania kwiatów robinii metodą pobierania całkowitych wydzielanych przez kwiaty ilości nektaru w kolejnych dniach okresu kwitnienia, określenie tzw. wydajności cukrowej z drzewa i jednostki powierzchni zadrzewień oraz ustalenie stopnia wykorzystywania pożytku robiniowego przez pszczoły miodne. Dodatkowym uzasadnieniem potrzeby dokładnego poznania robinii od strony jej wartości pszczelarskiej jest to, że w roślinie tej tkwią duże możliwości poprawy pożytków pszczelich w naszym kraju. MATERIAŁ I METODYKA Badnia wykonywano w Puławach w latach 1988-1991. Materiałem, na którym rozpoczęto pracę, były drzewa zasadzone na ubogiej piaszczystej glebie w roku 1966. Tworzyły one dwurzędowy szpaler wiatrochronny, 250 m długości, po którego obu stronach rósł rząd karagany i rząd śnieguliczki. Odległości między rzędami robinii wynosiły 5 m i tyleż między drzewami w rzędach. Los sprawił, że po pierwszym roku badań (jesienią 1988 r.) cały szpaler został zlikwidowany z powodu planowanej w tym miejscu drogi. Drzewa robinii miały wtedy po około 14 m wysokości i liczyły sobie po 25 lat. Dalsze badania były kontynuowane już na młodszym materiale, w wieku 12-15 lat, rosnącym na podobnej słabej glebie w pobliżu lasu. W pierwszym roku wytypowano do badań 3 możliwie reprezentatywne drzewa, do których koron można było dostać się z pomocą drabin. W drugim rokubadano 4 drzewa, a w trzecim i czwartym tylko po jednym, ponieważ inne nie kwitły lub prawie nie kwitły. W celu określenia tzw. sezonowej dynamiki rozkwitania robinii, wytypowano na każdym drzewie doświadczalnym po jednej gałęzi, mającej po kilkadziesiąt kwiatostanów i na każdej codziennie wieczorem, przez cały okres kwitnienia, liczono wszystkie nowo rozkwitłe kwiaty, usuwając im wierzchołki żagielków dla ułatwienia obserwacji. Dodać należy, że w pierwszym i drugim roku badań, w ciągu 5 dni okresu pełni kwitnienia, czynność liczenia nowo rozkwitłych kwiatów na gałęziach doświadczalnych wykonywano co godzinę, aby określić tzw. dobową dynamikę rozkwitania kwiatów robinii. W tych 67

samych dniach, również co godzinę, liczono na innych wytypowanych gałęziach pracujące pszczoły miodne oraz inne pszczołowate, aby ustalić dzienną dynamikę oblotu robinii przez te owady. W badaniach obfitości nektarowania kwiatów posługiwano się znaną metodą pipetową z użyciem wagi torsyjnej i refraktometru Abbe'go, W ciągu całego okresu kwitnienia brano codziennie z każdego drzewa doświadczalnego po 3 pr6by nektaru, z 10 kwiat6w każdą. Stosowano 3-dniowy okres izolowania kwiatów, ponieważ stwierdzono, że mniej więcej tyle trwa sekrecja i nagromadzanie się w nich nektaru. W celu określenia długości trwania sekrecji nektaru przez tkankę nektarnikową. pobierano mikropipetami słodką wydziel inę z kwiatów izolowanych 1, 2, 3, 4, 5 i 6 dni, przy czym stosowano tu dwa warianty. W jednym z nich były kwiaty rozkwitłe jednego dnia, w sumie t 80 (+ 10% zapasu), z których codziennie brano po 30 (3x 10) na badanie ilości zawartego w nich nektaru. W drugim wariancie zaznaczano przez 6 kolejnych dni po 30 (+ zapas) świeżo rozkwitłych kwiatów, a na końcu z nich wszystkich pobierano nektar jednego dnia (6 dni po 3 próby z 10 kwiatów każda). Doświadczenie powt6rzono dwukrotnie. Wartości średnie dały obraz stopniowego nagromadzania się nektaru w kwiatach oraz długości utrzymywania się w nich słodkiej wydzieliny. Dla sprawdzenia, w jakim stopniu pszczoły miodne wykorzystują nektar z kwiat6w robinii, brano każdego roku codziennie do badań na zawartość nektaru kwiaty nie izolowane, różniące się sztywnością koron (a tym samym i wiekiem): a) o koronach sztywnych, b) o koronach wiotkich, c) o koronach zwiędłych, d) o koronach zaschniętych. Każdego dnia brano po 3 pr6by 10- kwiatowe. Pod koniec okresu kwitnienia liczono kwiaty w 30 losowo branych z każdego drzewa gronach, a następnie szacowano liczbę kwiatów na drzewie. Polegało to na typowaniu "na oko" średniej gałęzi, na kt6rej liczono grona, a następnie 3-4 osoby oceniały, ile takich średnich gałęzi znajduje się na drzewie. Średnia z wyników oceny liczby gałęzi pomnożona przez liczbę gron na średniej gałęzi i przez średnią liczbę kwiatów w gronie dawała przybliżoną liczbę kwiatów na drzewie. Znajomość łiczby kwiatów rozkwitających w kolejnych dniach okresu kwitnienia oraz ilości wydzielanych przez nie cukrów, pozwoliła na określenie wielkości dziennych porcji dostarczanego owadom pożytku nektarowego. Aby ocenić wpływ ważniejszych czynników pogody na kwitnienie i nektarowanie robinii oraz wykorzystywanie dostarczanego przez nią pożytku przez pszczoły, ustawiono na czas kwitnienia w pobliżu rosnących drzew termohigrograf oraz deszczomierz. Wyniki przedstawiono w tabelach lub graficznie. Dla ważniejszych wartości średnich obliczono odchylenie standardowe. 68

WYNIKI Pora i obfitość kwitnienia robinii. Badane drzewa robinii różniły się wysokością, rozmiarem kwiatów, zwartością i wielkością gron, liczbą wytwarzanych kwiatów, barwą kwiatów oraz w małym stopniu okresem kwitnienia (tab. 1). Różnice w porze zakwitania robinii między latami były spowodowane warunkami meteorologicznymi wiosną. W latach 1988 i 1990 kwitnienie wypadło w pierwszej połowie czerwca, tj. w przeciętnej porze kwitnienia tej rośliny w naszych warunkach. Ciepła wiosna 1989 r. przyśpieszyła kwitnienie robinii o cały tydzień, zaś chłody w maju i początku czerwca 1991 r. spowodowały przesunięcie kwitnienia aż na drugą połowę czerwca. Tabela Pora i obfitość kwitnienia badanych drzew robinii akacjowej w Pulawach, w latach 1988-1991 Period and abundance of blooming of false acacia investigatcd trees in Puławy in years 1988-1991 Rok Year Liczba Charakterystyka drzew kwia- Liczba na drzewie tów w Number on I tree Characteristic of trees Okres gronie kwitnienia Numnr wiek wys. kolce grona ber of Period of kwiatos kwiatów no lata m infloflowtanów w tys. blooming age height thor- resceyears ers in inflores flowers m ns nce inflore -cence in scence thous. I 25 14 d I 29.V-13.VI 24,4 2.340 71,3 1988 2 25 13 m z I.VI-13.VI 31,4 4.384 172,1 3 25 14 m z' 3.VI-13.VI 33,4 1.295 54,1 1989 4 14 7 d I 2I.V-30.V 25,8 820 27.0 5 14 7 d I 23.V- 3.VI 24,8 540 17,5 6 14 6 m z 22.V-3I.V 25,6 780 25,0 7 14 6 m z 23.V- 3.VI 21,6 950 25,6 1990 8 15 7 m z I.VI-14.VI 19,2 68 1,6 1991 9 12 5 d I I3.VI-25.VI 22,8 104 3,0 d - kolce duże - large thorns, m - kolce małe - smali thorns, I - grona luźne - loose infloresccnccs, z - grona zwarte - compact inflorescences, z' - korony różowawe - pinkish corollas Obfitość kwitnienia robinii w roku 1989 była w zasadzie nie wiele mniejsza niż w roku poprzednim, a różnice w liczbie kwiatów na drzewie wynikały z tego, że zaszła konieczność wzięcia do badań młodszych, a tym samym mniejszych drzew. Natomiast w latach 1990 i 1991 tylko nieliczne 69

drzewa kwitły i wytwarzały niewielką liczbę kwiatów. Przyczyną tego były zabójcze dla pąków kwiatowych robinii przymrozki w drugiej połowie maja, jakich w dwu wcześniejszych latach nie notowano. Obfitość nektarowania kwiatów i wydajność miodowa robinii. Całkowita ilość cukrów wydzielanych przez 10 kwiatów robinii wynosiła średnio w roku 1988 około 21,0 mg, w 1989-18,5 mg, w 1990-12,1 mg, a w 1991-22,3 mg (tab. 2). Różnice między latami zależały oczywiście od warunków meteorologicznych. W wyjątkowo nie sprzyjającym roku 1990 nieliczne ocalałe w czasie przymrozków majowych kwiaty na niektórych drzewach robinii wydzielały też bardzo mało nektaru. Natomiast różnice między badanymi drzewami w obrębie lat okazały się bardzo małe i na ogół nieistotne. Tylko w roku 1988 najobficiej kwitnące drzewo nr 2 wyróżniało się nieco słabszym nektarowaniem poszczególnych kwiatów. Tabeła 2 Nektarowanie oraz wydajność cukrowa i miodowa robinii akacjowej w Puławach, w latach 1988-1991 Nectar secretion, sugar efficiency and yieid of raw-honcy materiał/rhm/ of false akacia in Puławy in years 1988-1991 Koncentracja cukrów w Ilość cukrów z 10 kwiatów w Wydajnofć cukronektarze w % mg wa (i miodowa) w Nr Sugars concentration in Amount of sugars from 10 g z I drzewa Rok drzewa nectar in % Ilewers in mg Yield of sugars Year No of (and yield of tree średnio "rhm"") in g from min.-maks min.-maks. i ±Sx average I Iree 1988 1989 I 14,2-60,3 49,2 11,3-35,7 23,56 ±2,381 ~68,1 (210) 2 17.3-63,9 52,5 14,0-25,7 18,22 ± 1,220 13,6 (392) 3 15,5-64,6 49,9 13,5-33,1 21,26 ± 1,825 115,0(144) 4 36,1-58.6 47,2 11,2-28,6 17,81 ± 1,852 48,1 (60) 5 36,0-66,0 46,9 12,5-25,5 18,16 ±2,866 31,8 (40) 6 20,9-61,4 47,0 11,7-34,2 19,52 ±I,1I7 48,8 (61) 7 38,6-59,3 45,1 13,8-28,9 18,62 ± 1,239 47,7 (60) 1990 8 38,0-56,7 49,5 4,5-18,1 12,09 ± 1,904 1,9 (2) 1991 9 29,9-63,5 51,2 8,9-27,6 22,33 ± 1,511 6,7 (8) * Yield of raw-honey materiał/rhm/ =yield of sugars calculated as "rhm" contained 80% of sugars. Koncentracja cukrów w nektarze robinii wahała się w granicach przeważnie od około 20(30)% do około 60%, średnio wynosiła blisko 50%. 70

Wydajność cukrów z jednego drzewa, która zależy od liczby kwiatów i obfitości ich nektarowania, wahała się w roku ł 988 od ł 15 do 3 ł 4 g, zaś w roku 1989 od 32 do 48 g. Duże różnice między latami biorą się stad, że w drugim roku zaszła konieczność prowadzenia badań na młodszych i mniejszych drzewach. O niskiej wydajności cukrów drzew robinii w latach 1990 i 1991 decydowała oczywiście mała liczba kwiatów, która była efektem przemarznięcia paków kwiatowych. Wielkości uzyskane w latach 1988 i 1989 można uznać za mniej więcej reprezentatywne dla badanych populacji robinii. Przyjmując, że takich drzew, jakie badano w roku 1988, tj. 25-letnich, rosnących w rozstawie 5 m x 5 m, było na powierzchni l ha 400, to obliczona wydajność cukrów mogła wynosić około 80 kg z l ha. Natomiast w roku 1989, kiedy badano 14-letnie drzewa rosnące w nieregularnej rozstawie, a na ł ha określono ich około 800, wydajność cukrów mogła wynosić około 35 kg z ł ha. W przeliczeniu na tzw. wydajność miodową, tj. na surowiec miodowy zawierający 80% cukrów, stanowiło to w roku 1988 około 100 kg z I ha, a w roku 1989 - około 44 kg z l ha. Niektóre szczególy biologii kwitnienia, nektarowania i oblotu robinii przez pszczoly. Kwiaty robinii akacjowej rozkwitają w zasadzie przez całą dobę, z największym nasileniem w dzień, między godziną 10 a 20 (ryc. l). W tym czasie w ciągu jednej godziny rozkwitało 6-8 % wszystkich kwiatów rozkwitających w ciągu całej doby. ~ 12. la a 6 4 1 2 3 4 5 6 7 8 g 10 l l 12 1.3 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 Godziny - Hour~ (h) CJ 1 Ryc.l. Dzienna dynamika rozkwitania i oblotu przez pszczoły robinii akacjowej, na podstawie obserwacji wykonanych podczas dni pogodnych w latach 1988-1989 w Pulawach : I - liczba kwiatów rozkwitających w jednogodzinnych odcinkach czasu na gałęziach doświadczalnych, wyrażona w % w stosunku do ogólnej liczby kwiatów rozkwitających w ciągu dnia, 2 - liczba pszczół miodnych obserwowana na gałęziach doświadczalnych w kolejnych godzinach dnia, wyrażona w procentach w stosunku do liczby owadów zaobserwowanych w ciągu calego dnia. Ryc.l. Daily dynamics of blooming and honey bees foraging of false acacia, on \he basis of observations during fine weather in 1988-1989 in Pulawy: I - number of opcncd flowers in one hours intcrvals on the investgated branchcs in % to the total number of opened [lowcrs during thc whole day, 2 - the number of honey bees foraging on the investigated branches observed in one hour intervals of the day in % to the total number of honey bees observed during the whole day. 71

Oblot robinii przez pszczoły miodne trwał przy sprzyjającej pogodzie od około godz. 6 do 20. Największe nasilenie oblotu przypadało na porę przedpołudniową. Nie\iczne zbieraczki pyłku obserwowano przeważnie mi~dzy godz.ina 10 a 18. Trzmiele zbierające nektar i pyłek obserwowano od wczesnego rana jeszcze przed lotem pszczół, do późnych godzin wieczornych. Wydzielanie nektaru u robinii zaczyna się już w pąkach (tab. 3). Przy przeciętnie sprzyjających warunkach pogody trwało ono do trzeciego dnia życia kwiatu. Do końca pierwszej doby życia kwiatu nagromadziło się w nim ponad 30% całkowitej ilości cukrów, w drugim dniu - blisko 70%, a w trzecim - 100%. W dalszych dniach cukrów w kwiecie ubywało, przy czym w ciągu czwartej doby ilość ich zmalała do około 96% masy całkowitej, w ciągu piątej doby, kiedy korony były już silnie zwiędłe, do około 80%, w ciągu szóstej Tabela 3 Proces nagromadzania się nektaru w kwiatach robinii akacjowej (dane z roku 1988) Process of nectar accumulation in false acacia flowers (data from year 1988) Dzienne porcje Koncen- cukrów z Nagromadzone ilości tracja cu- 10 kwiatów w \O kwiatach: krów w Daily portion of Kolejne dni życia kwiatu Accumulation in \O flowers: nektarze sugars from % \O flowers Following days of life of Cencenflower nektaru cukrów cukrów tration of % mg mg % sugars in calości mg nectar sugars sugars nectar % % of mg mg % totality O - pąki przed rozkwitn. buds before opening I - korony sztywne stiff corollas 2 - korony mniej sztywne less stiff corollas 3 - korony wiotkie limp corolla s 4 - korony zwiędłe fadet corollas 5 - korony silnie zwiędłe strong fadet corollas 6 - korony zasychające drying corollas 11,3 3,29 11,4 29,1 3,29 11,4 21,3 9,91 34,2 46,5 6,62 22,9 38,5 19,96 68,9 51,8 10,05 34,7 51,3 28,95 100,0 56,5 8,99 31,1 48,9 27,72 95,8 56,7-1,23-4,2 40,2 22,62 78,1 56,3-5,10-17,6 25,3 15,11 52,2 55,8-7,51-25,9 72

;::::.:::::::=>l ::j(.~).(~~) 1.9.8.~... 30.. -... L :::..~_..-....... ~~)l.;;." ~..~.; 80 ~:=:-~'::a;rn':-:-::: :::::rrun::=:<: := ::r': =~~'~ 't:: "-:..~':.. ::j, J.. ("') q. :: u!l/23!3/2...o/2~!3/!2& 0/270/28!)/.:z:a ~/30 0/31 e/1 e./:;;;z8/3 e/... ::~(.c.~.(~~) 1.991.... 80 ~: :..::....:;;>.~U. ~.~.~.:::>..~.:~.~. :.~. ~:~ ~_~.::~~U.-~;c~~::~:-;;:;:-:::." <..:. '0. _.. ~ 20 O i O eo.0 ("') 40 ~o --.--------....... ~O 20. 20 10 10 e/'3e/'48/,oe/185/178/,ee/'95/208/2' e/228/235/24e/2e Dato (ryllee./dzlen) - Dote (rylonth/doy) nmn 1 -- 2 --0-.3 ~-.. Ryc.2. Sezonowa dynamika rozkwilania robinii akacjowej i dostarczania przez nią pożytku pszczołom, pokazana na Ile przebiegu niektórych czynników pogody: I - opady deszczu w mm, 2 - temperatura maksymalna i minimalna w C, 3 - wilgotność względna powietrza w %,4 -liczba kwiatów rozkwilających w kolejnych dniach okresu kwitnienia, wyraźona w % w stosunku do ich sumy ogólnej, 5 - ilości cukrów dostarczanych w kolejnych dniach okresu kwitnienia, wyrażone w % podobniejak kwiaty, 6 - inlensywnaić nektarowanie kwiatów, mierzona całkowitą ilością cukrów wydzielanych przez 10 kwiatów w mg. Ryc.2. Seasonal dynamics of blooming of false acacia and her dynamics of nectar flow providing with relation lo the weather conditions: I - rainfalls in mm, 2 - maximai and minimai temperalure of air in C. 3 - relative humidity of sir in %.4 - number of opening flowcrs a day in % lo the lolal number of blooming f1owers, 5 - amounl of sugars provided in each days of blooming period. presented in % the like as f1owers, 6 - nectar production measured in the whole arnount of sugars from 10 Ilewers in mg. 73

doby, gdy korony wyraźnie zasychały, znajdowało się jeszcze w nieodwiedzanym przez owady kwiecie ponad 50% całkowitej masy wydziełonych cukrów. Koncentracja cukrów w nektarze wzrastała stopniowo, ze stanowiącej około 30% w pąku, do 56% w kwiecie 3-dniowym, po czym utrzymywała się na prawie nie zmienionym poziomie. Przebieg dynamiki rozkwitania i nektarowania robinii w ciągu okresu jej kwitnienia przedstawia ryc. 2, gdzie podano również przebieg ważniejszych czynników pogody, jak temperatura, opady i wilgotność względna powietrza. Słupki jasne obrazują liczbę kwiatów rozkwitających w kolejnych dniach okresu kwitnienia, wyrażoną w procentach w stosunku do wszystkich kwiatów rozkwitłych w ciągu całego okresu. Jak widać, rozkwitanie głównej masy kwiatów we wszystkich trzech latach badań trwało stosunkowo krótko, 4-6 dni, choć cały okres kwitnienia wynosił 10-12(14) dni. Panujące odmienne warunki pogody w kolejnych latach modyfikowały sezonową dynamikę rozkwitania robinii w niewielkim stopniu. W szczytowej fazie rozkwitało dziennie do ponad 20(30)% ogólnej liczby wszystkich kwiatów. Odpowiednio do przebiegu dynamiki rozkwitania kwiatów rozkładały się w okresie kwitnienia dzienne porcje dostarczanego przez robinię surowca miodowego (słupki kreskowane na ryc. 2). Główna masa tego surowca (nektaru) była dostarczana także w ciągu krótkiego czasu 4-5(6) dni. W szczytowej fazie kwitnienia dzienne porcje oferowanego owadom nektaru sięgały w roku ł988- do 22 %, w 1991 - do 28 %, a w 1989 - do 35 % ogólnej jego masy, dostarczanej w ciągu całego okresu kwitnienia. Wpływ czynników pogody na nektarowanie robinii. Linia krzywa na ryc. 2 przedstawia całkowite ilości cukrów (mg), stwierdzane w 10 kwiatach robinii, w kolejnych dniach badań. Jak widać, we wszystkich trzech latach badań kwiaty rozkwitłe w środkowej części okresu kwitnienia, tj. w okresie masowego rozkwitania, nektarowały najobficiej. Można to chyba tłumaczyć w ten sposób, że warunki meteorologiczne sprzyjające dobremu rozkwitaniu robinii sprzyjają jednocześnie dobremu nektarowaniu jej kwiatów. Robinia, jak każda inna roślina, gdy w początku kwitnienia pojawią się nie sprzyjające warunki meteorologiczne (chłody, opady deszczu), potraf niejako poczekać do lepszej pogody. Można się tego dopatrzeć na ryc. 2, zwłaszcza w roku 1988 i 1991. Spadek temperatury i opady, jakie miały miejsce we wszystkich 3 latach badań pod koniec okresu rozkwitania kwiatów, pociągnęły za sobą zmniejszenie obfitości ich nektarowania nawet o około 50%. Natomiast ponowny wzrost temperatury powodował zwiększenie ilości wydzielanych cukrów, nawet przez kwiaty z końcowej fazy okresu kwitnienia, co widać na przykładzie danych z lat 1989 i 1991. Analizując wyniki na ryc. 2 można również stwierdzić, że dobre nektarowanie kwiatów robinii miało miejsce wówczas, gdy maksymalna temperatura dnia przekraczała (l8)20 C. Małe nocne opady, przy wysokiej temperaturze dnia, wpływały korzystnie na nektarowanie robinii, czego dowodzą dane 74

z 29 i 30 maja 1989 r. i z 17 i 18 czerwca 1991 r. Wykorzystywanie pożytku robiniowego przez pszczoły miodne. Stwierdzono, że w nie izolowanych młodych kwiatach robinii, badanych w pierwszym dniu ich życia, kiedy odznaczają się normalnie dużą sztywnością koron, znajdowało się około 80% tej ilości cukrów, jaką zawierały kwiaty izolowane (tab. 4). Kwiaty 2-3 dniowe, mające już korony wiotkie, zawierały Tabela 4 Porównanie zawartości cukrów w różniących się wiekie kwiatach robinii akacjowej, swobodnie dostępnych dla owadów oraz izolowanych Comparision amount of sugars in young and older false acacia flowers, isolated and unisolated for bees Wiek kwiatów Age of flowers Propor- cje Proportion a/b loo Koncen- Ilość cukrów z lo tracja kwiatów (mg) cukrów w Amount of sugars from nektarze lo flowers (mg) Rok % Year Concentra nie izolowane tion of izolowane sugars in no isolated nectar % isolated a b Kwiaty mlode - korony sztywne Young flowers - stiff corollas 1988 35,4 8,24 9,31 88,5 1989 38,2 6,41 8,17 78,5 1991 5,84 5,84 7,40 78,9 Średnio - Average - 36,9 6,83 8,29 82,4 Kw. 2-3-dniowe-- korony wiotkie F1ow. 2-3-days old - limp corollas 1988 36,4 3,08 24,95 12,5 1989 40,4 8,07 19,90 40,6 1991 40,8 6,69 22,64 29,5 Średnio - Averagę - 39,2 5,95 22,50 26,4 Kwiaty stare - korony zwiędłe Old flowers - fadet corollas 1988 38,1 0,50 23,08 2,2 1989 40,0 2,64 18,44 14,3 1991 47,1 2,67 22,32 12,0 Średnio - Averagę - 41,7 1,94 21,28 9,1 około 25% ilości cukrów zawartych w kwiatach izolowanych, kwiaty stare o koronach zwiędłych - około 9%, a kwiaty o koronach zasychających były całkowicie pozbawione nektaru. Dowodzi to, że duża sztywność koron młodych kwiatów utrudnia pszczołom miodnym pobieranie nektaru. W miarę starzenia się kwiatu i spadku jego turgoru, czemu sprzyja ciepła bezdeszczowa pogoda, pszczoły miodne coraz łatwiej sięgają w głąb kwiatu po nektar. Brak jego w 75

starych kwiatach dowodzi z kolei, że przy sprzyjających warunkach pogody pszczoły miodne mogą w wysokim stopniu wykorzystywać dostarczany przez robinię pożytek nektarowy. DYSKUSJA Wiele zawartych w przedstawionej pracy wyników badań można porównać z danymi innych autorów, niektóre natomiast nie mają odpowiedników w literaturze. Kwitnienie robinii akacjowej w Puławach trwało podobnie długo jak np. w Bułgarii (P e t k o v 1979), na Węgrzech (K e r e s z t e s i 1983), czy na Ukrainie (B l a f e v s k a ja 1983), tj. 10-12(15) dni. Obfitość kwitnienia w sprzyjającym roku 1988, wyrażająca się Iiczbą blisko 100 tys. kwiatów na jedno 13-14 m wysokości drzewo, nie była wiele mniejsza niż w krajach o cieplejszym niż Polska klimacie. Wprawdzie R a d a j e v a (1953) podaje, że tej samej wysokości (14-15 m) drzewa robinii w obwodzie rostowskim wytwarzają po 200-300 tys. kwiatów, ale dotyczy to okazów o dużych rozłożystych konarach, a więc niewątpliwie rosnących pojedynczo. Według B l a z e v s k i ej (1983) 15 m wysokości drzewa robinii, rosnące w zwarciu 1200-1400 sztuk na l ha, wytwarzają na Ukrainie po około 35 tys. kwiatów, W przeliczeniu na jednostkę powierzchni można przyjąć, że badane przez nas starsze drzewa, 13-14 m wysokości, rosnące w zagęszczeniu 400 sztuk na l ha, wytworzyły w 1988 r. około 40 mln kwiatów na tej powierzchni, a drzewa młodsze 6-7 m wysokości, rosnące w zagęszczeniu około 800 sztuk na l ha, wytworzyły w roku 1989 około 17 mln kwiatów na l ha. W porównaniu z danymi B l a z e v s k i e j (1983), która badała robinię rosnącą w różnym zwarciu na Ukrainie, wartości te nie są wiele niższe. Natomiast K e - r e s z t e s i (1983) podaje, że na Węgrzech, przeciętnie l ha lasu robiniowego wytwarza około 60 mln kwiatów. W zestawieniu z tymi danymi nasze wyniki, uzyskane w latach dobrego kwitnienia robinii, stanowią tylko 30-60%. Długość życia kwiatów robinii w Puławach, określona na około 4(5) dni, nie odbiega w zasadzie od danych innych autorów; M a k s y m i u k (1960) podaje, że kwiat robinii żyje 4-5 dni, H a r a g s i m (1974) - 4,20 dnia, Ker e s z t e s i (1983) - 5,46 dnia, B I a f. e v s k a j a (1983) - 3,45 dnia, a w czasie suszy i upału - krócej, Według naszych badań czas sekrecji nektaru w kwiecie trwa krócej niż czas życia kwiatu, liczony od momentu rozchylenia się płatków korony do ich zwiędnięcia. Przy sprzyjającej pogodzie pszczoły miodne są w stanie zbierać z kwiatów robinii prawie wszystek wydzielony nektar, lecz stopniowo. Dostępność jego dla pszczół wzrasta powoli od minimalnej zaraz po rozkwitnięciu kwiatu do coraz większej w miarę spadku turgoru płatków korony, postępującego z upływem wieku kwiatu: Dlatego właśnie nie izolowane świeże kwiaty robinii zawierają zawsze znaczne ilości słodkiej wydzieliny. Słusznie zatem w pracy naszej stosowaliśmy metodę 76

pobierania całkowitych wydzielonych przez kwiaty ilości nektaru (J a b ł o ri - s ki, S z k I a n o w s k a 1979). Nie można przyjmować, że izolowane według dawnej metodyki (B e u t I er 1953) przez 24 godziny kwiaty zawierają nektar wydzielony w tym wyłącznie czasie, skoro faktycznie tak nie jest. Stąd niewątpliwie określone przez nas całkowite ilości cukrów, wynoszące dla jednego kwiatu robinii około 2 mg, odbiegają tak znacznie od wartości podawanych w literaturze. Według M a k s y m i u k (1960) całkowita ilość cukrów wydzielonych przez jeden kwiat robinii wynosi 4,46 mg, wg H a r a - g s i m a (1974) - 5,12 mg, wg Ker e s z t e s i ' e g o (1983) - około 5,40 mg, a wg B I a z e v s k i ej (1983) - 7,76 mg. W świetle naszych danych dotychczasowe wyniki badań różnych autorów, dotyczące obfitości nektarowania kwiatów robinii, są sporo zawyżone. W rezultacie zawyżone są również wyliczone ilości cukrów z jednostki powierzchni zadrzewień robiniowych. Według B I a z e v s k i ej (1983) wydajność cukrowa l ha lasu robiniowego wynosi 300-450 kg, wg Ker e - s z t e s i ' e g o (1983) - średnio około 330 kg, a wg S a n d u I jak a (1961) - aż 960-1120 kg. Prawdopodobnie wniosek Ker e s z t e s i ' e g o (1983), że pszczoły wykorzystują zaledwie około 25% pożytku nektarowego z robinii, jest częściowo konsekwencją zawyżonych wyników badań nektarowania kwiatów. Uzyskaną przez nas w Puławach wydajność cukrową robinii, wynoszącą w latach dobrego kwitnienia okolo 80 kg z l ha dla 25-letnich drzew, 13-14 m wysokości, rosnących w zagęszczeniu 400 sztuk na l ha, oraz okolo 35 kg z l ha dla 14-letnich drzew, 6-7 m wysokości, rosnących w zagęszczeniu około 800 sztuk na l ha, można uznać za realną i mniej więcej typową dla naszych warunków klimatycznych. Zważywszy, że (jak wykazaliśmy w tej pracy) dzienne porcje dostarczanego surowca miodowego z robinii mogą sięgać 30-40% ogólnej jego masy, tj. wynosić od 10(14) do 24(32) kg cukrów z I ha, a nektaru zawierającego 50% cukrów (takie stężenie stwierdzało też większość autorów) od 20(28) do 48(64) kg z l ha, to do dobrego wykorzystania pożytku potrzeba na l ha 2-6 rodzin pszczelich, które w szczytowym okresie mogą gromadzić w ulu dolo kg wziątku dziennie. Obsadę 6 rodzin pszczelich na l ha lasu robiniowego proponuje B l a z e v s k a j a (1983) na Ukrainie, zaś M o m i r o v s kij (1972) w Jugosławii - 10 rodzin. Pozwala to w szczytowym okresie na dzienne przybytki wziątku w ulu sięgające właśnie 10 kg oraz na zbiory miodu wynoszące kilkadzisiat kilogramów od jednej rodziny pszczelej. W Polsce przy ustawieniu około 10 rodzin pszczelich na I ha lasu robiniowego w Cigacicach (B o r n u s i inni 1966) dzienne przybytki wziątku w ułu wynosiły w kulminacyjnym okresie około 6 kg, a ogólne zbiory miodu od jednej rodziny pszczelej w pasiece doświadczalnej wahały się od 7 do 25 kg, średnio wynosiły blisko 15 kg. W pracy naszej potwierdziliśmy też podawane w literaturze obserwacje (m.in. B I a z e v s k i ej 1983), że robinia akacjowa dobrze nektaruje przy panującej w dzień temperaturze powyżej 18(20tC, choć nektar w kwiatach 77

znajduje się już przy temperaturach niższych. Wymieniona autorka podaje również, że na Ukrainie wysokie temperatury dnia (28-30 C) wpływają już ujemnie na nektarowanie robinii. W Polsce raczej tylko zbyt chłodna pogoda obniża pożytek pszczeli z tej rośliny. WNIOSKI Robinia akacjowa nie kwitnie w Polsce tak systematycznie co roku, jak w krajach o cieplejszym klimacie, a przyczyną tego są późnowiosenne przymrozki niszczące pąki kwiatowe. W latach dobrego kwitnienia liczba wytwarzanych kwiat6w na jednym młodym drzewie (6-7 m wysokości) może wynosić przeciętnie około 25 000, a na drzewie starszym (13-14 m wysokości) około 100 000, natomiast liczba kwiatów na 1 ha średnio zwartych zadrzewień robinii może wynosić odpowiednio 15-20 mln i około 40 mln. Kwiat robinii żyje 4(5) dni, a nektar wydziela do 3 dnia życia. Przy sprzyjającej pogodzie ogólna ilość cukrów z 1 kwiatu wynosi około 2 mg, a koncentracja ich w nektarze waha się w pobliżu 50%. W latach dobrego kwitnienia wydajność cukrów z jednego młodego drzewa (6-7 m wysokości) może wynosić około 45 g, a z drzewa starszego (13-14 m wysokości) około 200 g, natomiast wydajność cukrów z l ha średnio zwartych zadrzewień robiniowych - odpowiednio około 35 kg i 80 kg. Przy sprzyjającej pogodzie pszczoły miodne są w stanie wykorzystywać prawie wszystek nektar z robinii, ale stopniowo. Niedostępny w młodych kwiatach nektar staje się coraz łatwiej osiągalny dla pszczół w miarę upływu wieku kwiatu i postępującego więdnięcia płatków korony. Praca zbieraczek na kwiatach jest bardzo wydajna, ponieważ zastają one od razu duże ilości nagromadzonego nektaru. Dobremu nektarowaniu robinii sprzyja słoneczna pogoda, przy maksymałnej temperaturze dnia powyżej 18(20tC. Korzystnie na nektarowanie może wpływać również niewielki przelotny deszcz, zwłaszcza nocny. Natomiast pogoda chłodna i wietrzna oraz pochmurna z opadami, którym towarzyszy zwykle spadek temperatury, silnie ogranicza nektarowanie. Krótki okres kwitnienia robinii (10-12 dni) decyduje o tym, że główna masa pożytku nektarowego jest dostarczana w ciągu 3-4(5) dni, a w kulminacyjnym punkcie środkowej fazy kwitnienia dzienne porcje dostarczanego surowca mogą sięgać 30-40% ogólnej jego masy. Przy wydajności 80 kg cukrów z 1 ha, a nektaru (zawierającego przeważnie 50% cukrów) - 160 kg z 1 ha, dzienne porcje oferowanego surowca miodowego (zawierającego 80% cukrów) sięgają 50-60 kg. Zakładając przybytek wziątku w ulu do 10 kg dziennie, na l ha starszych zadrzewień robiniowych można polecać 5-6 rodzin pszczelich, młodych zaś odpowiednio mniej. Wśród populacji robinii akacjowej występuje duża zmienność, m. in. pod 78

względem pokroju drzew, siły ich wzrostu, obfitości kwitnienia inektarowania oraz odporności na wiosenne przymrozki. Stwarza to duże możliwości selekcji w obrębie tego gatunku, obecnie bardzo pożądanej, ponieważ robinia doskonale nadaje się do zagospodarowywania nieużytków w celu poprawy pożytków pszczelich w południowym i środkowym obszarze Polski. LITERATURA B e u t I e r R., S c h 6 n t a g A. (1940): Ober dic Nektarabsonderungeiniger Nutzpflantzen. Z. vergl. Physiol., 28:301-331. B e u t I e r R. (1953): Nectar. Bee World, 34(6):106-116; (7):128-136; (8):156-162. B I a l e v s k. a j a A.P. (1983): Akacja bie/aja na Ukrainie. Pćelovodstvo, 60(2): 13-14. B o r n u s L., K a I i n o w s k i J., Z a I e w s kiw. (1966): Produkcja i skład chemiczny miodu akacjowego w miejscowoci Cigacice. Pszczeln.Zesz. Nauk. 10(1-2-3-4): 113-122. C y b u I s k i E. (1960): Akacja doskonale drzewo nektarodajnc. Pszczelarstwo 11(3):78-79. D e m i a n o w i c z A., G u d e r s k a J. (1957): Hodowla pszczół. PWRiL, Warszawa, s.672. D e m i a n o w i c z Z. i inni (1960): Wydajność miodowa ważniejszych roślin miododajnych w warunkach Polski. Pszczeln.Zesz.Nauk. 4(2):87-104. G ł u c h o v M.M. (1950): Vaźniejśije medonosnyje rastenija i sposoby ich razvedenia. Moskva, s.404-408. H a r a g s i m O. (1974): Nektarodarnost trnovniku akatu (Robinia pseudakacia L.) v dolnim Poltavi. Vcdecke Prace Vyzk.Ust.Vćel. v Dole. s. 25-38. J a b / o ń s k i B., S z k I a n o w s k a K. (1979): Propozycje zmiany metody badai nektarowania roślin. Pszczeln.Zesz. Nauk. 23: 105-114. J a n o t a D. (1961): Ako mcduje agat. Vćelar 18(5): l 12-113. Ker e s z t e s i B. (1983): Der Robinienwald - Grundlage der ungarischen Bienenzucht. Der XXIX. Internarionale Bienenzuchterkongress der Apimondia. Budapcst, 5.331-340. K u I i j e v A. M. (1952): Zadaći izućenija miedonosnych i pierganosnych rastenii. Moskva- Leningrad. L i p i ń s kim. (1976): Pożytki pszczele, zapylanie i miododajność roślin. PWRiL, Warszawa, s. 292-296. M o m i r o v s kij I. (1972): Period cvetenija akacii v poslednije 25 let i vozmoźnosti jego prognozirovanija. Apiacta 3:115-116. P e t k o v V. (1979): Medonosni rastenija. II izdanie. Zemizdat, Sofija, s. 142-144. R a d a j e v a E.N. (1955): Bie/aja akacija - vafniejśyj viesennij miedonos. Pćelovodstvo 32(4):35-40. S a n d u 1jak B. (1961): Bielaja akacija v Rumunii. Pćelovodstvo 38(2): 17-20. S t a s t n y T. (1958): Ślechtenie agata, Les 3:107-110. T a e W o o k K i m (1987): Studies on silvicultural properties of Robinia pseudacacia L. growing in Korea. XXXI-st International Beekeeping Congres 19th-25th August, Warsaw, Poland, s.i-13. 79

INVESTIGATION OF BEEKEEPING VALUE OF FALSE ACACIA (ROBINIA PSEUDACACIA L.). B o I e s I a w J a b I o ń s k i, Z b i g n i e w K o I t o w s k i Summary Blooming, nectar secretion, honey ef/iciency and using up by bees of false acacia was tested in Pulawy in years 1988-1991. Investigations were conducting on the young false acacia trees (14 years old, 6-7 m high) and older (25 years old, 13-14 m high) growing on the sandy podsolie soij in density eorrespondingly 800 and 400 per l ha. The pipette method was used. The whole quantities of nectar aceumulating in the tłowers were taked after the end of nectar secretion. To stated, that in years of good blooming of false aeaeia (in Poland very often May ground frost destroys of flower buds), the number of Ilewers on the young tree (6-7 m high) was about 25000, and on the older tree (13-14 m high) about 100 000. The number of Ilewers per l ha of middle compact afforestations was correspondingly about 15-20 mln, and about 40 mln. The false acacia flower lives about 4 days, and secretes nectar to third day of his life. Under good weather eonditions l flower gives about 2 mg sugars in nectar, with eocentratlon about 50%. In the years of good blooming and weather permitting, sugar ef/iciency from I young tree (6-7 m high) may to amount about 45 g, and from older tree (13-14 m high) about 200 g. The sugar efficiency from I ha of middle compact afforestation of false aeacia was correspondingly about 35 kg and 80 kg. In the weather perrnitting, honey bces may to usc up almost al1 nectar from fals acaeia, but gradually. The nectar impenetrable in young Ilewers bccomcs attainable for bees whan the pethals of flowers lose their turgor. The work of bees on the flowers is very effective, becouse they /ind a large quantities of nectar aecumulated in the flowers. The sunny weather, with maximai temperature of the day over 18(20)"C is conducive to good nectar secretion by false acacia. The oceasional showers, especially by night, have an beneficial effect on the nectar secretion too. On the other hand, cool and windy weather, and cloudy with rainfalls strong reduee a nectar secretion. A short blooming period of false acaeia (10-12 days) determine, that main mass of nectar is supply during 3-4(5) days, and in climax of blooming period, daily portions of nectar raw may to eome up 30-40% whole their mass. With sugar efficiency 80 kg from 1 ha, and nectar (containing mostly about 50% of sugars) - 160 kg from l ha, a daily portions of raw supplying for bccs corne up 50-60 kg. To assume that increase of nectar flow in hive will 10 kg a day, on the I ha of older afforestations of false acacia we may to recommend 5-6 colonies of bees, and young - correspondingly less. Keywords: false acacia, blooming, nectar secretion, bee flow, honeyefficiency. 80