Co polska gospodarka zyska na dywersyfikacji dostaw gazu ziemnego? Marek Kamiński Andrzej Zienkiewicz

Co polska gospodarka zyska na dywersyfikacji dostaw gazu ziemnego? Marek Kamiński Andrzej Zienkiewicz Warszawa, 28 stycznia 2010 roku

Wprowadzenie Problematyka bezpieczeństwa dostaw gazu ziemnego oraz dywersyfikacji źródeł zaopatrzenia w ten surowiec praktycznie codziennie wdziera się na pierwsze strony gazet. Szczegółowej analizie poddawane są m.in. renegocjacje kontraktu jamalskiego oraz warunki dostaw skroplonego gazu ziemnego z Kataru i wykorzystania terminala LNG. W komentarzach analityków i obserwatorów pojawiają się różnorodne opinie dotyczące sposobu optymalnego zabezpieczenia interesów Polski w zakresie długoterminowego zaopatrzenia w gaz ziemny. Coraz częściej pojawia się teza, że na polskim rynku może wystąpić sytuacja przekontraktowania wolumenu dostaw gazu ziemnego oraz, że wynegocjowana przez polską stronę w kontraktach długoterminowych cena gazu ziemnego może być zbyt wysoka. Jednym z kluczowych tematów dyskutowanych w ramach debaty publicznej jest kwestia dywersyfikacji źródeł dostaw gazu ziemnego, rozumiana zarówno z perspektywy dostępu do infrastruktury służącej dywersyfikacji dostaw gazu jak i z punktu kontraktowego zabezpieczenia dostaw gazu ziemnego do Polski. W niniejszym raporcie staramy się odpowiedzieć na następujące pytanie: Co polska gospodarka może zyskać na dywersyfikacji dostaw gazu ziemnego? 1. Kluczowe wnioski W ostatnich latach pozycja krajów UE w zakresie bezpieczeństwa dostaw gazu ziemnego uległa poważnemu osłabieniu. Zależność od importu gazu w państwach UE wzrastała, przez co zwiększały się również ryzyka związane z przesyłem tego surowca. Jednakże, do końca 2008 roku kwestia zaangażowania Unii Europejskiej w obszarze zapewnienia bezpieczeństwa energetycznego w zakresie dostaw paliwa gazowego pozostawała poza głównym nurtem zainteresowania decydentów Wspólnoty. Ostatni kryzys gazowy na linii Rosja-Ukraina istotnie zmienił optykę patrzenia organów UE na kwestie bezpieczeństwa energetycznego oraz podważył wiarygodność dostawców gazu ziemnego z kierunku wschodniego. Działania Komisji Europejskiej w zakresie bezpieczeństwa dostaw gazu ziemnego są w wyniku ostatnich kryzysów gazowych bardziej stanowcze. Jednakże, z polskiej perspektywy działania UE w obszarze bezpieczeństwa energetycznego są w dalszym ciągu niewystarczające, a zaproponowana przez Komisję Europejską koncepcja działań wspierających dywersyfikację dostaw w zakresie paliwa gazowego (projekt nowego Rozporządzenia uchylającego Dyrektywę 2004/67/WE) nie w pełni przystaje do sytuacji naszego kraju uzależnionego od importu gazu wyłącznie z jednego źródła. Dodatkowo przełom w sposobie kształtowania polityki energetycznej Wspólnoty jest mało prawdopodobny, gdyż w chwili obecnej podstawą podejmowania decyzji w tym obszarze są przede wszystkim interesy poszczególnych państw członkowskich, zainteresowanych budową infrastruktury jeszcze bardziej uzależniającej Unię od gazu rosyjskiego (gazociągi Nord Stream i South Stream). W kwestii dywersyfikacji dostaw paliwa gazowego Polska jest zdana przede wszystkim na siebie, a dywersyfikacja dostaw paliwa gazowego jest w Polsce konieczna. Niekorzystna sytuacja na polskim rynku gazu ziemnego nie wynika tylko i wyłącznie z monopolizacji w zakresie dostaw paliwa na rynek polski ze strony rosyjskiego dostawcy (kontrakty z Gazpromem), co istotnie naraża Polskę na ryzyko kryzysów gospodarczych związanych z ograniczeniem lub wstrzymaniem dostaw tego surowca, ale także z praktycznej monopolizacji w zakresie sprzedaży gazu na rynku polskim przez spółkę PGNiG S.A., co określić można mianem podwójnego monopolu. Jesteśmy przekonani, iż tylko realizacja kosztownych inwestycji dywersyfikacyjnych, połączona z budową podziemnych magazynów gazu może zmienić tą niekorzystną dla konsumentów i całej gospodarki sytuację. Spójna i przemyślana koncepcja dywersyfikacji powinna zatem zajmować szczególne miejsce w kształtowaniu polityki energetycznej naszego kraju. Teza ta cieszy się poparciem społeczeństwa Co polska gospodarka zyska na dywersyfikacji dostaw gazu ziemnego? 2

polskiego, które świadome jest istnienia zagrożeń związanych z brakiem dywersyfikacji surowców energetycznych. Badanie opinii publicznej przeprowadzone na zlecenie firmy Ernst & Young w grudniu 2009 roku pokazało, że aż 62% respondentów jest zdania, iż polska gospodarka jest narażona na wystąpienie kryzysów spowodowanych brakiem dostaw surowców energetycznych i aż 86% respondentów jest zdania, iż dywersyfikacja dostaw pozytywnie wpłynie na zapewnienie bezpieczeństwa energetycznego Polski. W praktyce dywersyfikacja dostaw paliwa gazowego w Polsce przyczyni się nie tylko do poprawy bezpieczeństwa energetycznego naszego kraju poprzez zapewnienie stabilności i ciągłości dostaw paliwa gazowego, ale ponadto przyniesie szereg dodatkowych korzyści obejmujących w szczególności: Przyspieszenie liberalizacji rynku gazu ziemnego oraz wejście na rynek nowych dostawców paliwa gazowego, co będzie możliwe dzięki pojawieniu się nowych i wolnych przepustowości systemu przesyłowego. W efekcie odbiorcy gazu ziemnego, a szczególnie duże zakłady przemysłowe, uzyskają realną możliwość wyboru dostawcy tego surowca. Presję na obniżenie cen gazu ziemnego na rynku krajowym, możliwą do uzyskania poprzez pojawienie się realnej konkurencji dla praktycznie jedynego dotychczas dostawcy gazu ziemnego w Polsce (PGNiG S.A.) - zwiększenie płynności naszego rynku w wyniku pojawienia się konkurencji cenowej pomiędzy dostawcami, mającymi możliwość tańszego importu gazu w kontraktach krótko i średnioterminowych. Zwiększenie popytu na paliwo gazowe poprzez realizację nowych proekologicznych projektów wytwarzania energii elektrycznej zasilanych gazem ziemnym, co będzie możliwe poprzez zapewnienie stabilnych dostaw tego surowca dla potencjalnych inwestorów. Realizacja tego typu projektów przyczyni się do zmniejszenia emisji CO 2 oraz pozostałych zanieczyszczeń do atmosfery, gdyż emisyjność źródeł zasilanych gazem ziemnym jest o ponad połowę niższa (CO 2 ) od emisyjności źródeł węglowych. Możliwość zbilansowania wielkości dostaw gazu ziemnego z prognozowanym zapotrzebowaniem na ten surowiec poprzez ograniczenie ryzyka niedoboru lub nadwyżki gazu ziemnego na rynku krajowym w perspektywie długoterminowej. Istotne polepszenie sytuacji negocjacyjnej strony polskiej w przypadku negocjowania dodatkowych dostaw paliwa gazowego z kierunku wschodniego (ponad wielkości zarezerwowane w ramach kontraktu jamalskiego). Nowe umowy gazowe będą z pewnością zawierane na bardziej konkurencyjnych warunkach. Przeprowadzone przez nas analizy potwierdzają sens i konieczność przeprowadzenia działań dywersyfikacji dostaw gazu ziemnego w Polsce. Konieczne jest jednak przeprowadzenie tego procesu w sposób przemyślany i uwzględniający istnienie szeregu ryzyk związanych z jego wdrożeniem, z których za kluczowe uważamy trudności w pozyskaniu finansowania na realizację inwestycji dywersyfikacyjnych oraz ryzyko nadmiernego wzrostu obciążeń z tytułu dostaw gazu ziemnego dla odbiorców końcowych. Odpowiedni sposób zarządzania procesem zmniejszy przedstawione powyżej ryzyka i zwiększy korzyści wynikające z przeprowadzanych inwestycji dywersyfikacyjnych. Aby polska gospodarka mogła w pełni wykorzystać pozytywne aspekty przeprowadzenia procesu dywersyfikacji związane ze zwiększeniem konkurencyjności na naszym rynku gazowym konieczna jest pełna integracja z europejskim systemem gazowym oraz pozostawienie znacznej części wolnej przepustowości z możliwością przesyłu gazu w obu kierunkach. Co polska gospodarka zyska na dywersyfikacji dostaw gazu ziemnego? 3

2. Bezpieczeństwo energetyczne oraz dywersyfikacja źródeł dostaw gazu ziemnego w Polsce a polityka Unii Europejskiej 2.1. Definicja bezpieczeństwa energetycznego Bezpieczeństwo energetyczne to zdolność niezawodnych dostaw energii i paliw po odpowiednich (akceptowalnych) cenach. W szerszym ujęciu można je określić także jako pokrycie zapotrzebowania odbiorców na paliwa i energię w sposób zapewniający jednocześnie: Ciągłość/niezawodność dostaw o odpowiednich standardach, Opłacalność inwestycji z punktu widzenia dostawców kapitału, Bezpieczeństwo technologiczne (praca urządzeń i instalacji), Akceptowalny poziom cen dla odbiorców, przy czym za akceptowalny poziom cen dla odbiorców indywidualnych można uznać taki, który nie stanowi nadmiernego obciążenia budżetów domowych, zaś w odniesieniu do odbiorców przemysłowych taki, który nie powoduje nieopłacalności produkcji lub istotnie nie pogarsza pozycji konkurencyjnej przedsiębiorców. 2.2. Polityka Unii Europejskiej w obszarze bezpieczeństwa energetycznego i dywersyfikacji dostaw gazu W ostatnich latach polityka Unii Europejskiej w obszarze rynku gazowego koncentrowała się nie na kwestiach bezpieczeństwa energetycznego, lecz na wysiłkach zmierzających do przyspieszenia liberalizacji rynku gazu zimnego, zwiększenia efektywności oraz wzmocnienia pozycji konsumentów w krajach UE. Uwieńczeniem tych wysiłków było przyjęcie przez Parlament Europejski Trzeciego Pakietu Energetycznego. Dokumenty uchwalone w ramach tego pakietu (w tym znowelizowana dyrektywa gazowa) będą miały z pewnością bardzo istotny wpływ na funkcjonowanie rynku gazu ziemnego w UE, chociaż na rzeczywiste efekty wdrożeniowe należy jeszcze jakiś czas poczekać. Aktualnie brak jest przejrzystych kryteriów umożliwiających ocenę skutków wdrażania Trzeciego Pakietu Energetycznego w krajach UE. Ocena skutków jego wdrożenia, chociażby z punktu widzenia cen nośników energii, jest przedwczesna i dodatkowo utrudniona przez szereg czynników zewnętrznych takich jak globalny kryzys gospodarczy czy wahające się ceny ropy naftowej. Istnieje jednakże powszechne i podzielane przez nas przekonanie, iż otwarty rynek spowoduje większą efektywność w pozyskaniu nośników energii i rozsądny poziom cen tych nośników w długim okresie. 2.2.1. Geneza stanowiska UE w zakresie bezpieczeństwa dostaw gazu ziemnego W ostatnich latach pozycja Europy w zakresie bezpieczeństwa dostaw gazu ziemnego uległa poważnemu osłabieniu. Zależność od importu gazu w państwach UE wzrastała, przez co zwiększały się również ryzyka związane z przesyłem tego surowca. Jednakże, do końca 2008 roku kwestia zaangażowania Unii Europejskiej w obszarze zapewnienia bezpieczeństwa energetycznego w zakresie dostaw paliwa gazowego pozostawała poza głównym nurtem zainteresowania decydentów Unii Europejskiej. W 2004 roku weszła w życie Dyrektywa 2004/67/WE dotycząca środków zapewnienia bezpieczeństwa dostaw gazu ziemnego, która (po raz pierwszy na szczeblu UE) ustanawiała ramy prawne mające na celu zapewnienie bezpieczeństwa dostaw gazu ziemnego oraz właściwego funkcjonowania wewnętrznego rynku gazu również w przypadku zakłóceń w dostawach gazu. Co polska gospodarka zyska na dywersyfikacji dostaw gazu ziemnego? 4

Jednakże, Dyrektywa ta pozostawiała państwom członkowskim dużą swobodę decydowania o wyborze środków dotyczących realizacji ich własnej polityki w zakresie bezpieczeństwa dostaw gazu. W przypadku wystąpienia zagrożeń dla bezpieczeństwa dostaw w danym państwie członkowskim istniało i nadal istnieje ryzyko, że podjęte przez to państwo środki mogą nie być wystarczające w celu zapewnienia prawidłowego funkcjonowania wewnętrznego rynku gazu. Ostatni kryzys gazowy Rosja-Ukraina w styczniu 2009 roku był wyjątkowo długi, miał bardzo szeroki, niespotykany do tej pory w sektorze gazowym zasięg i poważnie dotknął gospodarki wielu państw europejskich. Jednakże, z polskiej perspektywy, przyniósł on wsparcie dla ważnych projektów rozpatrywanych zarówno na płaszczyźnie europejskiej, jak i krajowej oraz mających przyczynić się do poprawy bezpieczeństwa energetycznego, w szczególności w zakresie dywersyfikacji dostaw gazu ziemnego. Kryzys ten istotnie zmienił optykę patrzenia organów UE na kwestie bezpieczeństwa energetycznego oraz podważył wiarygodność dostawców gazu ziemnego z kierunku wschodniego. W jego efekcie, jak i poprzednich kryzysów gazowych, działania Komisji Europejskiej w zakresie bezpieczeństwa dostaw gazu ziemnego stały się zdecydowanie bardziej stanowcze i oparte na następujących przesłankach: Kryzys gazowy potwierdził, że w interesie UE leży zdywersyfikowanie dostaw gazu ziemnego pod względem kierunków, dostawców, dróg przesyłu oraz rodzaju paliwa (gaz sieciowy i LNG) Dyrektywa 2004/67/WE nie jest już wystarczająca w sytuacji rosnącej zależności od importu. Istotne zakłócenia w dostawach gazu mogą mieć negatywne skutki dla wszystkich państw członkowskich UE oraz mogą spowodować poważne straty w całej gospodarce Wspólnoty. Zakłócenia w dostawach gazu mogą mieć również poważne skutki społeczne, zwłaszcza dla grup odbiorców indywidualnych. Z uwagi na fakt, że cele działań na rzecz zapewnienia bezpieczeństwa dostaw gazu we UE nie mogą zostać osiągnięte w wystarczającym stopniu wyłącznie przez państwa członkowskie, Wspólnota musi przygotować się na wypadek zakłóceń w dostawach gazu w przyszłości. 2.2.2. Działania UE prowadzące do poprawy bezpieczeństwa dostaw paliwa gazowego Od końca 2008 roku w Komisji Europejskiej trwają prace nad wprowadzeniem mechanizmów umożliwiających sprawne funkcjonowanie rynku gazu również w sytuacjach awaryjnych. Lepsza koordynacja działań na wypadek sytuacji kryzysowych, zarówno w zakresie działań zapobiegawczych, jak i reakcji na konkretne zakłócenia w dostawach jest bowiem niezbędna w celu zapewnienia sprawnego funkcjonowania wewnętrznego rynku gazu ziemnego w UE, również w przypadku niedoborów w dostawach. Analizie poddanych zostało kilka wariatów strategicznych zmian legislacyjnych prawodawstwa UE obejmujące m.in. lepsze egzekwowanie lub zmianę istniejącej Dyrektywy 2004/67/WE oraz nowe rozporządzenie. Ostatecznie, Komisja Europejska zdecydowała się na wariant nowego rozporządzenia, ponieważ nie wymaga ono długotrwałej transpozycji, jednocześnie zapewnia przejrzystość oraz spójność standardów i obowiązków w całej Wspólnocie oraz bezpośrednio określa wymagane zaangażowanie instytucji wspólnotowych. W dniu 16 lipca 2009 roku opublikowany został Projekt Rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady dotyczące środków zapewniających bezpieczeństwo dostaw gazu ziemnego, w ramach którego zaplanowano wprowadzenie nowych rozwiązań regulacyjnych oraz jednoczesne uchylenie dotychczas obowiązującej Dyrektywy 2004/67/WE. Do kluczowych celów projektowanego rozporządzenia należą: Co polska gospodarka zyska na dywersyfikacji dostaw gazu ziemnego? 5

Powierzenie przedsiębiorstwom gazowym i właściwym organom państw członkowskich zadania zagwarantowania skutecznego funkcjonowania rynku gazu przez jak najdłuższy czas w przypadku zakłóceń w dostawach paliwa, do czasu aż właściwy organ podejmie środki mające zaradzić sytuacji, w której rynek nie jest w stanie dłużej zapewnić wymaganych dostaw gazu. Zwiększenie bezpieczeństwa dostaw gazu do krajów UE poprzez stworzenie zachęt do inwestowania w połączenia wzajemne (dywersyfikacja kierunków dostaw) oraz w możliwości odwrócenia przepływu gazu ziemnego (reverse flow). Podstawowym narzędziem identyfikacji inwestycji w gazowe połączenia transgraniczne, które są niezbędne na szczeblu wspólnotowym ma być dziesięcioletni plan rozwoju sieci przygotowywany przez Europejską Sieć Operatorów Systemów Przesyłowych Gazu (ENTSO- G) i nadzorowany przez Agencję ds. Współpracy Organów Regulacji Energetyki (ACER). Zaproponowana przez Komisję Europejską w Projekcie Rozporządzenia z dnia 16 lipca 2009 koncepcja zwiększenia bezpieczeństwa dostaw gazu do krajów UE zakłada stworzenie zachęt do inwestowania w połączenia wzajemne wspierające dywersyfikację dostaw gazu w krajach członkowskich UE. Kluczowym założeniem tej koncepcji jest zapewnienie zdolności infrastruktury gazowniczej krajów UE do pokrycia maksymalnego zapotrzebowania na gaz na analizowanym obszarze 1 w przypadku zakłóceń w funkcjonowaniu największej infrastruktury gazowniczej tego obszaru (tzw. koncepcja N-1). Zdaniem Komisji Europejskiej zdolność techniczna pozostałej do dyspozycji infrastruktury gazowniczej, w przypadku zakłóceń w funkcjonowaniu największej infrastruktury, powinna być co najmniej równa całkowitemu zapotrzebowaniu na gaz na analizowanym obszarze przez okres 60 dni, charakteryzujących się nadzwyczajnie wysokim zapotrzebowaniem na gaz (głównie w czasie najzimniejszych okresów, występujących statystycznie raz na dwadzieścia lat). Koncepcja zaproponowana przez Komisję Europejską nie w pełni przystaje do sytuacji Polski w zakresie bezpieczeństwa dostaw. Zakłada ona bowiem, iż w przypadku awarii kluczowej infrastruktury przesyłowej w naszym kraju (gazociąg jamalski) możliwe będzie pokrycie zapotrzebowania odbiorców z wszystkich pozostałych kierunków dostaw. O ile w przypadku takich punktów dostaw jak krajowe kopalnie gazu czy podziemne magazyny gazu takie podejście jest uzasadnione, o tyle założenie o maksymalnych dostawach w sytuacjach awaryjnych we wszystkich punktach granicznych (w tym punktach dostaw od tego samego rosyjskiego dostawcy) należy traktować jako ryzykowne (np. w przypadku gwałtownego konfliktu dostawcy z krajami tranzytowymi Białorusią i Ukrainą). W przypadku Polski optymalna koncepcja bezpieczeństwa dostaw gazu ziemnego powinna zakładać, iż w długim terminie technicznie możliwe będzie zapewnienie pokrycia całkowitego zapotrzebowania odbiorców krajowych w przypadku zakłóceń dostaw od kluczowego dostawcy (wszystkie dostawy z Gazpromu i podmiotów powiązanych), a nie tylko zakłóceń w dostawach realizowanych za pośrednictwem jednej kluczowej infrastruktury. Aby zrealizować taki cel niezbędna jest realizacja szeregu inwestycji wspierających dywersyfikację dostaw gazu ziemnego (terminala LNG, połączeń transgranicznych oraz podziemnych magazynów gazu). 1 Obszar analizowany oznacza obszar geograficzny, dla którego oblicza się wskaźnik N-1. Domyślnie państwo członkowskie. Co polska gospodarka zyska na dywersyfikacji dostaw gazu ziemnego? 6

2.3. Kontekst geopolityczny dywersyfikacji dostaw gazu Kontekst geopolityczny dywersyfikacji dostaw gazu w Polsce powinien zostać poddany analizie w następujących obszarach: Największe projekty infrastrukturalne w obszarze transportu gazu ziemnego oraz polityka poszczególnych państw UE oraz ich koncernów narodowych. Relacji pomiędzy kluczowym dostawcą oraz krajami tranzytowymi. 2.3.1. Największe projekty infrastrukturalne oraz polityka poszczególnych państw UE i ich koncernów narodowych Największe i najbardziej prawdopodobne projekty infrastrukturalne w zakresie dostaw gazu ziemnego do Europy obejmują projekty służące dostawom gazu rosyjskiego (Nord Stream, South Stream) oraz projekty infrastrukturalne wspierające dostawy z kierunków alternatywnych (Nabucco): Nord Stream magistrala o długości 1.223 km o całkowitej planowanej przepustowości 55 miliardów m 3. Po uzyskaniu zgód ze strony państw skandynawskich (Dania, Szwecja, Finlandia), Rosji oraz stosownych urzędów niemieckich budowa gazociągu Nord Stream jest już praktycznie przesądzona, a rozpoczęcie przesyłu gazu planowane jest już w 2011 roku (docelowa zdolność przesyłowa ma zostać osiągnięta w 2012 roku). Planowany koszt budowy to astronomiczna kwota ok. 7,6 miliarda EURO. South Stream magistrala gazowa, którą rosyjski gaz ma być tłoczony do Europy Południowej i Środkowej przez Morze Czarne z pominięciem Ukrainy. W inwestycji mają uczestniczyć Włochy, Bułgaria, Serbia, Węgry, Grecja i - ewentualnie - Austria. Przepustowość magistrali ma wynosić 63 mld m 3 gazu rocznie. Gazprom zamierza oddać South Stream do użytku przed końcem 2015 roku, a do końca 2009 roku ma się określić w sprawie ostatecznej trasy gazociągu. Nabucco to magistrala gazowa, którą do Europy ma być dostarczany gaz z rejonu Morza Kaspijskiego, Bliskiego Wschodu oraz Azji Środkowej z pominięciem Rosji, w projekcie tym uczestniczą Austria, Węgry, Bułgaria, Rumunia i Turcja. Gazociąg miałby wejść do eksploatacji w 2014 roku i zmniejszyć zależność UE od paliwa z Rosji. Polityka koncernów narodowych, m.in. niemieckich, które wspólnie z Gazpromem realizują projekt Nord Stream czy włoskich zaangażowanych w projekt South Stream, silnie oddziaływuje na politykę największych i najbogatszych krajów Unii Europejskiej. W chwili obecnej UE nie realizuje niestety wspólnej i solidarnej polityki energetycznej, a podstawą podejmowania decyzji biznesowych w tym obszarze są przede wszystkim interesy poszczególnych państw członkowskich. Potwierdzają to m.in. rozbieżne deklaracje najważniejszych przywódców krajów UE o potrzebie Co polska gospodarka zyska na dywersyfikacji dostaw gazu ziemnego? 7

wsparcia budowy największych magistrali gazowych, wskazujące na ostre różnice zdań pomiędzy interesami największych krajów członkowskich i ich koncernów oraz oficjalną polityką UE. Stanowisko Polski w sprawie kluczowych projektów gazowych w Europie jest jednoznaczne: opór w stosunku do budowy gazociągu Nord Stream i wspieranie wszelkich inicjatyw, które mogłyby uniezależnić Europę od dostaw gazu rosyjskiego (w szczególności projekt Nabucco). 2.3.2. Relacje pomiędzy kluczowym dostawcą (Rosja) i krajami tranzytowymi (Ukraina, Białoruś) Wzajemne stosunki energetyczne pomiędzy kluczowym dostawcą gazu ziemnego oraz krajami tranzytowymi mają niewątpliwie istotny wpływ na bezpieczeństwo energetyczne krajów UE, w tym Polski. Na chwilę obecną trudno jest przewidzieć czy i kiedy dojdzie do kolejnego kryzysu gazowego, chociażby dlatego, iż trudno przewidzieć reakcję Rosji na nieuregulowane płatności z tytułu dostaw gazu ziemnego przez kraje tranzytowe. Naszym zdaniem, istnieją dwa podstawowe obszary, w jakich Polska może przyczynić się do minimalizacji tego ryzyka: Po pierwsze wskazana jest aktywność Polski w rozmowach na temat zapewnienia bezpieczeństwa energetycznego prowadzonych z Rosją oraz krajami tranzytowymi przez właściwe organy UE. Oczywiste jest to, że rozmowy prowadzone na szczeblu unijnym będą skuteczniejszym narzędziem niż działania indywidualnych krajów. Po drugie, bardzo istotne jest wspieranie reform rynku energetycznego w krajach tranzytowych, a szczególnie na Ukrainie. W chwili obecnej Ukraina potrzebuje gruntownie zmodernizować swój sektor energetyczny (tj. urealnić ceny energii, poprawić wydajność systemu i polepszyć klimat inwestycyjny). Tylko w ten sposób możliwe będzie uniknięcie w przyszłości sytuacji niezapłaconych rachunków za dostarczony gaz oraz przeprowadzenie gruntownej modernizacji ukraińskiego systemu przesyłu gazu. Z przyczyn historycznych oraz położenia geograficznego Polsce przypada szczególna rola wspierania reform sektora energetycznego (czy szerzej reform gospodarczych i społecznych) na Ukrainie. Co polska gospodarka zyska na dywersyfikacji dostaw gazu ziemnego? 8

3. Bezpieczeństwo energetyczne Polski w zakresie dostaw gazu ziemnego 3.1. Aktualna sytuacja Polski w zakresie bezpieczeństwa dostaw paliwa gazowego Aktualną sytuację Polski w zakresie bezpieczeństwa dostaw paliwa gazowego (w tym stopnia dywersyfikacji dostaw tego surowca) należy określić jako wysoce niezadowalającą. Nasza ocena sytuacji wynika z następujących przesłanek: Po pierwsze, Polska jest w bardzo niewielkim stopniu połączona z systemami gazowymi państw zachodnich, a zdecydowana większość połączeń transgranicznych zlokalizowana jest na granicy wschodniej (Białoruś, Ukraina) i służy do transportu gazu od jednego dostawcy (Rosja). Po drugie, krajowy system przesyłowy (zarządzany przez OGP Gaz-System) został zaprojektowany i zbudowany na przestrzeni ostatnich kilkudziesięciu lat w sposób zakładający import gazu z kierunku wschodniego. W konsekwencji krajowa infrastruktura przesyłowa nie jest obecnie przygotowana do odbioru znaczących ilości gazu z kierunku zachodniego oraz z terminala LNG. Po trzecie, na skutek braku wolnych zdolności przesyłowych w punktach wejścia do krajowego systemu oraz utrudnionego dostępu do pojemności magazynowych w chwili obecnej nie występuje praktycznie żadna konkurencja pomiędzy dostawcami paliwa gazowego na rynek polski. Po czwarte, w obecnej sytuacji braku alternatywnych połączeń transgranicznych, monopolistyczny dostawca gazu ziemnego na krajowy rynek jest skazany na nierówne negocjacje z monopolistycznym dostawcą paliwa gazowego, jakim jest Gazprom. Po piąte, bezpieczeństwo dostaw gazu, rozumiane jako zapewnienie ciągłości i stabilności dostaw gazu ziemnego do klientów końcowych jest zagrożone, co potwierdziły ostatnie kryzysy gazowe z roku 2006 oraz 2009. 3.2. Stosunek społeczeństwa polskiego do kwestii bezpieczeństwa energetycznego kraju w zakresie dostaw paliwa gazowego Społeczeństwo polskie dostrzega aktualną sytuację kraju w zakresie bezpieczeństwa dostaw paliwa gazowego i ma świadomość zagrożeń płynących z braku dywersyfikacji dostaw tego surowca. Stosunek społeczeństwa polskiego do kwestii bezpieczeństwa energetycznego kraju w zakresie dostaw paliwa gazowego został oceniony za pomocą badania opinii publicznej zleconego firmie GfK Polonia przez firmę Ernst & Young w grudniu 2009 roku w ramach prac związanych z przygotowaniem niniejszego raportu. W przeprowadzonym sondażu poddano ocenie kwestie związane z: Narażeniem kraju na ryzyko kryzysów spowodowanych brakiem dostaw surowców energetycznych (gaz ziemny, prąd, ropa naftowa). Istotnością dla bezpieczeństwa energetycznego kraju gwarancji dostaw surowców energetycznych z różnych źródeł (od różnych dostawców, z różnych krajów). Koniecznością solidarnego ponoszenia opłat związanych z bezpieczeństwem energetycznym kraju przez wszystkich odbiorców gazu ziemnego. Wyniki przeprowadzonego badania opinii publicznej są następujące (wykres 1): 62% (suma odpowiedzi zdecydowanie tak i raczej tak) mieszkańców naszego kraju jest przekonanych, że Polska jest narażona na ryzyko kryzysów spowodowanych brakiem dostaw Co polska gospodarka zyska na dywersyfikacji dostaw gazu ziemnego? 9

surowców energetycznych. Wyrazicielami takiej opinii istotnie częściej były osoby w wieku 40-49 lat, mające wyższe wykształcenie oraz pracownicy umysłowi. 86% (suma odpowiedzi zdecydowanie tak i raczej tak) respondentów jest zdania, że dywersyfikacja dostaw surowców może pozytywnie wpłynąć na zapewnienie bezpieczeństwa energetycznego Polski. Zdecydowanie częściej są o tym przekonani mężczyźni, osoby o najwyższych dochodach oraz ludzie dobrze wykształceni. Niemal 86% respondentów jest przekonana, że za bezpieczeństwo energetyczne powinni płacić solidarnie wszyscy odbiorcy. Odmienną opinię (zaledwie 14% społeczeństwa) wyrażały częściej osoby w wieku 60 i więcej lat oraz pracownicy fizyczni. Wykres 1. Bezpieczeństwo energetyczne Polski. Raport z badania opinii społeczeństwa polskiego w kwestii bezpieczeństwa energetycznego kraju. Pytanie 1 C zy P olska jest narażona na ryzyko kryzysów spowodowanych brakiem dostaw surowców energetycznych (gaz ziemny, prąd, ropa naftowa)? Pytanie 2 Czy zagwarantowanie dostaw surowców energetycznych z różnych źródeł (od różnych dostawców, z różnych krajów) jest istotne dla zapewnienia bezpieczeństwa energetycznego Polski? Pytanie 3 Czy za bezpieczeństwo energetyczne powinni płacić solidarnie wszyscy odbiorcy? TAK 62% TAK 86% TAK 86% Zdecydowanie tak Raczej nie Trudno powiedzieć Raczej tak Zdecydowanie nie Przedstawione powyżej dane wskazują jednoznacznie, iż kwestia dywersyfikacji dostaw paliwa gazowego jest w opinii społeczeństwa polskiego zagadnieniem istotnym. Świadczy o tym nie tylko przekonanie większości społeczeństwa wskazujące, iż Polska jest narażona na ryzyko kryzysów spowodowanych brakiem dostaw surowców energetycznych, ale także przeświadczenie zdecydowanej większości społeczeństwa, iż dywersyfikacja surowców energetycznych jest istotnym czynnikiem zapewniającym bezpieczeństwo energetyczne kraju. Ten sam znaczący odsetek społeczeństwa uważa także, iż koszty gwarancji bezpieczeństwa energetycznego Polski powinny być poniesione solidarnie przez wszystkich odbiorców paliwa gazowego. Podsumowując badanie należy uznać, że społeczeństwo polskie jest przychylne procesowi dywersyfikacji dostaw paliwa gazowego. Co polska gospodarka zyska na dywersyfikacji dostaw gazu ziemnego? 10

4. Korzyści płynące z zapewnienia bezpieczeństwa dostaw gazu ziemnego Korzyści płynące z zapewnienia bezpieczeństwa dostaw gazu należy rozpatrywać pod kątem zapewnienia bezpieczeństwa technicznego oraz bezpieczeństwa kontraktowego. Pod pojęciami tymi należy rozumieć: Bezpieczeństwo techniczne, czyli- zapewnienie fizycznych możliwości dostaw gazu ziemnego z alternatywnych kierunków (budowa połączeń transgranicznych i terminala LNG) Bezpieczeństwo kontraktowe, czyli zapewnienie kontraktowych możliwości dostaw gazu ziemnego. Analiza powyższych zagadnień w kontekście rynku polskiego przedstawiona została w podrozdziałach poniżej. 4.1. Kluczowe korzyści wynikające z zapewnienia bezpieczeństwa technicznego dostaw gazu Zapewnienie dostępu do infrastruktury służącej do dywersyfikacji dostaw gazu ziemnego przyniesie szereg korzyści zarówno w kwestii rozwoju rynku gazu ziemnego, jak i zwiększenia konkurencyjności całej polskiej gospodarki. Kluczowe korzyści wynikające z budowy infrastruktury służącej dywersyfikacji dostaw gazu są następujące: Po pierwsze, dostęp do infrastruktury dywersyfikacyjnej przyczyni się do rozwoju konkurencyjnego rynku gazu ziemnego, co w konsekwencji pozytywnie wpłynie na wzrost konkurencyjności polskiej gospodarki. Po drugie, dostęp do infrastruktury dywersyfikacyjnej zapewni ciągłość i niezawodność dostaw gazu ziemnego z alternatywnych źródeł w sytuacjach kryzysowych. Po trzecie, dostęp do infrastruktury dywersyfikacyjnej istotnie polepszy pozycję negocjacyjną strony polskiej w negocjacjach z wiodącym dostawcą. 4.1.1. Rozwój konkurencyjnego rynku gazu W chwili obecnej na polskim rynku gazu mamy sytuację podwójnego monopolu zarówno po stronie dostawcy paliwa gazowego na polski rynek jak i monopolu w zakresie sprzedaży gazu na krajowym rynku. Z jednej strony skazani jesteśmy bowiem na zakup paliwa gazowego z kierunku wschodniego (kontrakty z Gazpromem). Z drugiej strony na krajowym rynku praktycznie niepodzielnie króluje inny monopolista (firma PGNiG S.A.). Jesteśmy przekonani, iż tylko realizacja kosztownych inwestycji w połączenia transgraniczne, połączona z rozbudową krajowej sieci przesyłowej oraz budową podziemnych magazynów gazu może zmienić monopolistyczną strukturę rynku gazu ziemnego. Zapewnienie dostępu do wolnych przepustowości w połączeniach transgranicznych oraz do wolnych przepustowości w podziemnych magazynach gazu przyczyni się do wejścia na krajowy rynek alternatywnych dostawców paliwa gazowego (innych niż PGNiG S.A.). Odbiorcy gazu ziemnego (szczególnie duże zakłady przemysłowe, które od wielu lat narzekają na wysokie ceny gazu ziemnego oraz monopolistyczną pozycję PGNiG) zyskają rzeczywistą możliwość wyboru dostawców, tak jak to ma miejsce na rozwiniętych rynkach gazowych. Klienci nie będą dalej skazani na kupno gazu od PGNiG S.A. po cenach, na które nie mają żadnego wpływu i które mogą różnić się istotnie od tych jakie płacą Co polska gospodarka zyska na dywersyfikacji dostaw gazu ziemnego? 11

ich zagraniczni konkurenci, lecz będą mogli decydować się na zakup gazu od alternatywnych dostawców, którzy korzystać będą z alternatywnych połączeń. Równocześnie zwiększy się płynność naszego rynku gazowego oraz rozpocznie się proces transparentnego kształtowania cen gazu ziemnego (konkurencja cenowa pomiędzy dostawcami, możliwość importu tańszego gazu w kontraktach krótko i średnioterminowych). Bardzo istotną kwestią jest zapewnienie dostępu do nowych inwestycji dywersyfikacyjnych dla wszystkich potencjalnych użytkowników m.in. poprzez brak odstępstw od stosowania zasady swobodnego dostępu (TPA) oraz przeznaczenie części przepustowości nowobudowanej infrastruktury na potrzeby realizacji kontraktów krótko i średnioterminowych (zwiększenie płynności i elastyczności rynku). Rozwój konkurencyjnego rynku gazu ziemnego będzie niewątpliwie sprzyjać dalszemu rozwojowi całej gospodarki m.in. poprzez zapewnienie możliwości optymalizacji kosztów pozyskania paliwa gazowego przez odbiorców przemysłowych. 4.1.2. Zapewnienie ciągłości i niezawodności dostaw Rozbudowa infrastruktury służącej dywersyfikacji dostaw gazu ziemnego jest podstawowym warunkiem zwiększenia bezpieczeństwa technicznego dostaw gazu ziemnego do Polski. Dywersyfikacja dostaw paliwa gazowego zapewni ciągłość i niezawodność dostaw tego surowca i docelowo powinna zapewnić pokrycie całkowitego zapotrzebowania odbiorców krajowych w przypadku zakłóceń dostaw od kluczowego dostawcy (wszystkie dostawy z Gazpromu i podmiotów powiązanych). 4.1.3. Polepszenie sytuacji negocjacyjnej Polski Wymuszona przez stronę rosyjską w 2006 roku 10% podwyżka cen gazu ziemnego korygująca na stałe formułę cenową zawartą w kontrakcie jamalskim w połączeniu z przebiegiem obecnych negocjacji dotyczących tego kontraktu wskazują jednoznacznie, iż sytuacja negocjacyjna Polski w rozmowach z Gazpromem jest słaba, a Gazprom jawnie wykorzystuje negocjacje gazowe jako realizację polityki państwa rosyjskiego. Zakończenie renegocjacji kontraktu jamalskiego skutkować będzie tym, iż od 2010 roku PGNiG S.A będzie importować około 10,3 mld m 3 gazu rocznie, przy czym strona polska wynegocjowała 15% poziom elastyczności importu. W konsekwencji, w całym okresie obowiązywania renegocjowanego kontraktu Polska będzie importować pomiędzy 8,8 mld m 3 a 10,3 mld m 3 gazu ziemnego rocznie, czyli około 10% więcej niż przed renegocjacją kontraktu. Pomimo zwiększenia ilości gazu zarezerwowanego w ramach kontraktu jamalskiego uważamy, iż w praktyce możliwy jest wariant, że dostawy z kierunku wschodniego w najbliższych kilku / kilkunastu latach obejmować będą nie tylko wolumen objęty kontraktem jamalskim, lecz również inne kontrakty krótko i średnioterminowe. W przypadku negocjowania dodatkowych dostaw paliwa gazowego z kierunku wschodniego posiadanie alternatywnych dróg dostawy tego paliwa z innych kierunków będzie niewątpliwie kluczowym argumentem negocjacyjnym przedsiębiorstw zaopatrujących polski rynek. Wnioski Zapewnienie technicznego bezpieczeństwa dostaw gazu (poprzez budowę infrastruktury służącej dywersyfikacji) jest przedsięwzięciem bardzo kosztownym. Nie wszystkie inwestycje, które służą zapewnieniu / zwiększeniu bezpieczeństwa dostaw gazu ziemnego mają pełne uzasadnienie ekonomiczne. Wysokie koszty realizacji tych inwestycji mogą powodować, iż koszt dostawy gazu przy Co polska gospodarka zyska na dywersyfikacji dostaw gazu ziemnego? 12

wykorzystaniu nowowybudowanej infrastruktury jest wyższy niż przy wykorzystaniu istniejącej (często w znacznym stopniu zamortyzowanej) infrastruktury. W takim przypadku interes publiczny może wymagać tego, aby różnica w kosztach dostawy z kierunków alternatywnych była pokrywana przez wszystkich klientów końcowych (np. w postaci dodatkowych opłat). 2 Zaniechanie realizacji inwestycji dywersyfikacyjnych wyłącznie z przyczyn czysto ekonomicznych może stać w sprzeczności z interesem Państwa w zakresie zwiększania bezpieczeństwa dostaw gazu ziemnego i każdy taki przypadek powinien podlegać szczegółowym wielowymiarowym analizom. Według ostatnich doniesień prasowych budowa interkonektora łączącego polski i słowacki system gazowy może nie zostać zrealizowana ze względu na wysokie koszty jego realizacji (inwestycja wymagałaby budowy ponad 100 km gazociągów po obu stronach granicy) oraz brak opłacalności ekonomicznej. Pod znakiem zapytania stoi również realizacja projektów mających na celu bądź połączenie Polski z systemem niemieckim (projekt ITG), bądź z krajami skandynawskimi (projekt Scanled, projekt Pipeline). Z drugiej strony należy pamiętać, że dywersyfikacja kierunków i źródeł dostaw gazu ziemnego nie może doprowadzić do nadmiernego wzrostu opłat taryfowych płaconych przez odbiorców końcowych. Dlatego też, w żadnym wypadku nie można doprowadzić do sytuacji, w której realizowane będą inwestycje, które nie są kluczowe z punktu widzenia zapewnienia bezpieczeństwa energetycznego oraz rozwoju konkurencyjnego rynku gazu. W długim terminie mogłoby to doprowadzić do przeinwestowania, a w konsekwencji przeniesienia nadmiernych kosztów ponoszonych przez operatorów inwestycji dywersyfikacyjnych na odbiorców końcowych poprzez wzrost opłat taryfowych. Podstawowe wnioski z przeprowadzonych przez nas analiz są następujące: W interesie Polski (tak jak i całej Unii Europejskiej) leży zdywersyfikowanie dostaw gazu ziemnego pod względem kierunków dostaw, dostawców, dróg przesyłu oraz rodzaju paliwa (gaz sieciowy i LNG). Zapewnienie fizycznych możliwości dostaw gazu z różnych kierunków i od alternatywnych dostawców przyczyni się do pojawienia się konkurencji na rynku gazowym i jest sposobem na ograniczenie monopolistycznej pozycji PGNiG S.A. jako jedynego dostawcy. Wzrost konkurencyjności rynku gazowego umożliwi odbiorcom końcowym swobodny wybór dostawcy tego paliwa oraz spowoduje powstanie presji na obniżenie hurtowych cen gazu poprzez zintegrowanie krajowego rynku gazu z rynkiem europejskim. Kwestia ta jest szczególnie istotna dla największych odbiorców przemysłowych (PKN Orlen, wielka synteza chemiczna), dla których koszt paliwa gazowego jako towaru stanowi ponad 85% całkowitych kosztów dostawy tego surowca (ok.15% to koszty transportu i magazynowania). Uważamy, iż w realizowane w Polsce inwestycje służące dywersyfikacji dostaw gazu powinny obejmować: Inwestycje, na które jest zapotrzebowanie rynkowe i które mogą zostać zrealizowane i sfinansowanie przy zastosowaniu standardowej procedury Open Season. Inwestycje, na które nie ma obecnie pełnego zainteresowania, lecz ich realizacja służyć będzie zwiększeniu bezpieczeństwa energetycznego oraz rozwojowi konkurencyjnego rynku gazu. Inwestycje te narażone są na ryzyko trudności w pozyskaniu finansowania na realizację inwestycji dywersyfikacyjnych oraz niosą ze sobą ryzyko nadmiernego wzrostu obciążeń z tytułu 2 Filozofia finansowania inwestycji dywersyfikacyjnych opartych na systemie opłat pobieranych od wszystkich klientów została przedstawiona m.in. w raporcie przygotowanym na zlecenie Komisji Europejskiej przez firmę Rambol z kwietnia 2009 roku ( Future Development of the Energy Gas Market in the Baltic Sea Region) Co polska gospodarka zyska na dywersyfikacji dostaw gazu ziemnego? 13

przesyłu gazu dla klientów indywidualnych oraz przemysłowych w wyniku ich realizacji(kwestie opisane w dalszej części niniejszego raportu). 4.2. Kluczowe korzyści wynikające z zapewnienia kontraktowego bezpieczeństwa dostaw gazu Aktualna sytuacja Polski w zakresie zapewnienia bezpieczeństwa kontraktowego dostaw gazu ziemnego jest dość skomplikowana. Po pierwsze, w dniu 29 czerwca 2009 roku zawarta została umowa na dostawy skroplonego gazu ziemnego (LNG) pomiędzy PGNiG oraz Qatargas. Umowa dotyczy zasad, w oparciu o które będą realizowane długoterminowe dostawy LNG do Polski, przy czym strony ustaliły, iż dostawy LNG będą realizowane od 2014 roku przez okres 20 lat w wysokości ok. 1 mln ton LNG rocznie (ok. 1,5 mld m 3 gazu ziemnego). Punktem dostaw będzie terminal LNG w Świnoujściu. Po drugie, w chwili obecnej finalizowane są negocjacje dotyczące podpisania aneksu do kontraktu jamalskiego, który zakłada: przedłużenie obowiązywania kontraktu o 15 lat, tj. do dnia 31 grudnia 2037 roku; zwiększenie wolumenu dostaw gazu rosyjskiego do Polski począwszy od dnia 1 stycznia 2010 roku do dnia 31 grudnia 2037 roku do poziomu 10,27 mld m3 rocznie, przy zachowaniu 15% elastyczności poboru w całym okresie trwania kontraktu utrzymanie dotychczasowej formuły cenowej za paliwo gazowe oraz możliwości elastyczności poboru gazu ziemnego w całym okresie trwania kontraktu na poziomie 15% zakontraktowanego wolumenu. W dużym uproszczeniu, podstawowe korzyści z zapewnienia kontraktowej dywersyfikacji dostaw paliwa gazowego to zbilansowanie wielkości dostaw gazu ziemnego z prognozowanym zapotrzebowaniem na ten surowiec oraz zwiększenie popytu na gaz ziemny na krajowym rynku. Co polska gospodarka zyska na dywersyfikacji dostaw gazu ziemnego? 14

Podpisanie kontraktu z Quatargas oraz aneksu do kontraktu jamalskiego istotnie wpłynie na sytuację kontraktową Polski. Przed podpisaniem powyższych kontraktów Polska narażona była na ryzyko kontraktowego niedoboru gazu zarówno w krótkim terminie (ograniczenia w dostawach do 1 stycznia 2010 roku) jak i w długim okresie (brak możliwości zapewnienia stabilnych dostaw dla potencjalnych nowych odbiorców gazu ziemnego). Sytuacja taka miała negatywny wpływ m.in. na rozwój energetyki gazowej, ponieważ zagwarantowanie stabilnych długoterminowych dostaw gazu jest warunkiem koniecznym podejmowania decyzji inwestycyjnych przez inwestorów. Podpisanie aneksu do kontraktu jamalskiego zwiększające wolumen dostaw począwszy od 2010 roku istotnie ograniczy ryzyko wystąpienia niedoboru paliwa gazowego na polskim rynku. Począwszy od roku 2014 zakontraktowane w długim terminie dostawy gazu ziemnego wynosić będą około 12 mld m 3 (10,3 mld m 3 z kontraktu jamalskiego oraz 1,5 mld m 3 dostaw LNG) co po dodaniu około 4,5 mld m 3 z wydobycia krajowego daje łącznie około 16,5 mld m 3 rocznie (czyli o kilkanaście procent więcej niż obecne całkowite zużycie gazu w Polsce). Jednocześnie należy pamiętać, że w kontrakcie jamalskim zawarta została klauzula 15% elastyczności poboru gazu, która oznacza że wolumen gazu zakupywanego w ramach kontraktu jamalskiego może wahać się w całym okresie trwania kontraktu w przedziale pomiędzy 8,8 10,3 mld m 3. Struktura fizycznych dostaw gazu ziemnego do Polski w długim okresie zależna jest od dynamiki wzrostu popytu. Analiza potencjalnego zapotrzebowania na gaz przez odbiorców przemysłowych wskazuje, iż zdecydowanym liderem w zakresie planowanego zwiększenia zużycia gazu ziemnego jest segment energetyki gazowej. Istniejące plany budowy elektrowni gazowych zakładają realizację inwestycji o łącznej mocy około 2,5-3 tys. MW i obejmują m.in.: 800 MW Projekt koncernu Energa wspólnie z irlandzkim koncernem ESB 400 MW Projekt Stalowa Wola realizowany przez Tauron wspólnie z PGNiG 200 MW Projekt koncernu Energa wspólnie z Lotosem i PGNiG 400 450 MW - Projekt planowany przez PKN Orlen 430 MW Elektrownia Skawina (CEZ) 126 MW Elektrociepłownia Gorzów (PGE) Elektrownie/ elektrociepłownie gazowe o łącznej mocy 2,5 3 tys. MW zużywałyby rocznie około 4 mld m 3 gazu ziemnego. Zakładając więc, iż obecny poziom zużycia gazu ziemnego (około 14,5 mld m 3 ) będzie rósł w tempie około 2% rocznie (bez energetyki) to uwzględniając planowane projekty energetyczne zużycie paliwa gazowego w roku 2020 może wynosić nawet 22 mld m 3 (czyli istotnie więcej niż zakontraktowane obecnie w długim terminie wolumeny paliwa gazowego). Szacunkowe porównanie zakontraktowanego poziomu dostaw gazu ziemnego oraz planowanego zapotrzebowania na paliwo gazowe w 2020 roku zostało przedstawione na wykresie 2. W chwili obecnej wielkość zużycia gazu ziemnego w Polsce (np. w przeliczeniu na 1 mieszkańca lub na wielkość PKB) istotnie odstaje od sytuacji w innych krajach UE. Bardzo niski poziom zużycia gazu w Polsce występuje szczególnie w sektorze energetyki. Według danych Eurostat produkcja energii elektrycznej w Unii Europejskiej wyniosła w 2007 roku 3,4 mln GWh. Wzrostowi produkcji energii w latach 1996-2007 towarzyszył również dynamiczny wzrost udziału gazu ziemnego w generacji energii elektrycznej. W badanym okresie udział ten wzrósł z 11% do 22%. Dane na temat wielkości produkcji energii elektrycznej w krajach Wspólnoty oraz procentowego udziału gazu ziemnego w generacji energii zostały przedstawione na wykresie 3. Do grona liderów, w zakresie udziału gazu ziemnego w generacji energii Co polska gospodarka zyska na dywersyfikacji dostaw gazu ziemnego? 15

elektrycznej, można zaliczyć m. in. Holandię, Włochy, oraz Irlandię. W wymienionych państwach ponad połowa energii elektrycznej powstaje w sektorze energetyki gazowej. Dla porównania udział gazu ziemnego w generacji energii elektrycznej w Polsce wyniósł w 2007 roku zaledwie 1,9%. Można oczekiwać, że planowany rozwój sektora energetyki gazowej pozwoli na zwiększenie udziału tego surowca w generacji energii elektrycznej co najmniej do poziomu 6% w 2020 roku 3. Udział gazu ziemnego w generacji energii elektrycznej w wybranych państwach Unii Europejskiej został przedstawiony na wykresie 4. Wnioski Podstawowe wnioski z przeprowadzonych przez nas analiz są następujące: Zwiększenie kontraktowej pewności dostaw gazu ziemnego na rynek polski będzie mieć pozytywny wpływ na decyzje inwestycyjne podejmowane przez inwestorów zużywających gaz ziemny (szczególności w energetyce gazowej), a w konsekwencji wpłynie na wzrost popytu. Uważamy, iż z punktu widzenia bezpieczeństwa kontraktowego kluczowe jest zapewnienie, aby gazociągi transgraniczne z krajami ościennymi posiadały funkcjonalność dostaw dwukierunkowych (gaz przesyłany w obu kierunkach, tzw. reverse flow ). Możliwość przesyłania gazu w obu kierunkach zapewni rzeczywistą integrację krajowego rynku gazu z rynkiem europejskim oraz umożliwi zrównoważenie bilansu paliwa gazowego (realizacja dostaw awaryjnych w przypadku wystąpienia niedoborów wolumenu paliwa gazowego na rynku / sprzedaż ewentualnych nadwyżek gazu do krajów ościennych). Kwestia reverse flow jest szczególnie istotna w przypadku gazociągu jamalskiego. W chwili obecnej możliwość zastosowania reverse flow na tym gazociągu (dostawy gazu z Niemiec do Polski) napotyka na zdecydowany sprzeciw strony rosyjskiej. Kwestię tą mogłyby zmienić regulacje europejskie, które wymuszałyby reverse flow na kluczowej infrastrukturze, szczególnie w przypadku zagrożenia bezpieczeństwa dostaw gazu. Zapewnienie technicznych możliwości reverse flow jest również istotne w przypadku nowobudowanych połączeń transgranicznych. Według aktualnych informacji zarówno magistrala łącząca systemy gazowe Czech i Polski (Cieszyn), jak i magistrala łącząca polski i niemiecki system przesyłowy (Lasów), będą dwukierunkowe. Postulat prawnych rozwiązań w sprawie obowiązku reverse flow na poziomie UE został zgłoszony przez Polskę w grudniu 2009 roku w trakcie dyskusji ministrów ds. energii krajów UE w trakcie obrad nad przedstawioną w lipcu 2009 roku przez Komisję Europejską Rozporządzenia dotyczącego środków zapewniających bezpieczeństwo dostaw gazu ziemnego. Uważamy, iż stanowisko Polski w tej sprawie znajduje pełne uzasadnienie merytoryczne, a wdrożenie odpowiednich uregulowań prawnych mogłoby przyczynić się do istotnej poprawy bezpieczeństwa energetycznego krajów UE. Część przepustowości w nowobudowanych połączeniach transgranicznych powinna zostać zachowana na potrzeby realizacji kontraktów krótko i średnioterminowych przyczyni się to do znacznego zwiększenia elastyczności i płynności krajowego rynku gazu. 3 Przy założeniu mocy zainstalowanej na poziomie 40-45 tys. MW, w tym mocy elektrowni gazowych na poziomie 2,5-3 tys. MW. Co polska gospodarka zyska na dywersyfikacji dostaw gazu ziemnego? 16

5. Kluczowe ryzyka zagrażające dywersyfikacji dostaw gazu ziemnego Dywersyfikacja dostaw gazu ziemnego na polski rynek niesie ze sobą szereg korzyści zarówno dla rozwoju rynku gazowego jak i wzrostu konkurencyjności całej polskiej gospodarki. Zwracamy jednakże uwagę, iż proces dywersyfikacji dostaw gazowego powinien zostać dokładnie przemyślany i zaplanowany oraz że konieczne jest odpowiednie ograniczenie kluczowych ryzyk związanych procesem dywersyfikacji. Naszym zdaniem, kluczowe ryzyka mające wpływ na zwiększenie dywersyfikacji dostaw gazu ziemnego są następujące: Ryzyko 1: Trudności w pozyskaniu finansowania na realizację inwestycji dywersyfikacyjnych. Ryzyko 2: Nadmierny wzrost obciążeń z tytułu dostaw gazu dla klientów indywidualnych oraz przemysłowych w wyniku realizacji inwestycji dywersyfikacyjnych. 5.1. Ryzyko trudności w pozyskaniu finansowania na realizację inwestycji dywersyfikacyjnych Większość inwestycji infrastrukturalnych, których celem jest stworzenie nowych kanałów dostaw gazu ziemnego, alternatywnych do zakupu tego surowca z Rosji, określana jest jako bardzo kosztowne. Wysoki poziom nakładów ma bezpośrednie przełożenie na poziom rentowności projektów i może istotnie utrudnić lub wręcz uniemożliwić pozyskanie finansowania na realizację inwestycji dywersyfikacyjnych. Niezbędne nakłady inwestycyjne na realizację inwestycji dywersyfikacyjnych przekraczają z reguły możliwości finansowe podmiotów je realizujących i będą w zdecydowanej większości pochodzić ze źródeł zewnętrznych (kredyty, obligacje, środki unijne). W celu uzyskania finansowania na budowę infrastruktury dywersyfikacyjnej niezbędne jest zapewnienie źródeł finansowania inwestycji. W tym kontekście, optymalny z punktu widzenia pozyskania finansowania model funkcjonowania inwestycji dywersyfikacyjnych polega na tym, iż zdecydowana większość mocy przesyłowych (lub mocy regazyfikacji w przypadku terminala LNG) jest zarezerwowana przez uczestników rynku w kontraktach długoterminowych (obejmujących cały okres finansowania minimum 15 lat). Model taki jest pożądany zarówno z punktu widzenia instytucji finansujących jak i z punktu widzenia inwestora, lecz niesie za sobą określone ryzyka dla dostawców gazu (konieczność zarezerwowania mocy przesyłowych na bardzo długi okres dla konkretnego punktu wejścia do systemu; konieczność kontraktowego zabezpieczenia dostaw na tak długi okres; ograniczone możliwości realizacji kontraktów krótko i średnioterminowych) jak i ryzyka dla klientów końcowych (ograniczenie konkurencyjności rynku poprzez brak dostępności wolnych mocy przesyłowych w nowych punktach wejścia do systemu dla kontraktów krótko- i średnioterminowych; brak możliwości rzeczywistej integracji z europejskim systemem gazowniczym). Uwzględniając obecną sytuację kontraktową Polski w zakresie dostaw gazu ziemnego (renegocjowany kontrakt jamalski oraz umowa z Qatargas, które w pełni pokrywają obecne zapotrzebowanie odbiorców krajowych na gaz ziemny) można zaryzykować stwierdzenie, iż potencjalni dostawcy (w tym PGNiG S.A.) będą z dużą ostrożnością podchodzić do długoterminowych rezerwacji mocy przesyłowych w nowobudowanych punktach wejścia do systemu. Uważamy, iż problem ten może istotnie utrudnić, bądź wręcz uniemożliwić, pozyskanie finansowania na realizację nowych niezbędnych inwestycji dywersyfikacyjnych. Co polska gospodarka zyska na dywersyfikacji dostaw gazu ziemnego? 17