Tadeusz Wawrzyński ZESPÓŁ AKT WOJSKOWEGO BIURA HISTORYCZNEGO [1919] 1927 1939 1. Zarys organizacyjny Zaczątkiem Wojskowego Biura Historycznego była Sekcja Historyczno- Operacyjna Oddziału III Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiego utworzona 17 września 1919 roku. W pierwszej połowie 1921 roku Sekcja przeszła do Oddziału III Sztabu MSWojsk. jako wydział, wkrótce przekształcony na 4 referat Wydziału I Regulaminów i Wyszkolenia 1. Rozkazem Oddziału I Sztabu Generalnego z 14 listopada 1922 roku zostało utworzone Biuro Historyczne Sztabu Generalnego i ustanowiony jego etat, który miał obowiązywać od 1 stycznia 1923 roku 2. Szef Biura podlegał bezpośrednio szefowi Sztabu Generalnego. Zadaniem Biura Historycznego było: a) Zebranie i opracowanie materiałów historycznych wogóle, oraz w szczególności dotyczących wojen polskich 1918 1920. b) Opracowanie naszych doświadczeń wojennych we współpracy z Biurem Śc. Rady Wojennej. 1 B. W a l i g ó r a, Wojskowe Biuro Historyczne, [Warszawa] 1935 (maszynopis), s. 9, 16 i 17. CAW, Zbiór rękopisów, I.400.2982. 2 Dodatek tajny do Dziennika Rozkazów nr 27 z 14.11.1922, poz. 135.
c) Informowanie opinii o rzeczywistym przebiegu najważniejszych wydarzeń wojennych 1918 1920 i najważniejszych pracach w czasie tworzenia wojsk 3. Wewnętrzny podział pracy w Biurze Historycznym przedstawiał się następująco: Referat I. krytyczne opracowanie i zestawienie materiałów archiwalnych. Ustalenie faktów i momentów historycznych. Synchronistyka. Ułożenie tablic i kartogramów. Skorowidz bitew. Wykonanie prac przygotowawczych dla tematów, będących w opracowaniu Wydziału II. Zebranie i krytyczne opracowanie historii oddziałów. Komunikaty. Artykuły prasowe. Opieka i kontrola nad pracami prywatnymi. Techniczna strona wydawnictw. Referat II. Opracowanie i redakcja ostateczna historii wojska polskiego 1918 1921 i działań wojennych przez nie prowadzonych. Kierownictwo nad zbiorem «Monografii z historii wojen polskich 1918 1921» i «Studiów taktycznych z historii wojen polskich 1918 1921.» Opracowanie i redakcja ostateczna poszczególnych monografii oraz części dzieła, zgodnie z planem prac ustalonym przez Szefa Biura. Archiwum. Gromadzenie, klasyfikacja, konserwacja materiałów historycznych. Katalogi, kartoteki, regestry. Ostateczne uporządkowanie aktów przed wcieleniem do Centralnego Archiwum Wojskowego 4. Biuro Historyczne miało koncentrować cały wysiłek prac nad historią Wojska Polskiego i wojen polskich 1918 1920 aż do czasu ich ukończenia, zaś inne prace wojskowo-historyczne miał prowadzić Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy. Po zakończeniu tych prac kompetencje Biura Historycznego i Wojskowego Instytutu Naukowo-Wydawniczego miały zostać uregulowane oddzielnym rozkazem. Archiwum Biura Historycznego miało natomiast zostać wcielone do Centralnego Archiwum Wojskowego w stanie ostatecznie uporządkowanym. Etat Biura Historycznego wynosił: 9 oficerów, 4 podoficerów i 7 pracowników cywilnych. W celu wzmocnienia obsady poszczególnych referatów Biuro Historyczne 3 Tamże. 4 Tamże.
miało możliwość uzyskania czasowego (nie dłużej niż 6 miesięcy) przydziału służbowego oficerów z oddziałów 5. Rozkazem dziennym ministra Spraw Wojskowych z 7 marca 1923 roku szef Biura Historycznego został podporządkowany II zastępcy szefa Sztabu Generalnego. W kwietniu 1925 roku zmieniono etat Biura Historycznego oraz częściowo jego zadania. Przedstawiały się one następująco: a) Zebranie i opracowanie materiałów historycznych, dotyczących wojen polskich 1918 1920 roku i ekspertyza w tym zakresie; b) Opiniowanie i ekspertyza w zakresie doświadczeń wojennych we współpracy z oddziałami Sztabu Generalnego; c) Przygotowanie do druku urzędowej historii wojny 1918 1920 roku i ogłaszanie szczegółowych studiów taktycznych w tymże okresie 6. Etat Biura Historycznego wynosił: 11 oficerów, 4 podoficerów i 7 pracowników cywilnych. Wewnętrzny podział prac miał ustalić Szef Biura Historycznego 7. Rozkazem Oddziału I Sztabu Generalnego z 21 stycznia 1927 roku włączono do zakresu działania Biura Historycznego wszelkie prace, mające na celu studiowanie historii wojny światowej 1914 1918 roku, oraz walk formacji polskich w tym czasie, zbieranie, opracowanie i ogłaszanie materiałów historycznych z tej dziedziny. W tym celu został zwiększony etat Biura Historycznego o 3 oficerów. Radykalne zmiany w organizacji Biura Historycznego nastąpiły w czerwcu 1927 roku. Przede wszystkim została zmieniona nazwa na: Wojskowe Biuro Historyczne. Szef Biura podlegał odtąd bezpośrednio generalnemu inspektorowi sił zbrojnych. Rozszerzone zostały także zadania Biura, które przedstawiały się następująco: a) zbieranie, opracowywanie i ogłaszanie materiałów historycznych, tyczących się wojen polskich 1918 1920 roku, oraz ekspertyza w tym zakresie; 5 Tamże. 6 Dodatek tajny do Dziennika Rozkazów nr 5 z 14.04.1925 roku, poz. 7. 7 Tamże.
b) przygotowanie do druku urzędowej historii wojny 1918 1920 roku i ogłaszanie szczegółowych studiów taktycznych z tego zakresu; c) zbieranie, opracowywanie i ogłaszanie materiałów i prac historycznych, tyczących się wojny światowej 1914 1918 roku, oraz walk formacji polskich w tym czasie; d) zbieranie, opracowywanie i ogłaszanie materiałów i prac historycznych, tyczących się wojen dawnych, ze szczególnym uwzględnieniem wojen polskich, oraz współpraca w tym zakresie z naukowymi instytucjami cywilnymi; e) opiniowanie i ekspertyza w zakresie doświadczeń wojennych we współpracy z inspektorami armii i oddziałami Sztabu Generalnego i departamentami MSWojsk. 8. W skład Wojskowego Biura Historycznego wchodziły: I. Szef Biura II. Wydział wojen polskich (od 1928 roku nazywany: Wojny Polskiej) III. Wydział wojny światowej IV. Samodzielny referat wojen dawnych 9 V. Samodzielny referat formacji polskich. Szefowi WBH podlegało Archiwum Wojskowe, jako instytucja autonomiczna. Etat wynosił: 1 generał, 20 oficerów, 1 podoficer niezawodowy, 22 szeregowców i 6 pracowników cywilnych 10. W następnych latach nastąpiło dalsze rozszerzenie zakresu działalności Wojskowego Biura Historycznego. W listopadzie 1927 roku został utworzony Samodzielny Referat Budżetowo- Wydawniczy 11. W grudniu 1928 roku ustanowiono w składzie WBH na okres przejściowy do końca 1932 roku Archiwum Oficerskich Dokumentów Personalnych na prawach 8 Dziennik Rozkazów nr 19 z 28.06,1927 roku poz. 226. 9 Referat ten przeszedł do WBH z Wojskowego Instytutu Naukowo-Wydawniczego z dniem 1.11.1927 roku. Rozkaz dzienny MSWojsk. nr 64 z 5.11.1927 roku. 10 Por. przypis 8. 11 Sprawozdanie Samodzielnego Referatu Budżetowo-Wydawniczego z 25.06.1928 roku. CAW, Wojskowe Biuro Historyczne (dalej WBH), I.341.1.645.
Wydziału 12. Działalność Archiwum w składzie WBH przedłużano kilkakrotnie i dotrwało ono do wybuchu II wojny światowej z tym, że z dniem 1 lipca 1935 roku przejął jego funkcje Samodzielny Referat Oficerskich Dokumentów Personalnych 13. Zadaniem Archiwum (następnie Samodzielnego Referatu) Oficerskich Dokumentów Personalnych było zebranie i zinwentaryzowanie wszystkich akt z lat 1918 1921 w sprawach personalnych oficerów WP, zestawienie na podstawie zebranych akt kart archiwalno-historycznych oficerów oraz udzielanie wyjaśnień o personaliach oficerów 14. 12 czerwca 1930 roku I Wiceminister wyraził zgodę na utworzenie Archiwum Fotografii i Filmów Wojennych pod warunkiem, że nie spowoduje to zwiększenia składu osobowego WBH 15. Jak wynika z zachowanych sprawozdań również w 1930 roku (dokładnej daty nie udało się ustalić) powstał Samodzielny Referat Zaświadczeń. Jego zadaniem było potwierdzanie przebiegu służby w formacjach polskich sprzed I wojny Światowej oraz w POW dla celów emerytalnych i odznaczeniowych. W 1936 roku podniesiona została ranga Samodzielnego Referatu Formacji Polskich i Samodzielnego Referatu Wojen Dawnych przez przekształcenia ich w wydziały. Również w 1936 roku (dokładnej daty nie ustalono) powstał Wydział Studiów. Jego zadaniem było: Dostarczyć przesłanek do syntezy doświadczeń wojennych na podstawie historii wojen toczonych od roku 1914 na terenach leżących w zasięgu naszych możliwości wojennych (w granicach i poza granicami państwa) 16. 3 listopada 1936 roku utworzony został przez szefa WBH i przydzielony do Wydziału Formacji Polskich Referat Biograficzny Marszałka Rydza Śmigłego. Miał on za zadanie zbieranie wszelkich materiałów dotyczących osoby Marszałka, posiadających charakter źródeł historycznych 17. 12 Dziennik Rozkazów nr 36 z 22.12.1928 roku poz. 396. 13 Dodatek tajny do Dziennika Rozkazów nr 1 z 3.06.1935 roku poz. 9. 14 Por. przypis 12. 15 Pismo Biura Ogólno-Organizacyjnego MSWojsk. z 12.06.1930 roku CAW, WBH, I.341.1.632. 16 Sprawozdanie Wydziału Studiów za 1936 rok. CAW, WBH, I.341.1.604. 17 Sprawozdanie z działalności Wydziału Formacji Polskich za czas od 25.08.1936 do 30.06.1937 roku. CAW, WBH, I.341.1.302.
W maju 1937 roku została utworzona Komisja Kwalifikacyjna Polskiej Organizacji Wojskowej przy WBH. Jej zadaniem było wydawanie zaświadczeń zastępczych o służbie w POW, tym członkom POW, którzy nie znajdowali się w ewidencji Archiwum POW 18. W maju 1938 roku powstała Komisja Orzekająca przy WBH 19. Wydawała ona zaświadczenia potwierdzające czynny udział w walkach o niepodległość a) dla osób, które nie należąc do organizacji lub formacji niepodległościowej [...] brały czynny udział w walkach o niepodległość Państwa polskiego, b) dla osób, które z jakichkolwiek powodów nie otrzymały zaświadczenia od władzy właściwej [...] 20. Wyjaśnienia wymaga jeszcze sprawa archiwum podręcznego Biura Historycznego. Po przekształceniu w 1927 roku Biura Historycznego w Wojskowe Biuro Historyczne nastąpiła również reorganizacja Centralnego Archiwum Wojskowego, które już pod nazwą Archiwum Wojskowe zostało instytucją autonomiczną podległą szefowi WBH. Wraz z tą zmianą archiwum podręczne włączono do Archiwum Wojskowego jako Referat III, a zarazem Samodzielny Referat Archiwalny WBH, nazywany później Placówka Archiwum Wojskowego. Samodzielny Referat Archiwalny przechowywał akta operacyjne z wojny 1918 1921, akta radzieckie, akta POW oraz akta Naczelnego Polskiego Komitetu w Rosji. Stanowisko szefa Wojskowego Biura Historycznego (Biura Historycznego Sztabu Generalnego) pełnili kolejno: płk Marian Kukiel do IV.1923 roku płk (od 1.VII.1923 gen. bryg.) Julian Stachiewicz IV.1923 roku I.1925 roku gen. bryg. Marian Kukiel II.1925 V.1926 roku gen. bryg. Julian Stachiewicz VI.1926 IX.1934 roku ppłk Edward Perkowicz p.o. X.1934 I.1936 roku płk Bronisław Rakowski od II.1936 roku 18 Dziennik Rozkazów nr 6 z 28.05.1937 roku, poz. 73. 19 Dziennik Rozkazów nr 6 z 17.05.1938 roku, poz. 60. 20 Dziennik Ustaw RP nr 8 z 9.02.1938 roku, poz. 50.
2. Charakterystyka akt Zespół akt Wojskowego Biura Historycznego zawiera wiele archiwaliów, które mogą być interesujące dla badaczy. Najbardziej wartościowe materiały w postaci odpisów źródeł oraz wspomnień, relacji i opracowań występują w aktach Kancelarii, Wydziału Wojny Polskiej, Wydziału Formacji Polskich, Wydziału Wojny Światowej i Wydziału Wojen Dawnych. W mniejszym stopniu na uwagę zasługują materiały pozostałych komórek organizacyjnych. Zespół liczy 1.026 jednostek archiwalnych (48,5 mb). Układ akt w zespole oraz ilość jednostek archiwalnych w poszczególnych komórkach organizacyjnych przedstawia się następująco: 1. Kancelaria 42 2. Wydział Wojny Polskiej 269 3. Wydział Formacji Polskich 158 4. Wydział Wojny Światowej 62 5. Wydział Wojen Dawnych 82 6. Wydział Studiów 14 7. Placówka Archiwum Wojskowego 10 8. Samodzielny Referat Oficerskich Dokumentów Personalnych 4 9. Archiwum Fotografii i Filmów Wojennych 2 10. Samodzielny Referat Zaświadczeń 11 11. Samodzielny Referat Budżetowo-Wydawniczy 9 12. Ogólna Komisja Orzekająca 1 13. Komisja Kwalifikacyjna Polskiej Organizacji Wojskowej 362 W aktach Kancelarii na szczególną uwagę zasługują następujące archiwalia: materiały dotyczące organizacji Sekcji Historyczno-Operacyjnej Oddziału III Naczelnego Dowództwa WP, Biura Historycznego Sztabu Generalnego i Wojskowego Biura Historycznego, a także plany prac Biura Historycznego (sygnatura I.341.1.1), sprawozdania roczne z prac Biura Historycznego Sztabu Generalnego i Wojskowego Biura Historycznego 1923 1929 (I.341.1.2), protokoły z zebrań naukowych i odpraw
(I.341.1.4), instrukcje i przepisy edytorskie (I.341.1.6), regulamin Komitetu Redakcyjnego Małej Encyklopedii Wojskowej (I.341.1.14), protokół Mieszanej Komisji Specjalnej RP i ZSRR dotyczący wydania lub podziału materiałów archiwalnych (I.341.1.15), rozporządzenie o sposobie nadawania i utracie Krzyża i Medalu Ochotniczego za Wojnę (I.341.1.17). Wymienić też należy wyodrębnione z ogólnej korespondencji materiały kursów specjalizujących dla wykładowców historii wojen i wojskowości w szkołach wojskowych (I.341.1.19 22), materiały dotyczące udziału wojska w wystawach krajowych i zagranicznych (I.341.1.26), relacje i korespondencję związaną z Józefem Piłsudskim (I.341.1.27), korespondencję z Naczelnym Komitetem Uczczenia Pamięci Marszałka Józefa Piłsudskiego (I.341.28) oraz w sprawie Grobu Nieznanego Żołnierza w Warszawie (I.341.1.29), a także statuty różnych towarzystw i związków m.in. Towarzystwa Przyjaciół Huculszczyzny, Związku Weteranów Powstań Narodowych 1914/1919 i Związku Obrońców Lwowa (I.341.1.36). W aktach Wydziału Wojny Polskiej na uwagę badacza zasługują: Metody publikowania akt operacyjnych do historii wojny polskiej 1918 1920 oraz instrukcje i wytyczne do opracowań historycznych (I.341.1.44). Wymienić także należy sporą grupę materiałów dotyczących współpracy z regionalnymi towarzystwami naukowymi, a więc: z Referatem Historycznym Dowództwa Okręgu Korpusu nr VII w Poznaniu i Towarzystwem dla badania Historii Powstania Wielkopolskiego (I.341.1.58 60); z Towarzystwem Badania Historii Powstań Górnośląskich oraz Towarzystwem Badania Historii Walk o Śląsk Cieszyński (I.341.1.61); z Towarzystwem Badania Historii Obrony Lwowa i Województw Południowo-Wschodnich na uwagę zasługują: statut towarzystwa, protokoły z posiedzeń i sprawozdanie z działalności (I.341.1.62 63); z Towarzystwem dla Badań Dziejów Wyzwolenia Wileńszczyzny oraz Pracownią Naukową w Wilnie (I.341.1.64). Wojskowe Biuro Historyczne zajmowało się również badaniami historii organizacji niepodległościowych na Pomorzu oraz patronowało założeniu Placówki
Historycznej Dowództwa Okręgu Korpusu nr VIII w Toruniu (I.341.1.65). Szczególną wartość mają odpisy źródeł, których oryginały zaginęły w czasie II wojny światowej. Można tu wymienić teksty źródłowe dotyczące obrony Przemyśla w listopadzie i grudniu 1918 roku (I.341.1.66) oraz odpisy akt związanych z obroną Lwowa w 1918 i 1919 roku (I.341.1.67 147). Te ostatnie zostały sporządzone w archiwach lwowskich przez Komisję Naukową Towarzystwa Badania Historii Obrony Lwowa i Województw Południowo-Wschodnich i przesłane do Wojskowego Biura Historycznego. Są to odpisy rozkazów dziennych i operacyjnych, raportów i meldunków sytuacyjnych, dzienników bojowych, m.in. Naczelnej Komendy WP we Lwowie i Komendy Miasta Lwowa, grup operacyjnych Bug, płk. Sikorskięgo, gen. Zielińskiego, gen. Jędrzejowskiego, gen. Roji, gen. Leśniewskiego, ppłk. Swobody, płk. Minkiewicza, ppłk. Lindego, Grupy Artylerii mjr. Łodzińskiego, V Dywizji Lwowskiej, Brygady Lwowskiej, Odcinków I VI we Lwowie, Pododcinka Góra Stracenia we Lwowie oraz Lwowskiej Samoobrony. Na uwagę zasługuje korespondencja w sprawie układów z Ukraińcami i Żydami, a także wykazy imienne obrońców Lwowa. Podobne znaczenie mają odpisy akt (rozkazy operacyjne, meldunki sytuacyjne, komunikaty informacyjne, raporty (dotyczące operacji dyneburskiej, tzw. kompania Zima 1919/1920 roku (I.341.152 157), stanowiące załączniki do opracowania (I.341.1.150 151). Największą wartość dla badacza posiadają odpisy akt operacyjnych z okresu bitwy warszawskiej, przygotowane przez Wojskowe Biuro Historyczne do Wydawnictwa źródłowego 21 (I.341.1.175 198). Są to rozkazy operacyjne, rozmowy juzowe, meldunki sytuacyjne i wywiadowcze oraz komunikaty informacyjne. Szczególnie cenne są materiały wytworzone po 12 sierpnia 1920 roku, które nie zostały objęte wspomnianą publikacją źródłową. 21 Z powodu wybuchu II wojny Światowej wydawnictwo to zostało doprowadzone tylko do 12 sierpnia 1920 roku, nie objęło więc przełomowych dni bitwy. Por. Bitwa Warszawska, t. I Bitwa nad Bugiem 27.07 7.08.1920, cz. I i II, Warszawa 1935; t. II Bitwa nad Wisłą, księga 1, 7.08 12.08.1920, cz. I i II, Warszawa 1939.
Ponadto na uwagę zasługują odpisy relacji gen. Rozwadowskiego i gen. Piskora dotyczące planu bitwy warszawskiej (I.341.1.202) oraz opracowania omawiające poszczególne bitwy wojny polsko-sowieckiej. Wymienić tu można m.in. Feliksa Liberia Upadek Brześcia w 1920 roku i Zaskoczenie pod Brześciem 1 sierpnia 1920 roku (I.341.1.205), J. Stawińskiego Likwidacja ostatniego zagonu Budionnego (I.341.1.214) i E. Różyckiego Zagadnienie dowodzenia w boju pod Lidą we wrześniu 1920 roku (I.341.1.216). Kolejną grupę archiwaliów stanowią materiały do historii i organizacji Wojska Polskiego w latach 1918 1920 rozkazy, sprawozdania, raporty, odezwy, O. de B., stany liczebne (I.341.1.232 235) oraz do organizacji poszczególnych broni (I.341.1.237 239), a także do historii dywizji piechoty (I.341.1.240 250). Znaczną grupę stanową materiały dotyczące opracowania zarysów historii pułkowych wytyczne, instrukcje, plany, kosztorys i korespondencja (I.341.1.251 257) oraz archiwalia do historii pułków (I.341.1.258 281). Wymienić należy również dwa opracowania Włodzimierza Lewandowskiego: Dowództwo Główne Sił Zbrojnych b. zaboru pruskiego w pierwszej fazie istnienia od 28 grudnia 1918 do 15 stycznia 1919 i Zagadnienia wojskowej archiwistyki powstania Wielkopolskiego 1918 1919 (I.341.1.287) oraz opracowania Mariana Serejskiego Podstawy i cele sojuszu polsko-łotewskiego w latach 1918 1920 (I.341.1.294). Akta występujące w Wydziale Formacji Polskich można podzielić na kilka grup rzeczowych. Pierwsza z nich zawiera odpisy źródeł, relacje, wspomnienia, i opracowania dotyczące Związku Walki Czynnej, Strzelca, Związku Strzeleckiego, Polskich Drużyn Strzeleckich, Drużyn Bartoszowych, Sokoła, Zarzewia, Wici i skautingu (I.341.1.310 326). W grupie drugiej znajdują się różnorodne archiwalia dotyczące Legionów Polskich (I.341.1.329 415). Są to odpisy akt, wypisy źródłowe, wspomnienia, relacje, listy strat, opracowania, kroniki. Na uwagę zasługują materiały związane z opracowaniem Historii Wojennej Legionów Polskich (wytyczne, protokoły odpraw autorów, korespondencja) oraz tom I tego opracowania gen. Narbut-Łuczyńskiego.
Interesujące są też przekazy źródłowe dotyczące historii pieśni My Pierwsza Bragada. W znacznie mniejszym stopniu występują materiały do historii Polskiego Korpusu Posiłkowego i Polskiej Siły Zbrojnej w postaci odpisów rozkazów, planów, etatów, pamiętników i opracowań (I.341.1.416 418). Kolejną grupę stanowią materiały do historii Polskiej Organizacji Wojskowej (I.341.1.419 430), a więc odpisy akt (rozkazy, instrukcje, regulaminy, odprawy, raporty, schematy organizacyjne, stany liczebne, komunikaty, odezwy, meldunki sytuacyjne, sprawozdania), relacje, wspomnienia i opracowania. Warto zwrócić uwagę na zarysy historyczne mniej znanych organizacji niepodległościowych: Wolność, Societas Vistulana, Związek Polek i Drużyny Sarmackie (I.341.1.431). Następna grupa to archiwalia związane z polskimi formacjami wschodnimi, odpisy akt, (relacje, wspomnienia i opracowania), a więc Legionem Puławskim, korpusami polskimi w Rosji, 4 dywizją strzelców gen. Żeligowskiego i Wojskiem Polskim na Syberii (I.341.1.437 445). Materiały dotyczące Armii Polskiej we Francji reprezentowane są przez odpisy akt, wypisy źródłowe, wycinki prasowe, notatki i opracowania (I.341.1.446 451). Ostatnia grupa zawiera teksty przemówień, rozkazów, pism i artykułów marszałka Edwarda Rydza-Śmigłego (I.341.1.452 456). Wśród materiałów Wydziału Wojny Światowej wymienić należy Wskazówki metodologiczne do studiów historyczno-wojskowych nad wojną światową, tekst pt. Organizacja badań historyczno-wojskowych nad wojną światową (I.341.1.466) oraz wykazy bibliograficzne dotyczące różnych tematów z okresu I wojny światowej (I.341.1.469 473). Inna grupa archiwaliów to tekst konwencji wojskowej francuskorosyjskiej z 1892 roku oraz protokoły z narad ósmej i dziewiątej konferencji szefów sztabów generalnych armii francuskiej i rosyjskiej z 1912 i 1913 roku (I.341.1.476). Największa grupa materiałów to opracowania dotyczące poszczególnych bitew i kampanii na froncie wschodnim i zachodnim. Wymienić tu można następujące pozycje: I korpus rosyjski w bitwie pod Tannenbergiem w sierpniu 1914 roku
(I.341.1.485), Działania kawalerii niemieckiej w Prusach Wschodnich w sierpniu 1914 roku (I.341.1.486), Bitwa pod Włocławkiem 10 13 listopada 1914 roku (I.341.1.489), Limanowa 1914 szczegółowa historia decydujących walk żołnierzy węgierskich (I.341.1.492), Obrona ruchowa XXV korpusu rosyjskiego pod Opatowem w maju 1915 roku (I.341.1.494), Bój pod Ochamps i Bertrix. Bitwa w Ardenach 1914 roku (I.341.1.509), Bitwa pod Monthyon w 1914 roku (I.341.1.510), Bój pod Nevy we wrześniu 1914 roku (I.341.1.512), Kawaleria niemiecka w kryzysie bitwy nad Marną (I.341.1.511). Z innych materiałów na uwagę zasługują: Raport rządowej komisji wyznaczonej w 1914 roku dla zbadania przyczyn i okoliczności klęski 2 armii gen. Samsonowa w Prusach Wschodnich jesienią 1914 roku (I.341.1.487) oraz opracowanie P. Simańskiego Rozwój rosyjskiej siły zbrojnej w pierwszych latach I wojny światowej (I.341.1.481). W aktach Wydziału Wojen Dawnych można wyróżnić korespondencję Ottona Laskowskiego w sprawach naukowych i wydawniczych (I.341.1.525), tekst pt. Organizacja prac nad historią wojen dawnych (I.341.1.523) oraz korespondencję związaną z wydawaniem Przeglądu Historyczno-Wojskowego (I.341.526). Interesujące są też materiały do historii piechoty, jazdy, artylerii oraz inżynierii koronnej i litewskiej (I.341.1.541 548), a także regestry Sobiescianów i źródeł dotyczących wojen polsko-szwedzkich (I.341.1.550 559). Na uwagę badacza zasługują też spis oficerów i podoficerów wojska polskiego z końca XVIII w. (I.341.1.563) oraz opracowania: 10 pułk piechoty w latach 1806 1814 (I.341.1.564), Zarys historii 4 pułku ułanów Królestwa Kongresowego 1815 1831 (I.341.1.565), Krakusi w kampanii 1813/14 roku, Francuzi w wojsku polskim (I.341.1.602). Znaczną część archiwaliów Wydziału Wojen Dawnych stanowią maszynopisy opublikowanych źródeł wojskowych do historii wojny polsko-rosyjskiej 1830 1831 (I.341.1.570 591). W innych komórkach organizacyjnych na uwagę zasługuje znacznie mniej materiałów. Wydział Studiów opracowania i analizy dotyczące doświadczeń wojennych
i charakteru przyszłej wojny (I.341.1.607); sprawozdanie o wojskowym położeniu Polski (I.341.1.608); akta gen. Thullie: operacyjne przygotowanie wojny z Niemcami, armia polska jej przyszłe zadania i organizacja (I.341.1.609); warunki obronne Prus Wschodnich (I.341.1.610), studium frontu wschodniego opracowania gen. Czumy, gen. Zahorskiego i grupy gen. Maxymowicz-Raczyńskiego (I.341.1.613). Placówka Archiwum Wojskowego opracowanie Bolesława Waligóry Z doświadczeń polskiej archiwistyki wojskowej 1918 1938 (I.341.1.619), katalog archiwum Towarzystwa do Badania Historii Powstania Wielkopolskiego 1918 1919 (I.341.1.625), inwentarz archiwalny Związku Walki Czynnej (I.341.1.622), spisy akt POW (I.341.1.623). Samodzielny Referat Oficerskich Dokumentów Personalnych referat Stanisława Rogalskiego Akta i dokumenty personalne oficerów z okresu wojny 1918 1921 jako podstawa opracowań naukowo-historycznych (I.341.1.628), wykazy imienne kapelanów odznaczonych Krzyżem Walecznych (I.341.1.631). Archiwum Fotografii i Filmów Wojennych organizacja i zadania archiwum, projekty wystaw fotograficznych, spisy fotografii Edwarda Rydza- Śmigłego (I.341.1.632). Samodzielny Referat Zaświadczeń polskie organizacje niepodległościowe 1914 1921 zestawienia i wykazy, wykaz formacji wojskowych armii Ukraińskiej Republiki Ludowej w okresie sprzymierzenia jej z armią polską (I.341.1.636), statut i obsada personalna władz Związku Organizacji Wolność, statut i komunikaty Związku Byłych Więźniów Ideowych z Czasów Walk o Niepodległość Polski (I.341.1.637), skorowidz uczestników I powstania śląskiego (I.341.1.639), spis członków POW odznaczonych Krzyżem Walecznych (I.341.1.640). Samodzielny Referat Budżetowo-Wydawniczy preliminarze budżetowe i plany realizacji budżetu (I.341.1.646), wykaz bibliograficzny prac WBH ogłoszonych drukiem w okresie od połowy 1926 roku do 31 grudnia 1933 roku (I.341.1.648). Ogólna Komisja Orzekająca ustawa i rozporządzenia wykonawcze o niepodległościowcach (I.341.1.654). Komisja Kwalifikacyjna POW zakres działania Komisji, sprawozdanie z prac związanych z nadaniem Krzyża POW (I.341.1.655). Pozostałe akta Komisji to
podania z prośbą o potwierdzenie udziału w POW oraz kopie zaświadczeń. Są one ułożone alfabetycznie. Akta te stanowią cenny materiał nie tylko do badań o charakterze biograficznym, ale mogą też być doskonałym uzupełnieniem źródeł do dziejów POW, gdyż podania zawierają wiele danych dotyczących działalności POW na danym terenie.