Iwona Anna Janowska ROZDZIAŁ 14 KAPITAŁ LUDZKI A STRUKTURA SEKTORA USŁUG Wprowadzenie Uznając rozwój sektora usług za decydujący o ogólnym poziomie rozwoju poszczególnych gospodarek narodowych (i jednocześnie, z uwagi na zachodzące między tymi elementami sprzężenie zwrotne, od tego poziomu uzależniony) za stymulujące wzrost gospodarczy uważa się nie tyle usługi w ogóle, co poszczególne ich rodzaje (Evangelista, Savona, 2003). 1 W każdym z trzech, wyodrębnianych w literaturze typów społeczeństw: agrarnym, przemysłowym i postindustrialnym, usługi mają bowiem do spełnienia odmienną rolę. Ich szczególnie intensywny rozwój, który zapoczątkowany zostaje w społeczeństwie industrialnym, przechodzi przez cztery kolejne fazy, które zdaniem D. Bella charakteryzują się następującymi cechami (za: K. Rogoziński, 1999): w fazie pierwszej ma miejsce zanikanie tradycyjnych zawodów usługowych, w kolejnej fazie intensywnej industrializacji pojawiają się usługi, związane przede wszystkim z transportem, obrotem towarowym, wspomaganiem materialnych procesów produkcji oraz usługi publiczne, których istnienie i finansowanie związane jest z instytucją państwa, w fazie trzeciej masowej konsumpcji rośnie znaczenie handlu (hurtowego i detalicznego) oraz usług związanych z dystrybucją; na szeroką skalę rozwijają się również usługi finansowe, ubezpieczeniowe oraz związane z obrotem i obsługą nieruchomości, w ostatniej fazie fazie dynamicznego wzrostu PKB i poziomu zamożności społeczeństwa stałą pozycję w wydatkach ludności zaczynają zajmować dobra i usługi luksusowe, w związku z czym następuje gwałtowny rozwój tych spośród usług, które zaspokajają potrzeby realizowane w czasie wolnym. Wydaje się, że rozwój usług, dokonujący się na przestrzeni ostatnich lat w wysoko rozwiniętych gospodarkach zachodnioeuropejskich, znajduje się obecnie na przełomie trzeciej i czwartej fazy. W ramach analizowanego sektora rosną bowiem w krajach wysoko rozwiniętych udziały (zarówno w PKB, jak i w zatrudnieniu) usług najbardziej nowoczesnych (stanowiących nowe produkty w gospodarce), opierających się o intensywne wykorzystanie czynnika wiedzy. Istotna wydaje się zatem ich identyfikacja, czyli wskazanie tych sekcji usługowych, które charakteryzują się na rynku światowym szybko rosnącym popytem i w efekcie - dynamicznie zwiększającym się udziałem w wartości dodanej brutto i w zatrudnieniu (sektora usług dynamicznych) oraz pozostałych, w przypadku których tempo wzrostu popytu, i związane z nim tempo wzrostu udziałów w wartości dodanej brutto i w zatrudnieniu, jest relatywnie niskie (sektora usług niedynamicznych). Konieczne jest przy tym określenie czynników sprzyjających rozwojowi usług najbardziej dynamicznych, a przez to przyspieszających rozwój całej gospodarki narodowej. 1 Niektóre branże usługowe, zwłaszcza te związane z generowaniem i rozprzestrzenianiem informacji oraz innych aktywów wiedzy, są prawdopodobnie najbardziej dynamicznymi branżami w drodze do tak zwanej gospodarki opartej na wiedzy (por. z: R. Evangelista, M. Savona, 2003).
138 Iwona Anna Janowska Struktura sektora usług w wybranych krajach OECD w latach 1992 2005 Sukcesywnie rosnące w poszczególnych gospodarkach znaczenie sektora usług, tworzącego w najwyżej rozwiniętych krajach świata już prawie 80% PKB, jest bezdyskusyjne. Gwałtowny jego rozwój spowodowany jest przy tym różnego rodzaju czynnikami: natury demograficznej, społecznej, politycznej i ekonomicznej, które powodują znaczny wzrost popytu na szeroko rozumiane usługi (M. Peneder, 2003). 2 W Stanach Zjednoczonych na przykład, udział wydatków na usługi w wydatkach konsumentów ogółem wzrósł z 40% w 1959 roku do 58% w roku 2000, czyli aż o 18 punktów procentowych (Moran, McCully, 2001). Oznacza to, że wydatki konsumentów na usługi wzrosły w analizowanym okresie o 45%. Związany ze wzrostem znaczenia usług w gospodarce wzrost zainteresowania nimi znajduje swój wyraz w pojawiających się coraz to nowszych definicjach 3 oraz podziałach klasyfikacyjnych usług, na podstawie których przeprowadzane są różnego rodzaju analizy strukturalne badanego sektora. W ramach dostępnej literatury przedmiotu: krajowej i zagranicznej, brakuje jednak takiej klasyfikacji 4 usług, która grupowałaby je według ich znaczenia dla kształtowania tempa wzrostu i rozwoju gospodarczego. Proponowane w literaturze podziały pomijają bowiem ważne kryterium klasyfikacyjne, jakim jest dynamika wzrostu poszczególnych sekcji usługowych w wartości dodanej brutto i zatrudnieniu, mająca swoje źródło w zmianach popytu światowego na poszczególne, wyróżniane w ich ramach, rodzaje usług. W związku z powyższym w niniejszym opracowaniu, na podstawie zmian udziałów poszczególnych sekcji usługowych w wartości dodanej brutto oraz w zatrudnieniu ogółem 5, podjęta zostanie próba identyfikacji sektora usług dynamicznych i niedynamicznych. Tabela 1. Udział i dynamika poszczególnych sekcji sektora usług w tworzeniu wartości dodanej brutto w wybranych krajach OECD w latach 1992 2005 oraz poziom PKB per capita w 2005 r.. Wyszczególnienie Udział usług Handel Transport, Administracja Edukacja, Usługi finansowe, Usługi związane PKB per capita ogółem w hurtowy i gospodarka publiczna i ochrona ubezpieczeniowe z obsługą w USD w wartości detaliczny, magazynowa obrona zdrowia, (V) nieruchomości 2005 r. (wg dodanej brutto restauracje i i łączność (III) opieka socjalna i firm (VI) parytetu siły hotele (I) (II) i inne usługi (IV) nabywczej) T1* T2* T1 T2 T1 T2 T1 T2 T1 T2 T1 T2 T1 T2 2005 AUSTRIA 66,6 67,5 16,9 17,6 8,4 7,2 6,8 5,8 15,5 14,4 6,1 5,5 12,9 17,0 33 600 dynamika 101 104 86 85 93 90 132 BELGIA 69,8 72,3 13,8 a 14,7 8,2b 8,2 7,1 a 5,7 e 15,2 a 15,9 6,4 a 5,9 19,1 a 21,9 32 500 dynamika 104 106,5 100 80 105 92 115 DANIA 72,1 73,8 14,5 13,4 7,6 8,8 7,0 6,3 20,1 21,3 5,3 5,4 17,6 18,6 34 400 dynamika 102 92 116 90 106 102 106 2 Proces wzrostu znaczenia sektora trzeciego w gospodarce jest często tłumaczony względnie wysoką elastycznością dochodową popytu na usługi. (por. z: M. Peneder, 2003). 3 W niniejszym opracowaniu usługi rozumiane są w sensie makroekonomicznym i definiowane jako sektor rezydualny, czyli obejmujący działy gospodarki, nie mieszczące się w pojęciach: rolnictwo i przemysł. 4 W literaturze zachodniej najczęściej przywołuje się klasyfikację usług opracowaną przez C. Lovelocka, dzielącą usługi na podstawie dwóch kryteriów łącznie: kryterium bezpośredniego odbiorcy usługi i kryterium charakteru działalności usługowej (zob. Lovelock, 2001). Ciekawa jest również klasyfikacja usług zaproponowana przez R. Evangelistę i M. Savonę, która dzieli usługi według kryterium stopnia ich innowacyjności (zob. Evangelista, Savona, 2003). Istnieją również tzw. klasyfikacje systemowe, opracowywane przez urzędy statystyczne. Klasyfikacja Wyrobów i Usług jest polskim odpowiednikiem ogólnoświatowej: Central Product Classification - CPC oraz europejskiej: Classification of Product by Activities - CPA) i jest zharmonizowana z Europejską Klasyfikacją Działalności (EKD). EUROSTAT oraz Międzynarodowy Fundusz Walutowy w swoich analizach odwołują się z kolei do podziału usług na komercyjne i niekomercyjne (Śmiłowska, 2004 ). 5 Udział usług w tworzeniu wartości dodanej brutto oraz w zatrudnieniu ogółem uznaje się za podstawowe mierniki określające poziom rozwoju sektora usługowego w gospodarce (Peneder, 2003).
Kapitał ludzki a struktura sektora usług 139 FINLANDIA 62,8 66,4 11,5 a 12,2 9,6b 10,8 5,4 a 5,1 17,6 a 17,4 4,1 a 2,6 14,6 a 18,3 31 400 dynamika 106 106 112,5 94 99 63 125 FRANCJA 70,6 75,7 13,3b 13,1 6,7b 6,3 8,4b 7,6 14,3 b 17,3 5,1b 4,9 22,8b 26,5 30 200 dynamika 107 98 94 90 121 96 116 NIEMCY 65,6 69,5 12,2 12,4 5,7 5,6 6,8 6,0 14,9 16,4 4,8 4,6 21,2 24,5 29 800 dynamika 105 102 98 88 110 96 116 GRECJA 67,2 72,3 20,1 a 21,1 6,7b 9,4 7,2 a 7,4 12,3 a 14,1 4,2 a 5,6 17,0 a 14,7 23 200 dynamika 108 105 140 103 115 133 86 IRLANDIA 55,0 59,9 11,9 a 12,6 5,5b 5,4 5,7 a 4,4 14,6 a 14,1 7,8 a 10,1 9,5 a 13,3 39 200 dynamika 109 106 98 77 97 129 140 WŁOCHY 65,7 69,3 17,1 15,5 7,1 7,7 6,4 6,4 13,3 13,1 4,8 4,7 17,0 21,9 28 500 dynamika 105 91 108 100 99 98 129 JAPONIA 56,6 60,6 14,0 12,7 6,8d 6,8 4,9c 5,5 15,0 17,4 5,5c 6,5 10,4 c 11,7 30 500 dynamika 107 91 100 112 116 119 112,5 LUKSEMBURG 76,8 82,1 13,1 a 12,2 8,2b 9,7 5,6 a 5,8 10,6 a 11,4 22,1 a 21,6 17,2 a 21,4 67 700 dynamika 107 93 118 104 107,5 98 124 HOLANDIA 68,7 73,5 15,3b 15,0 7,2b 7,5 8,8b 7,3 15,4b 16,9 5,4b 7,4 16,6b 19,4 34 200 dynamika 107 98 104 83 110 137 117 POLSKA 56,9a 64,5f 19,4a 20,2f 6,3a 7,2f 6,8a 6,2f 11,8a 13,1f 2,6a 4,1f 10,0 a 13,7f 12 800 dynamika 113 104 114 91 111 158 137 PORTUGALIA 65,1 70,4 17,7 a 17,5e 6,5b 7,0e 8,1 a 9,1e 12,9 a 16,0e 6,3 a 6,6e 13,6 a 14,2e 19 900 dynamika 108 99 108 112 124 105 104 HISZPANIA 65,8 66,4 18,9b 18,6 7,5b 7,4 6,5b 6,0 14,2b 13,6 6,0b 4,6 12,7b 16,2 27 300 dynamika 101 98 98 92 96 77 128 SZWECJA 68,6 71,2 12,3 12,1e 8,1 8,2e 6,4 5,5e 18,5 21,0e 5,6 3,7e 17,7 20,7e 32 700 dynamika 104 98 101 86 113,5 66 117 WIELKA 67,4 73,8 14,0 15,0 7,8 7,2 6,3 4,9 15,1 16,7 6,7 6,5 17,5 23,5 32 100 BRYTANIA dynamika 103 107 92 78 111 97 134 USA 71,8 77,2 17,7 15,4 6,7 6,1 8,0 7,5 13,7 15,8 6,6 7,9 19,1 24,5 41 900 dynamika 107,5 87 91 94 115 120 128 Średni udział 66,8 15,0 7,3 6,8 14,9 6,6 16,3 - T1 (bez Polski) Średni udział 70,7 14,8 7,6 6,25 16,0 6,7 19,3 33 500 T2 (bez Polski) Średnia dynamika T1 T2 (bez Polski) 106 98,7 104,1 91,9 107,4 101,5 118,4 - T1 okres początkowy (przy danych bez oznaczenia literowego rok 1994), T2 - okres końcowy (przy danych bez oznaczenia literowego rok 2004), * - suma odpowiednich udziałów od I do VI, obejmująca dostępne dane z poszczególnych lat, a 1995r., b 1993 r., c 1996 r., d 1992 r., e 2003 r., f 2005 r. Źródło: Obliczenia własne na podstawie: OECD (2006, s. 12 13, 22 23) oraz Rocznik Statystyczny RP (2006, s. 677). Udział i dynamikę poszczególnych sekcji sektora usługowego w tworzeniu wartości dodanej brutto w wybranych krajach OECD w latach 1992 2005 oraz poziom PKB per capita w poszczególnych krajach w 2005 r. przedstawia Tabela 1. Z danych zawartych w Tabeli 1. wynika, że obecnie (okres T2) największym udziałem usług w wartości dodanej brutto charakteryzują się takie kraje, jak: Luksemburg (82,1%), USA (77,2%) i Francja (75,7%), najniższym natomiast: Irlandia (59,9%), Japonia (60,6%) i Polska (64,5%). Najbardziej dynamicznie swój udział w tworzeniu wartości dodanej brutto zwiększały w analizowanym okresie usługi w Polsce, Irlandii, Portugalii i Grecji, a więc poza Irlandią w krajach o względnie niskim poziomie rozwoju w ramach UE (relatywnie najniższy poziom PKB per capita wśród krajów wymienionych w Tabeli 1.). Świadczy to o znaczeniu, jakie sektor usług odgrywa w dynamizowaniu tempa wzrostu i rozwoju gospodarczego. Średnia dynamika udziałów poszczególnych sekcji usługowych w tworzeniu wartości dodanej brutto wskazuje z kolei, że poza usługami związanymi z obsługą nieruchomości i firm pozostałe były raczej mało dynamiczne. Obniżyły się średnie udziały usług z grup: handel hurtowy i detaliczny, restauracje i hotele oraz administracja publiczna i obrona, nieznacznie wzrosły natomiast udziały trzech pozostałych grup analizowanego sektora: transportu, gospodarki magazynowej i łączności, usług finansowych i ubezpieczeniowych oraz edukacji, ochrony zdrowia, opieki socjalnej i innych usług. W ich ramach największy spadek udziału charakterystyczny był: w grupie pierwszej (handel oraz restauracje i hotele) dla USA, Japonii i Włoch; w grupie drugiej natomiast (transport, gospodarka magazynowa i łączność) dla Austrii, USA i Wielkiej Brytanii (przy czym zdecydowanie dynamicznie rozwijała się ta grupa usług w Grecji). W przypadku usług z zakresu edukacji, ochrony zdrowia i opieki socjalnej największy spadek ich udziału wystąpił w Austrii, Hiszpanii i Irlandii (najwyższy wzrost cha-
140 Iwona Anna Janowska rakterystyczny był w tym przypadku dla Portugalii, Francji i Japonii), a usługi z zakresu administracji publicznej i obrony w największym stopniu obniżyły swoje udziały w: Irlandii, Wielkiej Brytanii i Belgii (rozwijając się dynamicznie w Japonii i Portugalii). Usługi finansowe i ubezpieczeniowe w największym stopniu zmniejszyły swoje udziały w Finlandii i Szwecji, najbardziej dynamicznie wzrosły natomiast w Polsce, Grecji i Irlandii. Najwyższym udziałem usług związanych z obsługą nieruchomości i firm (najbardziej dynamicznych, jeśli chodzi o wzrost udziału w tworzeniu wartości dodanej brutto) charakteryzują się z kolei gospodarki: Francji (26,5%), USA (24,5%) i Niemiec (24,5%), najniższym natomiast: Japonia (11,7%), Irlandia (13,3%) i Polska (13,7%). Dynamika wzrostowa tych usług w analizowanym okresie była szczególnie wysoka w Irlandii (wzrost udziału o 40%), Wielkiej Brytanii (wzrost o 34%) i Austrii (wzrost o 32%). Najniższą dynamikę odnotowały natomiast: Grecja (spadek udziału o 14%), Portugalia (wzrost udziału o 4%) i Dania (wzrost udziału o 6%). Średni udział usług związanych z obsługą nieruchomości i firm stanowił w Polsce w 2005 roku 71% analogicznego udziału właściwego krajom wysoko rozwiniętym. Dynamika w zakresie zwiększania tego udziału w wartości dodanej brutto w Polsce jest natomiast dwukrotnie wyższa. Średnia dynamika zmian udziałów pierwszych pięciu sekcji usługowych (sekcje I V) w tworzeniu wartości dodanej brutto dla wymienionych w Tabeli 1. krajów była przy tym niższa lub tylko nieznacznie wyższa od średniej dynamiki wzrostu sektora usług ogółem. Potwierdza to poczynioną na wstępie hipotezę, że w krajach wysoko rozwiniętych nie wszystkie usługi dynamizują rozwój sektora usług ogółem i wzrost całej gospodarki narodowej w jednakowym stopniu. Udział i dynamikę poszczególnych sekcji sektora usług w zatrudnieniu ogółem w wybranych krajach OECD w latach 1993 2005 przedstawia Tabela 2. Tabela 2. Udział i dynamika poszczególnych sekcji sektora usług w zatrudnieniu ogółem w wybranych krajach wysoko rozwiniętych i w Polsce w latach 1993-2005. Wyszczególnienie Łączny udział Handel hurtowy i Transport, Administracja Edukacja, ochrona usług w detaliczny, gospodarka publiczna i zdrowia, opieka Usługi finansowe, Usługi związane z zatrudnieniu restauracje i magazynowa obrona socjalna i inne ubezpieczeniowe (V) obsługą nieruchomości ogółem hotele i łączność (III) usługi i firm (I) (II) (IV) (VI) T1 T2 T1 T2 T1 T2 T1 T2 T1 T2 T1 T2 T1 T2 AUSTRIA 63,1 68,6 21,1 21,9 7,2 6,9 7,2 6,8 18,1 20,3 3,2 3,1 6,3 9,6 dynamika 109 104 96 94 112 97 152 BELGIA 71,1 75,5 18,0c 17,2 7,1c 6,9 9,6c 9,9 21,0c 22,6 3,7c 3,3 11,7a 15,6 dynamika 106 96 97 103 108 89 133 DANIA 71,0 74,9 17,9 19,0 6,6 6,5 7,1 6,0 28,5 29,2 3,0 3,0 7,9 11,2 dynamika 105 106 98 84,5 102 100 142 FINLANDIA 64,5 68,6 14,8c 15,8 7,7c 7,2 7,6c 7,3 24,7c 26,4 2,3c 1,6 7,4c 10,3 dynamika 106 107 93,5 96 107 70 139 FRANCJA 68,0 72,4 16,0 16,9 6,1 6,3 9,5 8,6 21,5 22,7 3,2 3,1 11,7 14,8 dynamika 106 106 103 90,5 106 97 126 NIEMCY 62,3 69,6 18,8 19,8 6,0 5,4 8,1 7,0 18,0 21,2 3,4 3,2 8,0 13,0 dynamika 112 105 90 86 118 94 162,5 GRECJA 55,2 61,3 19,3c 20,5 6,6c 6,5 7,4c 7,8 14,7c 17,1 2,3c 2,6 4,9c 6,8 dynamika 111 106 98 105 116 113 139 IRLANDIA 60,3 65,9 19,4c 20,2 5,1c 6,1 5,6c 5,0 20,4c 21,6 3,8c 4,5 6,0c 8,5 dynamika 109 104 120 89 106 118 142 WŁOCHY 59,5 62,7 20,2 20,4 6,3 6,4 6,6 5,7 16,4 16,7 2,7 2,4 7,3 11,1 dynamika 105 101 102 86 102 89 152 JAPONIA 54,3 59,1 17,1a 18,0f 5,9d 5,8 3,3d 3,3 23,4a 27,8f 3,1d 2,7 1,5d 1,5 dynamika 109 105 98 100 119 87 100 LUKSEMBURG 68,3 74,8 21,1c 18,5 7,0c 7,5 5,4c 5,4 14,6c 15,3 10,3c 11,0 9,9c 17,1 dynamika 109,5 88 107 100 105 107 173 HOLANDIA 72,9 74,7 20,0a 19,0 5,8a 6,3 7,0a 7,3 25,1a 22,4 3,5b 3,8 11,5a 15,9 dynamika 102 95 109 104 89 109 138 POLSKA 43,4c 56,0g 13,5c 17,7g 5,4c 5,4g 4,8c 6,8g 14,4c 16,4g 1,7c 2,3g 3,6c 7,4g dynamika 129 131 100 142 114 135 206 PORTUGALIA 56,3 55,2 19,3a 22,0f 3,5a 3,8f 8,0a 7,2e 17,2a 14,7e 2,6a 1,8e 5,7a 5,7e dynamika 98 114 109 90 85 69 100 HISZPANIA 63,0 61,5 20,9a 22,4 5,9a 5,7 8,8a 7,6 19,0a 15,2 2,7a 2,1 5,7a 8,5 dynamika 98 107 97 86 80 78 149 SZWECJA 73,1 74,8 15,5 15,4f 6,9 6,6f 7,9 6,2f 32,4 32,8f 2,1 2,1f 8,3 11,7f dynamika 102 99 96 78 101 100 141
Kapitał ludzki a struktura sektora usług 141 WIELKA BRY- 76,6 79,8 23,1 24,2 5,8 5,9 7,1 6,4 23,8a 23,8f 4,4 4,1 12,4 15,4 TANIA dynamika 104 105 102 90 100 93 124 USA 74,5 78,8 24,1 21,4 5,0 4,8 9,1 8,4 21,0 24,7 4,7 4,5 10,6 15,0 dynamika 106 89 96 92 118 96 141,5 Średni udział T1 65,5 19,2 6,1 7,4 21,2 3,6 7,7 (bez Polski) Średni udział T2 69,3 19,6 6,2 6,8 22,0 3,5 11,3 (bez Polski) Średnia dynamika 106 102 102 92 104 97 147 T1 T2 (bez Polski) T1 okres początkowy (przy danych bez oznaczenia literowego rok 1994), T2 - okres końcowy (przy danych bez oznaczenia literowego rok 2004), * - suma odpowiednich udziałów od I do VI, obejmująca dostępne dane z poszczególnych lat a 1993 r., b 1994 r., c 1995 r., d 1996 r., e 2002 r., f 2003 r., g 2005 r.. Źródło: Obliczenia własne na podstawie: OECD (2006, s. 38 39), Rocznik Statystyczny RP (2006, s. 238 239). Z danych zawartych w Tabeli 2. wynika, że w analizowanym okresie jedynymi wyraźnie dynamicznymi usługami były usługi związane z obsługą nieruchomości i firm (sekcja VI), wszystkie pozostałe sekcje wykazywały natomiast niewielki średni wzrost albo nawet spadek (administracja publiczna i obrona oraz usługi finansowe i ubezpieczeniowe) udziału w zatrudnieniu ogółem. Największą dynamiką spadkową charakteryzowały się przy tym: w grupie pierwszej (handel hurtowy i detaliczny, restauracje i hotele) Luksemburg i USA (najbardziej dynamicznie rósł natomiast udział analizowanej grupy usług w Polsce i Portugalii), w grupie drugiej (transport, gospodarka magazynowa i łączność) Niemcy, Finlandia, USA i Austria (wysoka dynamika wystąpiła w tym przypadku w Irlandii), trzeciej (administracja publiczna i obrona) Szwecja i Dania (najwyższa dynamika wystąpiła w Polsce), w czwartej (edukacja, ochrona zdrowia, opieka socjalna i inne usługi) Hiszpania, Portugalia i Polska (w pozostałych krajach udział tej sekcji w zatrudnieniu ogółem rósł, przy czym szczególnie wysoką dynamikę odnotowały w tym zakresie: Japonia, Niemcy i USA, w sekcji piątej zaś (usługi finansowe i ubezpieczeniowe) największy spadek analizowanego udziału odnotowały: Portugalia, Finlandia i Hiszpania (dynamicznie usługi te rosły w Polsce, Irlandii i Grecji). W analizowanym okresie usługi związane z obsługą nieruchomości i firm wykazały najwyższą dynamikę rozwojową w: Polsce (wzrost udziału o 106%), Luksemburgu (wzrost o 73%) i Niemczech (wzrost o 62,5%), najniższą natomiast w: Japonii i Portugalii (gdzie ich udział w zatrudnieniu na przestrzeni analizowanego okresu w ogóle nie uległ zmianie). Najwyższym udziałem usług związanych z obsługą nieruchomości i firm charakteryzują się przy tym obecnie: Luksemburg (17,1%), Holandia (15,9%), Belgia (15,6%), Wielka Brytania (15,4%) i USA (15%), najniższym natomiast: Japonia (1,5%), Portugalia (5,7%) i Grecja (6,8%). Mimo, że dynamika wzrostu udziału usług związanych z obsługą nieruchomości i firm była w Polsce w badanym okresie najwyższa wśród analizowanych krajów, to ich udział w zatrudnieniu ogółem stanowi jedynie 60% średniego udziału w analizowanych krajach wysoko rozwiniętych i jest ponad dwukrotnie niższy w porównaniu z gospodarkami o najwyższym poziomie tego wskaźnika. Średnia dynamika zmian udziałów pierwszych pięciu sekcji usługowych (sekcje I V) w zatrudnieniu ogółem była w analizowanych gospodarkach podobnie jak w przypadku tworzenia wartości dodanej brutto - niższa lub tylko nieznacznie wyższa od średniej dynamiki wzrostu zatrudnienia w całym sektorze usług. Oznacza to, że w krajach wysoko rozwiniętych nowe miejsca pracy tworzą przede wszystkim usługi związane z obsługą nieruchomości i firm. Na podstawie powyższej analizy, do sektora usług niedynamicznych zaliczone zostaną takie sekcje usługowe, jak: handel i naprawy, hotele i restauracje; transport, gospodarka magazynowa i łączność; edukacja, ochrona zdrowia i opieka socjalna, administracja publiczna i obrona narodowa oraz usługi finansowe i ubezpieczeniowe. Usługi związane z obsługą nieruchomości i firm stanowić natomiast będą sektor usług dynamicznych. Udział i dynamikę tak rozumianego sektora usług dynamicznych oraz niedynamicznych w tworzeniu wartości dodanej brutto i w zatrudnieniu w wybranych krajach OECD w
142 Iwona Anna Janowska latach 1992 2005 przedstawia Tabela 3. Z danych zawartych w Tabeli 3. wynika, że najwyższym udziałem usług dynamicznych w wartości dodanej brutto cechowały się w analizowanym okresie (T2): Francja (26,5%), Niemcy (24,5%), USA (24,5%) i Wielka Brytania (23,5%), najniższym natomiast: Japonia (11,7%), Irlandia (13,3%) i Polska (13,7%). W krajach wysoko rozwiniętych średni udział usług dynamicznych w wartości dodanej brutto w końcowym okresie analizy wynosił 19,3% i był o 41% wyższy niż w Polsce. W porównaniu z krajami charakteryzującymi się najwyższym udziałem usług dynamicznych w tworzeniu wartości dodanej brutto wskaźnik ten był w Polsce prawie dwukrotnie niższy. Najwyższy wzrost udziału usług dynamicznych w tworzeniu wartości dodanej brutto odnotowały w analizowanym okresie: Polska, Irlandia i Wielka Brytania 6, najniższy natomiast Portugalia i Dania 7. W Grecji udział analizowanej sektora uległ natomiast zmniejszeniu. Średnio w krajach wysoko rozwiniętych sektor usług dynamicznych zwiększył swój udział w wartości dodanej brutto o 18,4%. Jeśli natomiast chodzi o strukturę zatrudnienia, to z danych zawartych w Tabeli 3. wynika, że najwięcej miejsc pracy w okresie T2 tworzyły usługi dynamiczne w Luksemburgu (17,1%), Belgii (15,6%) i Holandii (15,9%), najmniej natomiast w Japonii (1,5%), Portugalii (5,7%) i Grecji (6,8%). Dynamika wzrostu udziału sektora usług dynamicznych w zatrudnieniu ogółem była najwyższa w Polsce, Niemczech i Austrii 8, najniższa natomiast w Japonii 9 i Portugalii, gdzie analizowany udział na przestrzeni analizowanego okresu nie uległ zmianie. Średni udział usług dynamicznych w zatrudnieniu ogółem w końcowym okresie analizy wynosił natomiast 11,3% i był o 53% wyższy niż w Polsce. W porównaniu z krajami charakteryzującymi się najwyższym udziałem usług dynamicznych w zatrudnieniu wskaźnik ten był w Polsce ponad dwukrotnie niższy. Tabela 3. Udział i dynamika sektora usług dynamicznych oraz niedynamicznych w tworzeniu wartości dodanej brutto i w zatrudnieniu w wybranych krajach OECD w latach 1992-2005. Wyszczególnienie Zatrudnienie Wartość dodana brutto Udział sektora usług niedynamicznycmicznycnamicznych Udział sektora usług dyna- Udział sektora usług niedy- Udział sektora usług dynamicznych T1 T2 T1 T2 T1* T2* T1 T2 AUSTRIA 56,8 59,0 6,3 9,6 53,7 50,5 12,9 17,0 dynamika 104 152 94 132 BELGIA 59,4 59,9 11,7a 15,6 50,7 50,4 19,1a 21,9 dynamika 101 133 99 115 DANIA 63,1 63,7 7,9 11,2 54,5 55,2 17,6 18,6 dynamika 101 142 101 106 FINLANDIA 57,1 58,3 7,4c 10,3 48,2 48,1 14,6a 18,3 dynamika 102 139 99,8 125 FRANCJA 56,3 57,6 11,7 14,8 47,8 49,2 22,8b 26,5 dynamika 102 126 103 116 NIEMCY 54,3 56,6 8,0 13,0 44,4 45,0 21,2 24,5 dynamika 104 162,5 101 116 GRECJA 50,3 54,5 4,9c 6,8 50,2 57,6 17,0a 14,7 dynamika 108 139 115 86 IRLANDIA 54,3 57,4 6,0c 8,5 45,5 46,6 9,5a 13,3 dynamika 106 142 102 140 WŁOCHY 52,2 51,6 7,3 11,1 48,7 47,4 17,0 21,9 dynamika 99 152 97 129 JAPONIA 52,8 57,6 1,5d 1,5 46,2 48,9 10,4c 11,7 dynamika 109 100 106 112,5 LUKSEMBURG 58,4 57,7 9,9c 17,1 59,6 60,7 17,2a 21,4 6 W latach 1995 2005 średnie roczne tempo wzrostu PKB wynosiło: w Irlandii (7,5% - i była to najwyższa stopa wzrostu wśród krajów OECD), w Polsce (4%), w Wielkiej Brytanii 2,8% (OECD, 2006, s. 14 15). 7 W latach 1995 2005 średnie roczne tempo wzrostu PKB wynosiło w: w Portugalii (2,3%), w Danii (2,1%) (OECD, 2006, s. 14 15). 8 W latach 1995 2005 średnie roczne tempo wzrostu PKB wynosiło: w Austrii (2,2%), w Niemczech (1,4%) (OECD, 2006, s. 14 15). 9 W latach 1995 2005 średnie roczne tempo wzrostu PKB wynosiło w Japonii 1,2%. (OECD, 2006, s. 14 15).
Kapitał ludzki a struktura sektora usług 143 dynamika 99 173 102 124 HOLANDIA 61,4 58,8 11,5a 15,9 52,1 54,1 16,6b 19,4 dynamika 96 138 104 117 POLSKA 39,8a 48,6f 3,6a 7,4f 46,9a 50,8f 10,0a 13,7f dynamika 122 234 109 141 PORTUGALIA 50,6 49,5 5,7a 5,7e 51,5 56,2 13,6a 14,2e dynamika 98 100 109 104 HISZPANIA 57,3 53,0 5,7a 8,5 53,1 50,2 12,7b 16,2 dynamika 92 149 94,5 128 SZWECJA 64,8 63,1 8,3 11,7f 50,9 50,5 17,7 20,7e dynamika 97 141 99 117 WIELKA BRYTANIA 64,2 64,4 12,4 15,4 49,9 50,3 17,5 23,5 dynamika 100,3 124 101 134 USA 63,9 63,8 10,6 15,0 52,7 52,7 19,1 24,5 dynamika 99,8 141,5 100 128 Średni udział T1 (bez 51,3 7,7 50,6 16,3 Polski) Średni udział T2 (bez 58,0 11,3 51,4 19,3 Polski) Średnia dynamika T1 T2 (bez Polski) 113 147 101,6 118,4 T1 okres początkowy (przy danych bez oznaczenia literowego rok 1994), T2 - okres końcowy (przy danych bez oznaczenia literowego rok 2004), * - suma odpowiednich udziałów od I do V, obejmująca dostępne dane z poszczególnych lat, a 1995r., b 1993 r., c 1996 r., d 1992r., e 2003 r., f - 2005. Źródło: Obliczenia własne na podstawie: OECD (2006, s. 22 23) oraz Rocznik Statystyczny RP (2006, s. 238 239, 677). Strukturę samego sektora usług oraz dynamikę jej zmian w wybranych krajach OECD w latach 1992 2005 przedstawia Tabela 4. Dane zawarte w Tabeli 4. wskazują, że najbardziej korzystną strukturą sektora usługowego, z punktu widzenia dynamizowania tempa wzrostu i rozwoju sektora usług w ogóle, a przez to dynamizowania tempa wzrostu i rozwoju całej gospodarki narodowej charakteryzowały się w końcowym okresie analizy: w zakresie struktury tworzenia wartości dodanej brutto: Francja (35% całej wartości dodanej brutto wytwarzanej przez sektor usług stanowiła wartość tworzona przez sektor usług dynamicznych), Niemcy (analogiczny wskaźnik również na poziomie 35%), Wielka Brytania (32%) i USA (32%) pod względem struktury zatrudnienia: Luksemburg (zatrudnienie w usługach dynamicznych stanowiło 23% ogólnego zatrudnienia w usługach), Belgia (analogicznie 21%), Holandia (21%) i Francja (20%). Tabela 4. Struktura sektora usług oraz dynamika jej zmian w wybranych krajach OECD w latach 1992 2005*. Wyszczególnienie Udział usług niedynamicznych w usługach ogółem Udział usług dynamicznych w usługach ogółem Wartość dodana brutto zatrudnienie Wartość dodana brutto zatrudnienie T1 T2 T1 T2 T1 T2 T1 T2 AUSTRIA 0,81 0,75 0,90 0,86 0,19 0,25 0,10 0,14 dynamika 93 96 132 140 BELGIA 0,73 0,70 0,84 0,79 0,27 0,30 0,16 0,21 dynamika 96 94 111 131 DANIA 0,76 0,75 0,89 0,85 0,24 0,25 0,11 0,15 dynamika 99 96 104 136 FINLANDIA 0,77 0,72 0,89 0,85 0,23 0,28 0,11 0,15 dynamika 94 96 122 136 FRANCJA 0,68 0,65 0,83 0,80 0,32 0,35 0,17 0,20 dynamika 96 96 109 118 NIEMCY 0,68 0,65 0,87 0,81 0,32 0,35 0,13 0,19 dynamika 96 93 109 146 GRECJA 0,75 0,80 0,91 0,89 0,25 0,20 0,09 0,11 dynamika 107 98 80 122 IRLANDIA 0,83 0,78 0,90 0,87 0,17 0,22 0,10 0,13 dynamika 94 97 129 130 WŁOCHY 0,74 0,68 0,88 0,82 0,26 0,32 0,12 0,18 dynamika 92 93 123 150 JAPONIA 0,82 0,81 0,97 0,97 0,18 0,19 0,03 0,03 dynamika 99 100 106 100 LUKSEMBURG 0,78 0,74 0,86 0,77 0,22 0,26 0,14 0,23 dynamika 95 90 118 164 HOLANDIA 0,76 0,74 0,84 0,79 0,24 0,26 0,16 0,21 dynamika 97 94 108 131 POLSKA 0,82 0,79 0,92 0,87 0,18 0,21 0,08 0,13 dynamika 95 93 122 175
144 Iwona Anna Janowska PORTUGALIA 0,79 0,80 0,90 0,90 0,21 0,20 0,10 0,10 dynamika 101 100 95 100 HISZPANIA 0,81 0,76 0,91 0,86 0,19 0,24 0,09 0,14 dynamika 94 95 126 156 SZWECJA 0,74 0,71 0,89 0,84 0,26 0,29 0,11 0,16 dynamika 96 94 112 145 WIELKA BRYTANIA 0,74 0,68 0,84 0,81 0,26 0,32 0,16 0,19 dynamika 92 96 123 119 USA 0,73 0,68 0,86 0,81 0,27 0,32 0,14 0,19 dynamika 93 94 119 136 Średni udział T1 (bez Polski) 0,76 0,88 0,24 0,12 Średni udział T2 (bez Polski) 0,73 0,84 0,27 0,16 Średnia dynamika T1 T2 (bez Polski) 96 95 112,5 133 * - obliczenia na podstawie danych zawartych w Tabelach 1., 2. i 3.. Źródło: Obliczenia własne na podstawie: OECD (2006, s. 22 23, 38 39), Rocznik Statystyczny RP (2006, s. 238 239, 677). Najmniej korzystnymi strukturami ze względu na oba analizowane kryteria (wartość dodaną brutto i zatrudnienie) cechowały się z kolei: Japonia (tylko 19% całej wartości dodanej brutto wytwarzanej przez sektor usług stanowiła wartość tworzona przez sektor usług dynamicznych, a zatrudnienie w usługach dynamicznych kształtowało się na poziomie 3% ogólnego zatrudnienia w usługach), Portugalia (analogiczne wartości wyniosły kolejno: 20% i 10%) oraz Grecja (20% i 11%) (Tabela 4.). W Polsce, udział usług dynamicznych w usługach ogółem pod względem tworzenia wartości dodanej brutto był w 2005 r. o 6 punktów procentowych niższy niż średni poziom tego wskaźnika dla krajów wysoko rozwiniętych. Pod względem struktury zatrudnienia w usługach wskaźnik udziału różnił się analogicznie o 3 punkty procentowe, na niekorzyść gospodarki polskiej. Z danych zawartych w Tabeli 4. wyraźnie przy tym wynika, że na przestrzeni analizowanego okresu sektor usług niedynamicznych zmniejszył swój średni udział w sektorze usług ogółem (zarówno jeśli chodzi o tworzenie wartości dodanej brutto spadek o 4%, jak i o zatrudnienie spadek o 5%). Wzrósł natomiast udział sektora usług dynamicznych w sektorze usług ogółem (o 12,5% - w zakresie wartości dodanej brutto oraz o 33% - w sferze zatrudnienia). Za dynamizowanie tempa serwicyzacji poszczególnych gospodarek narodowych oraz wynikającego stąd tempa wzrostu gospodarczego odpowiadają zatem przede wszystkim usługi dynamiczne, czyli usługi związane z obsługą nieruchomości i firm. Czynniki rozwoju sektora usług dynamicznych rola kapitału ludzkiego Przez usługi związane z obsługą nieruchomości i firm (obejmujące wg Polskiej Klasyfikacji Działalności działy 70-74 sekcji K: Obsługa nieruchomości, wynajem i działalność związana z prowadzeniem interesów 10 ) rozumie się usługi profesjonalne, wspomagające techniczne i operacyjne procesy w przedsiębiorstwach oraz instytucjach państwowych (Nicholls, 2001). Obejmują one ogół usług świadczonych przez wyspecjalizowane firmy na rzecz innych przedsiębiorstw w celu zwiększenia ich efektywności, wydajności i konkurencyjności (za: L. Kuczewska, 1998). Przy tak rozumianych usługach bardzo istotnym czynnikiem decydującym o wyborze ich oferenta jest zaufanie do usługodawcy i jego wysokich kwalifikacji, zwłaszcza jeśli chodzi o usługi doradztwa prawnego czy finansowego, są to bowiem usługi 10 Do najważniejszych, w ramach sekcji usług związanych z obsługą nieruchomości i firm, zalicza się: usługi związane z nieruchomościami (dział 70); usługi wynajmu lub dzierżawy maszyn i urządzeń bez obsługi operatorskiej oraz wypożyczanie artykułów użytku osobistego i domowego (dział 71); usługi informatyczne (dział 72); usługi naukowo-badawcze (dział 73); usługi związane z prowadzeniem działalności gospodarczej pozostałe (dział 74), w tym m.in.: usługi w zakresie doradztwa prawnego, usługi rachunkowo-księgowe, usługi projektowania budowlanego, usługi pośrednictwa pracy i dostarczania personelu oraz projekty i rysunki architektoniczne i inżynierskie (Polska Klasyfikacja Wyrobów i Usług ze stawkami VAT, 2003; Słownik do Listy 500 największych przedsiębiorstw w Polsce..., 2003).
Kapitał ludzki a struktura sektora usług 145 wymagające posiadania znacznej wiedzy oraz ciągłej aktualizacji informacji na dany temat. (M. Jerczyńska, K. Sokołowska, 2005) Najbardziej istotną cechą grupy usług profesjonalnych są zatem wysokie kwalifikacje zawodowe usługodawców, obejmujące ich wykształcenie, doświadczenie zawodowe oraz predyspozycje indywidualne w danej dziedzinie. Specjalistyczna wiedza profesjonalistów determinuje bowiem sprawne rozwiązywanie zgłaszanych przez klientów problemów i wątpliwości (Drapińska, 1999). Istotnym czynnikiem determinującym poziom rozwoju sektora usług dynamicznych wydaje się zatem wyposażenie poszczególnych gospodarek w zasoby kapitału ludzkiego 11. 12 Ranking krajów UE pod względem kryterium zasobów kapitału ludzkiego i intelektualnego (uwzględniający dane za lata 2000 2003) 13 przedstawia Wykres 1. Wykres 1. Ranking krajów UE pod względem kryterium zasobów kapitału ludzkiego i intelektualnego (uwzględniający dane za lata 2000 2003). 1,5 Zasoby kapitału ludzkiego i intelektualnego (wskaźnik syntetyczny) 1 0,5 0-0,5-1 Szwecja Finlandia Dania Niderlandy Belgia Irlandia Niemcy Austria Francja Luksemburg Hiszpania Wielka Brytania Portugalia Grecja Polska Kraje Źródło: M. Stec, A. Janas (2005, s. 72). Jak wynika z rankingu, krajami o relatywnie najniższych zasobach kapitału ludzkiego i intelektualnego są: Portugalia, Grecja i Polska. Są to jednocześnie kraje, w których udziały usług dynamicznych w sektorze usług ogółem (zarówno jeśli chodzi o strukturę tworzenia wartości dodanej brutto, jak również o strukturę zatrudnienia) są relatywnie najniższe (porównaj z Tabelą 4.). Wykres 1. pokazuje jednak również, że niekoniecznie kraje o najwyższych udziałach usług dynamicznych w usługach ogółem, takie jak: Francja, Niemcy czy 11 Mimo wielu funkcjonujących w nauce definicji kapitału ludzkiego (por. L. Edvinsson i M. S. Malone, L. Białoń, S. R. Domański, D. Romer) współcześnie jest on najczęściej rozumiany jako zasób wiedzy, umiejętności, zdrowia i energii witalnej. 12 Rozwój sektora usług dynamicznych zdeterminowany jest m. in. poziomem umiejętności, talentów i wiedzy zatrudnionego w firmach personelu. (por. z: Bouqet, Hebert, Delios, 2004) 13 Badania opierały się na uwzględnieniu 12 zmiennych charakteryzujących kapitał ludzki i intelektualny, takich jak: przyrost naturalny na 1 tys. ludności w 2003 r., zgony niemowląt na 1 tys. urodzeń żywych w 2002 r., lekarze na 100 tys. ludności w 2001 r., saldo migracji na 1 tys. ludności w 2002 r., ludność w wieku 18 lat kontynuująca naukę (w % ludności tej grupy wiekowej) w 2002 r., odsetek ludności aktywnej zawodowo z wyższym wykształceniem w 2002 r., pracująca ludność w wieku 25 64 lata, biorąca udział w różnych formach edukacji i szkoleniach (% tej grupy wiekowej) w 2003 r., stopa bezrobocia w % (IX 2004 r.), publiczne wydatki na edukację w % PKB w 2001 r., wydatki na działalność badawczą i rozwojową w % PKB w 2002 r., zgłoszone wynalazki na 1 tys. ludności w 2000 r., użytkownicy Internetu na 100 mieszkańców w 2003 r. (Stec, Janas, 2005)
146 Iwona Anna Janowska Wielka Brytania przodują pod względem zasobów kapitału ludzkiego i intelektualnego. Zależność między zasobami kapitału ludzkiego i intelektualnego a strukturą sektora usług w krajach wysoko rozwiniętych nie jest zatem prostą funkcją rosnącą 14. Ilość i jakość kapitału ludzkiego są pochodną inwestycji w jego rozwój. Na inwestycje te składają się nakłady na edukację narodową, naukę oraz ochronę zdrowia. Ich kształtowanie się w wybranych krajach OECD w latach 2002 i 2004 przedstawia Tabela 5. Zgodnie z danymi zawartymi w Tabeli 5. najwyższy procent PKB na B+R przeznaczają: Szwecja, Finlandia i Japonia, najniższy zaś Polska, Grecja, Portugalia i Hiszpania. W przeliczeniu na 1 mieszkańca najwięcej na B+R wydają: Szwecja, USA, Luksemburg i Finlandia, najmniej natomiast ponownie: Polska, Grecja, Portugalia i Hiszpania. Najwyższe wydatki na edukację, liczone jako %PKB cechowały w 2002 roku: USA, Danię i Szwecję, najniższe zaś: Grecję, Irlandię, Hiszpanię, Japonię i Włochy. W przeliczeniu na 1 ucznia największe nakłady ponosiły: Dania, Szwecja i Austria, najniższe natomiast: Grecja, Portugalia i Hiszpania. Największy procent PKB na ochronę zdrowia przeznaczały z kolei: USA, Francja i Belgia, a najmniejszy Polska i Irlandia. W przeliczeniu na 1 mieszkańca największe wydatki na ochronę zdrowia cechowały: USA i Luksemburg, najniższe natomiast: Polskę, Portugalię, Hiszpanię i Grecję. Tabela 5. Nakłady na B+R, edukację oraz ochronę zdrowia w wybranych krajach OECD w latach 2002 i 2004. Kraj Nakłady na B+R 2004 r. Wydatki na edukację 2002 r. Wydatki na ochronę zdrowia 2004 r. w % PKB w % PKB Na 1 mieszkańca w USD w % PKB Na 1 ucznia w USD Szwecja 3,95a 1166a 6,86 30 258 9,1 2825 Finlandia 3,51 1045 6,00 23 976 7,5 2235 Japonia 3,13 924 4,69 24 785 8,0a 2249a USA 2,68 1063 7,23 37 692 15,3 6102 Niemcy 2,49 717 5,33 22 561 10,9a 3005a Dania 2,48 802 7,11 30 913 8,9 2881 Austria 2,24 730 5,67 28 350 9,6 3124 Francja 2,16 627 6,07 22 781 10,5 3159 Belgia 1,90 595 6,36 25 956 10,1a 3044a Wielka Brytania 1,88a 558a 5,90 23 477 8,3 2546 Holandia 1,78 589 5,09 25 482 9,2 3041 Luksemburg 1,75 1055 3,64b 18964b 8,0 5089 Irlandia 1,20 436 4,38 19 714 7,1 2596 Włochy 1,11a 304a 4,91 23 435 8,4 2392 Hiszpania 1,07 276 4,89 18 622 8,1 2094 Portugalia 0,78a 138a 5,80 18 821 10,0 1813 Grecja 0,62a 126a 4,06 12 592 10,0 2162 Polska 0,58 72 6,13 5901bc 6,5 805 a 2003 r., b 2001 r., c - tylko wydatki na szkolnictwo podstawowe i szkolnictwo wyższe (bez ponadpodstawowego) Źródło: OECD (2006, s. 8 9, 42 43, 52 53), OECD (2005, s. 67). Na 1 mieszkańca w USD Zestawienie udziałów usług dynamicznych w usługach ogółem oraz poziomu nakładów na tworzenie kapitału ludzkiego (wraz z poziomem jego zasobów) przedstawia Wykres 2. 14 Jest to prawdopodobnie konsekwencją określonego sposobu mierzenia zasobów kapitału ludzkiego i intelektualnego, uwzględniającego aż 12 różnych zmiennych (porównaj: przypis 13.)
Kapitał ludzki a struktura sektora usług 147 Wykres 2. Kapitał ludzki a udział usług dynamicznych w usługach ogółem w latach 2003 2005. udział usług dynamicznych w usługach ogółem (wartość dodana brutto) 30 20 10 0-10 Francja Niemcy Włochy Luksembur g Niderlandy Kraje Finlandia Hiszpania Portugalia Irlandia udział usług dynamicznych w usługach ogółem (zatrudnienie) zasoby kapitału ludzkiego i intelektualnego (miara syntetyczna) wydatki na B+R (w % PKB) nakłady na edukację (w % PKB) Źródło: opracowanie własne na podstawie: OECD (2006, s. 8 9, s. 22 23, 38 39, 42 43, 52 53), OECD (2005, s. 67), Rocznik Statystyczny RP (2006, s. 238 239, 677). Z przedstawionego na Wykresie 2. zestawienia wynika, że kraje o najniższych, wśród analizowanych gospodarek, udziałach usług dynamicznych w usługach ogółem (jeśli chodzi o strukturę tworzenia wartości dodanej brutto i strukturę zatrudnienia), takie jak: Grecja, Portugalia, Polska czy Irlandia charakteryzują się równocześnie relatywnie najniższym poziomem nakładów na B+R (badania i rozwój). Grecja, Irlandia, Hiszpania i Japonia przeznaczają również najniższy, spośród przedstawionych na Wykresie 2. krajów, odsetek PKB na edukację, a Polska, Irlandia i Hiszpania zajmują ostatnie pozycje jeśli chodzi o udział wydatków na ochronę zdrowia w PKB. Wymienione kraje Polska, Grecja, Portugalia czy Hiszpania to jednocześnie kraje, w których zasoby kapitału ludzkiego i intelektualnego są relatywnie najniższe. Generalnie więc, między poziomem inwestycji w kapitał ludzki oraz zasobami tego kapitału a udziałem usług dynamicznych w usługach ogółem w poszczególnych gospodarkach narodowych istnieje korelacja pozytywna, chociaż zależność ta nie jest prostą funkcją rosnącą. Luksemburg ma na przykład niższe zasoby kapitału ludzkiego niż Finlandia, a wyższe udziały usług dynamicznych w usługach ogółem. Na ogół jednak, jak wynika z Wykresu 2., inwestowanie w kapitał ludzki nie przeszkadza dynamizowaniu rozwoju usług związanych z obsługą nieruchomości i firm. Ich rozwojowi wyraźnie szkodzą natomiast zbyt małe nakłady na tworzenie zasobu kapitału ludzkiego, o czym świadczą opisane przykłady Grecji, Portugalii, Polski czy Irlandii. Trzeba przy tym również pamiętać o tym, że między obecnymi nakładami na tworzenie kapitału ludzkiego, a osiąganymi z ich ponoszenia efektami musi zwykle upłynąć określony czas. Aktualne inwestycje w kapitał ludzki zwrócą się zapewne z nawiązką dopiero za kilka czy kilkanaście lat. Potrzeba ich dokonywania jest jednak bezdyskusyjna. W gospodarce opartej na wiedzy inwestycje w wiedzę są bowiem już nie tyle alternatywą, co wręcz koniecznością. Podsumowanie W najwyżej rozwiniętych gospodarkach sektor usług tworzy obecnie blisko 80% wartości dodanej brutto i zatrudnia tyleż samo siły roboczej. Współczesna gospodarka jest więc bezsprzecznie gospodarką usługową. Istotne stają się w związku z tym szczegółowe analizy strukturalne sektora trzeciego. Nie wszystkie usługi przyczyniają się bowiem w jednakowym stopniu do dynamizowania tempa wzrostu i rozwoju gospodarczego. Szczególne znaczenie mają w tym względzie usługi, na które popyt światowy dynamicznie rośnie, w związku z czym sukcesywnie zwiększają one swoje udziały w wartości dodanej brutto i zatrudnieniu. Na podstawie dynamiki zmian tychże udziałów w latach 1992 2005 w wybranych krajach
148 Iwona Anna Janowska OECD do sektora usług dynamicznych zaliczono w niniejszym opracowaniu usługi związane z obsługą nieruchomości i firm. Są to usługi wysoce profesjonalne, wymagające szczególnych kwalifikacji ze strony świadczącego je personelu. W związku z powyższym weryfikacji poddana została hipoteza, zgodnie z którą poziom i tempo rozwoju sektora usług dynamicznych determinowane są w dużej mierze przez właściwe poszczególnym gospodarkom zasoby kapitału ludzkiego. Przeprowadzona analiza porównawcza udziałów usług dynamicznych w wartości dodanej brutto i zatrudnieniu oraz zasobów kapitału ludzkiego i poziomu inwestycji w jego rozwój w wybranych krajach OECD wykazała, że inwestycje w kapitał ludzki są czynnikiem sprzyjającym rozwojowi usług dynamicznych. Zależność między zasobem kapitału ludzkiego i intelektualnego a strukturą sektora usług nie okazała się jednak zupełnie jednoznaczna. Niewątpliwym pozostaje mimo wszystko fakt, że kraje o relatywnie niskich nakładach na rozwój kapitału ludzkiego i w efekcie o niskich zasobach tego kapitału charakteryzują się względnie niższym rozwojem i udziałem usług dynamicznych w sektorze usług ogółem. Biorąc pod uwagę znaczenie usług dynamicznych w kształtowaniu tempa wzrostu i rozwoju gospodarczego, utrzymywanie inwestycji w kapitał ludzki na zbyt niskim poziomie wydaje się co najmniej nieostrożne. BIBLIOGRAFIA: 1. Bell D. (1973), The Comming Postindustrial Society. A Venture in Social Forcesting, New York. 2. Bouqet C., Hebert L., Delios A. (2004), Foreign Expansion in Service Industries, Journal of Business Review, Vol. 57, nr 1. 3. Drapińska A. (1999), Marketing usług profesjonalnych, Marketing i Rynek, nr 1. 4. Evangelista R., Savona M. (2003), Innovation, Employment and Skills in Services. Firm and Sectoral Evidence, Structural Change and Economic Dynamics, Vol. 14, nr 4. 5. Jerczyńska M., Sokołowska K. (2005), Rozwój e gospodarki w sektorze usług biznesowych w Unii Europejskiej, Handel Wewnętrzny, nr 4 5. 6. Kuczewska L. (2003), Możliwości integracji Polski z Unią Europejską w ramach sektora usług, Marketing i Rynek, nr 2. 7. Lovelock C. (2001), Services Marketing. People, Technology, Strategy, Prentice Hall, New Jersey. 8. Moran L. R., McCully C. P. (2001), Trends in Consumer Spending, 1959 2000, Survey of Current Business, March 2001. 9. Nicholls R. (2001), Przekształcenia w sektorze usług w Polsce w perspektywie europejskiej [w:] Rogoziński K. (red.), Transformacja w usługach. Sektor usług w Polsce w latach 1990 1999, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań. 10. OECD (2005) OECD in Figures. Statistics on the Member Countries, OECD. 11. OECD (2006), OECD in Figures. Statistics on the Member Countries, OECD. 12. Peneder M. (2003), Industrial Structure and Aggregate Growth, Structural Change and Economic Dynamics, Vol. 14, nr 4. 13. Polska Klasyfikacja Wyrobów i Usług ze stawkami VAT (2003), Gazeta Prawna, 2003, 18 listopada. 14. Rocznik Statystyczny RP (2006), GUS, Warszawa. 15. Rogoziński K. (1999), Refleksje nad mandalą cywilizacji zachodniej, Przegląd Powszechny, nr 2. 16. Słownik do Listy 500 największych przedsiębiorstw w Polsce, Lista 500. Wyniki w 2002 roku. Największe firmy Rzeczpospolitej (2003), dodatek do: Rzeczpospolita, 7 maja. 17. Stec M., Janas A. (2005), Ranking krajów Unii Europejskiej ze względu na zasoby kapi-
Kapitał ludzki a struktura sektora usług 149 tału ludzkiego i intelektualnego, Wiadomości Statystyczne, nr 9. 18. Śmiłowska T. (2004), Klasyfikacje, nomenklatury i ich harmonizacja, Wiadomości Statystyczne, nr 1.