Andrzej Białas NAUKA, MEDIA, UCZENI Oryginalny tytuł, jaki zaproponowałem organizatorom, miał brzmieć: Śmiertelne niebezpieczeństwo, ale perswazja ks. Janusza Mączki skłoniła mnie do jego złagodzenia. To jednak nie znaczy, że zmieniłem poglądy. Zastanawiając się na sytuacją nauki w dzisiejszym świecie, dochodzę bowiem do nieodpartego wniosku, że zagraża jej śmiertelne niebezpieczeństwo i to właśnie ze strony kultury masowej, reprezentowanej najpełniej przez środki masowego przekazu. Atakowane są podstawowe zasady naszej profesji, sformułowane kilkaset lat temu przez twórców nowoczesnej nauki, a właściwie nawet przez starożytnych mistrzów. Zgadzamy się przecież wszyscy, że celem nauki jest POSZUKIWA- NIE PRAWDY, a także komunikowanie wyników, czyli PRZEKAZYWANIE PRAWDY pozostałym uczonym oraz otaczającemu światu (to bardzo istotne: nie można uprawiać nauki na bezludnej wyspie). Myślę, że te dwa proste stwierdzenia oddają doskonale istotę nauki, odróżniając ją od wielu innych rodzajów ludzkiej aktywności. Nie chciałbym wikłać się tutaj w filozoficzną dyskusję czym jest prawda, bo moje wykształcenie mnie do tego nie upoważnia. Dodam więc tylko, że czasem może to być prawda częściowo subiektywna, jak w wielu dziedzinach badań dotyczących działalności człowieka, czyli w szeroko rozumianej humanistyce. W naukach przyrodniczych z kolei mamy zazwyczaj do czynienia jedynie z prawdą przybliżoną. Tak czy inaczej, nie ma żadnej wątpliwości: w nauce chodzi o prawdę i tylko prawdę. Dokładniej: o prawdziwy opis RZECZYWISTOŚCI, lub o prawdziwą debatę na temat RZECZYWISTOŚCI. To jest fundament poza którym nauki po prostu nie ma. Tymczasem nietrudno dostrzec, że świat jest dzisiaj całkowicie zdominowany przez SPEKTAKL. Nawet chyba nie warto tego uzasadniać, bo widać to gołym okiem, co przedstawił w swoim referacie profesor Bajtlik. Wszędzie:
12 Andrzej Białas w polityce, w kulturze, w codziennym życiu, w Internecie, nawet (a może przede wszystkim) na giełdzie, rzeczywistość odgrywa coraz mniejszą rolę. Liczy się obraz medialny, liczą się pozory. SPEKTAKL pożera rzeczywistość. Dla wielu profesji ta dominacja spektaklu medialnego jest tylko nieznacznie szkodliwa, a dla niektórych może być nawet korzystna. Ale jest naprawdę zabójcza dla nauki. Bo tendencja zastępowania rzeczywistości spektaklem znajduje się w dramatycznej sprzeczności z podstawowymi zasadami i celami badań naukowych. Starcie tych dwóch obozów jest nieuchronne, a siły wydają się bardzo nierówne. Oczywiście problem nie jest nowy, a realizacja dwóch kluczowych zadań nauki, o których mówię, nigdy nie była łatwa. Wiemy z historii, że wielu uczonych drogo zapłaciło za głoszenie prawdy. Twierdzę jednak, że pomimo wolności jaką cieszymy się dzisiaj przynajmniej w tej części globu jest to teraz może nawet trudniejsze. Dominacja spektaklu w naszym życiu doprowadziła już bowiem do tego, że współczesny świat jest przepełniony kłamstwem. Można chyba nawet powiedzieć, że jesteśmy rządzeni kłamstwem. Politycy, sprzedawcy, korporacje, media, używają stale kłamstw, a przynajmniej półprawd co zresztą właściwie na jedno wychodzi jako bardzo efektywnego narzędzia i to tak często, że przestaje nas to już razić 1. Zatraca się po prostu rozróżnienie pomiędzy prawdą i atrakcyjnym, subtelnym kłamstwem. W tej sytuacji ktoś kto wystaje poza tę linię, próbując być prawdomównym w życiu publicznym, musi wyglądać na prymitywa lub głupca, a w najlepszym razie na naiwniaka. Drodzy Państwo, chcę bronić tezy, że zawód uczonego zwłaszcza dzisiaj wymaga właśnie tej głupoty, tej naiwności, tej skrajnej uczciwości. W świecie, który ucieka od rzeczywistości zastępując ją spektaklem opartym na półprawdach, jesteśmy na nasze nieszczęście, a może jednak szczęście postawieni w niewdzięcznej roli strażników prawdy. Społeczeństwo, publiczność chociaż sama już przystosowana i akceptująca życie w kłamstwie równocześnie oczekuje, a właściwie domaga się naszej prawdomówności. To jest podstawa autorytetu jaki nauka i uczeni ciągle jeszcze posiadają. Jestem przekonany, że powinniśmy zrobić wszystko, co potrafimy, aby tego autorytetu nie roztrwonić. 1 Mój znajomy Holender powiedział mi kiedyś: obietnice wyborcze obowiązują tylko tych co w nie wierzą.
Nauka, media, uczeni 13 Dlatego właśnie trzeba piętnować rozpalonym żelazem odchylenia od naukowej uczciwości. Myślę, że tu panuje pełna zgoda i że ten aspekt życia naukowego nie jest, jak dotychczas, poważnie zagrożony. Ale w relacjach ze światem, ze społeczeństwem, pojawia się problem. Bo prawda jest trudna i świat jej nie chce słuchać. Świat chce się bawić, chce żeby było łatwo i przyjemnie. Świat chce SPEKTAKLU. Nie chcę przez to powiedzieć, że nie da się zrobić spektaklu, przekazującego uczciwie naukową prawdę. Ale to jest naprawdę trudne i dlatego bardzo rzadkie. Widać to w działach naukowych większości gazet: są zdominowane przez tzw. naukowe sensacje dnia. Zazwyczaj obiecujące złote góry w postaci szybkich praktycznych zastosowań, albo ogłaszające wielkie odkrycie które spowoduje przełom w naszej wiedzy (przy okazji lansujące pozorne gwiazdy, których podstawowym, jeżeli nie jedynym, osiągnięciem jest nieuzasadnione podważanie ustalonych prawd i autorytetów). Większość z tych sensacji nie trwa zresztą dłużej niż kilka tygodni. Gdyby wszystkie były prawdziwe, już dawno rozwiązalibyśmy główne zagadki Wszechświata i już dziś żylibyśmy w świecie gdzie nie ma raka, AIDS i Alzheimera. Ta atmosfera, wykorzystywana przez massmedia, które wychodzą naprzeciw żądaniom publiczności, jest zjawiskiem samonapędzającym, które wpływa oczywiście również na politykę. Świetnie ilustruje to dyskusja o praktycznych zastosowaniach badań naukowych. Nikt oczywiście nie może zaprzeczyć, że nauka w szczególności nauki przyrodnicze, ale nie tylko odegrały fundamentalną rolę w budowie naszej współczesnej cywilizacji. Ale problem polega na tym, czy zastosowania praktyczne powinny być głównym motywem działalności naukowej, czy też tylko jej efektem ubocznym. Ten w zasadzie teoretyczny problem jest jak dobrze wiemy całkiem praktyczny. W świetle tego, co już powiedziałem, łatwo Państwo odgadniecie mój pogląd. Istotnie, jeżeli zgadzamy się, że głównym celem badań naukowych jest poszukiwanie prawdy, musimy zaakceptować priorytet badań poznawczych, które winny być prowadzone na najwyższym możliwym poziomie, niezależnie od przewidywanych zastosowań. Ten punkt widzenia z pewnością nie jest dzisiaj powszechny. Rząd mówi nam, że mamy być praktyczni i na te właśnie praktyczne zastosowania wydaje większość niewielkich zresztą środków przeznaczanych na naukę. Tzw. Program Lizboński oficjalna linia Unii Europejskiej mówi wprost, że proponowane zwiększenie środków na naukę ma służyć poprawie innowacyj-
14 Andrzej Białas ności europejskiej gospodarki, z myślą o wygraniu konkurencji ze Stanami Zjednoczonymi 2. W tej sprawie najbardziej martwi mnie to, że nikt z europejskich uczonych nie protestował, gdy Program Lizboński został ogłoszony. Wszyscy byli szczęśliwi, że będzie więcej pieniędzy. Prawdopodobnie słusznie myśląc, że gdy już będą pieniądze, to będziemy umieli je rozsądnie wydać, bez zwracania uwagi na głupie argumenty. Ale to jednak oznacza, że sprzeniewierzyliśmy się zasadzie mówienia prawdy i tylko prawdy. Straciliśmy szansę podkreślenia, że nauka jest istotną częścią ludzkiej kultury, że jej rola nie polega na podtrzymywaniu ekonomii. Odwrotnie, to ekonomia winna służyć nauce. Nawiasem mówiąc, jestem przekonany, że za to zapłacimy. Bo niemal na pewno to właśnie nauka i uczeni będą oskarżeni o fiasko Programu Lizbońskiego. Mówiąc to wszystko, nie chcę sugerować, że nauka nie odgrywa istotnej roli w rozwoju ekonomicznym wszystkich krajów bogatych i biednych. Ale nakłanianie uczonych do tego, aby byli praktyczni, daje skutek odwrotny do zamierzonego. Naprawdę istotna dla rozwoju jest bowiem poprawa stanu wiedzy w społeczeństwie. A kluczem do tego jest edukacja. Bez wystarczającej liczby dobrze wykształconych ludzi żaden kraj nie wytrzyma ciśnienia w konkurencyjnym świecie. Można zapytać, co to ma wspólnego z nauką. Odpowiedź jest prosta: nikt jeszcze na świecie nie zbudował uczelni, która wypuszczałaby bardzo dobrze wykształconych absolwentów, nie prowadząc równocześnie badań naukowych na najwyższym poziomie. To właśnie jest powód dla którego nawet najbiedniejsze kraje winny inwestować w naukę. Tymczasem media, kokietując publiczność (czemu trudno się dziwić), unikają jak ognia poważnych tematów, a przede wszystkim komunikowania podstawowego faktu: że nauka jest trudna, że jest może najbardziej fascynującą, ale też i najtrudniejszą dziedziną ludzkiej działalności. Że sukces naukowy daje niebywałą satysfakcję, ale dochodzi się do niego rzadko i za cenę ogromnego wysiłku. Po prostu nie ma łatwej drogi do zrozumienia prawdy naukowej. A nietrywialnych odkryć nie da się zaplanować. Zamiast tej prawdy otrzymujemy spektakl dla mas, przedstawiający kompletnie fałszywy obraz nauki, która rzekomo dostarcza stale i często nowych odkryć, koncentrując się na dążeniu do osiągania użytecznych zastosowań lub produkcji coraz bardziej wymyślnych gadżetów. Ten fałszywy 2 Oczywiście ludzie w moim wieku natychmiast wspominają niejakiego Nikitę Chruszczowa, który głosił podobne hasła 40 lat temu z wiadomym skutkiem.
Nauka, media, uczeni 15 obraz przejmuje publiczność, a następnie politycy. To prowadzi w rezultacie do opóźnienia rozwoju ze względu na kolosalne marnotrawstwo środków. Wszystko to jest już wystarczająco groźne, ale prawdziwy problem polega na tym, że w grę medialną wciągani są również badacze, czasem nawet zupełnie poważni. No bo uczeni to też tylko ludzie i w dodatku zazwyczaj ambitni. Kiedyś wystarczało że zdobywali uznanie w kręgu fachowców i elity. Ale dzisiaj to za mało. Dzisiaj sukces wymaga spektaklu dla mas. A masy domagają się powtarzam żeby było łatwo i żeby było pożytecznie. No to jest łatwo i pożytecznie. Wielkie odkrycie co tydzień. Nowa nadzieja na poprawę losu ludzkości co dwa. Nie, to nie są kłamstwa, to tylko drobne korekty, optymistyczne interpretacje. Wiadomo przecież, że przyrzekamy wedle swych nadziei, dotrzymujemy wedle swych obaw. Subtelności, których i tak nikt nie zauważy. A nawet jeśli zauważy, to jutro zapomni. I tak właśnie powoli, ale systematycznie, pozbawiamy się zasad. Wiadomo jednak, że nie da się oszukiwać wszystkich bez końca. Obawiam się więc, że rzeczywistość i społeczeństwo wystawią nam słony rachunek. I to pewnie niedługo. Czy możemy temu zaradzić? Czy da się odbudować w społeczeństwie obraz nauki, jako trudnej ale fascynującej i pięknej przygody intelektualnej? Czy w tym celu wystarczy, aby uczeni zaangażowali się silniej w popularyzację nauki i wzięli ten segment komunikacji społecznej we własne ręce? Czy można wyobrazić sobie wprowadzenie licencji dla dziennikarzy piszących o nauce? Czy rozwiązaniem może być Wikipedia, jak wydawał się sugerować profesor Bajtlik? A może wyjściem jest odwrócenie się od świata i powrót do sytuacji, gdy nauka interesowała tylko nielicznych, tych co potrafili docenić jej piękno bez względu na korzyści jakie przynosi? Nie wiem, ale jestem przekonany, że trzeba wreszcie zacząć o tym wszystkim głośno mówić. I dlatego pozwoliłem sobie zająć Państwu czas. Dziękuję za uwagę.