Leszek Zugaj HISTORIA ADMINISTRACJI W GMINIE INOWROCŁAW

Leszek Zugaj HISTORIA ADMINISTRACJI W GMINIE INOWROCŁAW LUBLIN 2013

WSTĘP Niedawno świętowaliśmy 20 lat od chwili przeprowadzenia pierwszych wolnych wyborów do samorządu gminnego i ustanowienia w pełni samorządnych gmin w Polsce. Jednak historia samorządu to nie tylko ostatnie lata. Samorząd wiejski funkcjonował już w czasach średniowiecza. Na przełomie XVIII i XIX wieku zaprowadzono tutaj nowocześniejszy samorząd gminny gmin jednowioskowych. Obowiązywał aż do 1933 roku. W tymże roku weszła w życie reforma samorządu gminnego jednolitego dla całej II Rzeczpospolitej (tak zwana ustawa scaleniowa). Po II wojnie światowej stopniowo ograniczano samorząd, aż do jego zniesienia w 1950 roku. W czasach PRL przeprowadzono zupełnie nieudaną reformę podziału kraju na gromadzkie rady narodowe (1954 1972). Dopiero od 1973 roku zaczęto naprawiać błędy i ustanowiono większe gminy w obecnym kształcie terytorialnym. Ówcześnie ustanowiony podział gminny funkcjonuje do dziś, co stanowi dowód, że się sprawdził. Właśnie w 1973 roku powstała współczesna gmina Inowrocław. Mija właśnie 40 lat jej działalności. Gminy początkowo stanowiły część administracji państwowej. W latach osiemdziesiątych XX wieku rozpoczęto wprowadzanie samorządu wiejskiego w postaci rad sołeckich. Od 1990 roku gminy funkcjonują według nowych norm prawnych ustalonych w ustawie z 8 marca 1990 roku o samorządzie gminnym. Praca niniejsza ma na celu przedstawienie dziejów administracji i samorządu w okolicy Inowrocławia na tle przemian administracji w ciągu wieków.

OKRES PIASTOWSKI i I RZECZPOSPOLITEJ Obszar współczesnej Gminy Inowrocław w początkach polskiej państwowości należał do pogranicznych terenów plemion słowiańskiego wojowniczego plemienia Polan. Ówczesne wojny spowodowały wytworzenie się stałej grupy wojów - wojowników, którym przewodził książę. Zagrożenia zewnętrzne wytworzyły także potrzebę tworzenia miejsc obronnych grodów. Gród stawał się centrum plemienia. Takim grodem dla współczesnej gminy była zapewne Kruszwica. Na stałą drużynę książęcą wszyscy członkowie plemienia zobowiązani byli płacić specjalny podatek w naturze; żywność, ubrania i inne. Rycerze cały czas przebywali w grodzie głównym stolicy lub w innych grodach. Nie mieli żadnych obowiązków, oprócz walki. O wszelkie ich wygody i ich rodzin dbał książę. W praktyce koszty funkcjonowania rycerstwa ponosiła cała ludność. W grodzie król lub książę wyznaczał swojego przedstawiciela- naczelnika. Naczelnik stał na czele miejscowej drużyny wojów. Każdy gród miał swoje osady służebne, składające się z miejscowej ludności oraz z ludności obcej, która w następnych pokoleniach miała się spolszczyć. Byli to często jeńcy wojenni. Gród (wojsko i administrację) utrzymywało opole płacąc podatki w naturze. Podatki w danych mniejszych grodach i wsiach rozdzielała starszyzna rodowa. Wszystko ówcześnie; ziemia, ludzie było własnością księcia (lub króla). Cały system zorganizowany był w ten sposób, aby zapewnić utrzymanie dla księcia i jego wojów. Wokół głównych grodów funkcjonowały też mniejsze grody lub większe wsie będące ośrodkami tak zwanego opola, czyli zespołu wsi książęcych. Być może już wtedy w miejscu dzisiejszego Inowrocławia istniała jakaś większa osada. Ustrój grodowy stanowi najstarszą naszą administrację państwową. Nie troszczy się ona o nic więcej, jak tylko o obronę wojskową państwa, jest tedy właściwie administracją wojskową. Zajmuje się gospodarstwem wyłącznie dla wojska. Państwo ówczesne nie zajmuje się potrzebami społeczeństwa poza kwestją obrony od zewnętrznych nieprzyjaciół; na państwie ówczesnem nie ciąży żaden inny obowiązek. Skutkiem tego nie posiada też ono żadnych praw w żadnej dziedzinie życia zbiorowego poza kwestjami wojennemi. Na przykład nie ścigano zabójców, tym zajmowali się członkowie rodu zabitego. Mieli oni bowiem prawo zemsty. To pierwotne państwo piastowskie rozpadło się w czasach Mieszka II. Ludność zbuntowała się przeciwko dużym obciążeniom na rzecz państwa. Nastał czas kilkuletniej anarchii, lecz w następnych latach książę Kazimierz Odnowiciel przywrócił jedność państwa. Musiała jednak nastąpić zasadnicza reforma. Członkowie drużyny książęcej otrzymali od tej pory nadania ziemskie wraz z podległą sobie ludnością i sami musieli się utrzymać a w przypadku wojny mieli obowiązek służyć pod rozkazami księcia. Nazywało się to nadaniem na prawie wojskowym" (jure militari). Wytwarzała się warstwa rycerska, z której powstała warstwa szlachty. Nadal istniały grody z ludnością służebną, w których powstała ludność rzemieślnicza oraz kupiecka. Z czasem naczelnicy grodowy zyskali miano kasztelanów. Kruszwica stała się grodem kasztelańskim w ramach większej dzielnicy mazowieckiej.

Na wsiach mieszkała ludność rolnicza. Grunty należały do rycerzy i możnowładców, którym nadawał je książę lub król. Pan danej wsi był pełnoprawnym i nieskrępowanym właścicielem gruntów. Mógł też swobodnie usuwać chłopów z gruntu. Nie było dziedziczenia własności ziemi chłopskiej. Część chłopów wywodząca się z jeńców była niewolnikami. 1 W połowie XII wieku państwo polskie rozpadło się na szereg dzielnic. Wśród nich było także księstwo mazowieckie, w którego skład wchodziły również te ziemie. W XII i XIII wieku w związku z rozwojem gospodarczym zagospodarowywano nie użytkowane obszary gruntów. Rozwój osadnictwa wymagał nowych osadników. Należało ich często zachęcić do zagospodarowania nowych terenów i zamieszkania. Nowe wsie lokowano, czyli zakładano na tak zwanym prawie polskim. Były to normy prawa zwyczajowego. Na przykład określono wielkość czynszów i danin w zależności od wielkości gospodarstwa. Ludność chłopska przez to zyskała pewną stabilizację przed zachłannością możnowładców. Chłopi na prawie polskim posiadali dziedziczne prawo własności. Mogli nawet sprzedawać grunt pod warunkiem zgody miejscowego pana. Panom przysługiwało prawo usunięcia chłopa z gruntu, ale za odszkodowaniem. Dla nowo założonych wsi udzielano czasowego zwolnienia od powinności. Ten czas zwano lgotą lub wolą. Czasem nowym osadnikom dawano także pomoc w postaci inwentarza i zboża. 2 Pośrednikiem między panem a chłopami był tak zwany włodarz. Był to z reguły najzamożniejszy mieszkaniec wsi. Wsie na prawie polskim nie posiadały samorządu. Sądownictwo pełnił pan wsi mając czasem do pomocy ławników pośród chłopów. Chłopom przysługiwało prawo odwołania do sądów wyższej instancji, sądów państwowych. 3 W okresie rozbicia dzielnicowego przeniesiono tutaj tak zwane prawo niemieckie w odróżnieniu od prawa polskiego. Był to wzorzec ustroju wsi stosowany w Niemczech i ustanawiany na polskiej wsi. W odróżnieniu od wsi na prawie polskim takie osady miały lepsze możliwości rozwoju. Nie musiało się to wiązać z osadnictwem niemieckim. We wsi na prawie niemieckim chłopi mieli ściśle określone prawa i obowiązki, dzierżawili ziemię opłacając głównie czynsz. Mieli prawo wychodu, czyli prawo odejścia ze wsi po spełnieniu pewnych obowiązków. Na czele wsi stał sołtys (zwany też wójtem) posiadający to stanowisko na prawach dziedzicznych. Sołtys miał prawo zakładania karczem i jatek rzeźniczych. Przysługiwało mu prawo do 1/6 części z czynszów i 1/3 z opłat sądowych. Samorząd wiejski wyrażał się głównie w samorządowym sądownictwie. Mieszkańcy wsi sami wybierali ławników sądowych, którzy pod przewodnictwem sołtysa sądzili głównie sprawy cywilne podległej im ludności. Był to sąd wiejski zwany też ławą wiejską 4. Ważne było to, że wsie na prawie niemieckim wyłączone były z prawa polskiego, czyli nie podlegały pod jurysdykcję kasztelanów. W tamtych odległych czasach po raz pierwszy padają takie nazwy jak wójt, sołtys, ławnicy. Te określenia będą później przeniesione do bardziej współczesnych rozwiązań ustrojowych. Osadnictwo na prawie niemieckim wiązało się z wolnością osobistą niezależnie od pochodzenia. Ziemia była dziedziczną własnością osadnika. Wielkość gospodarstwa 1 Korta W., Historia Śląska do 1763 roku, Warszawa 2003, s. 124. 2 Tamże. 3 Tamże. 4 Zarys historii gospodarstwa wiejskiego w Polsce, tom I, Warszawa 1964, s. 409

określano w łanach, po polsku zwano je włóką. Było to około 16-17 ha. 5 Okres rozbicia dzielnicowego to szybki rozwój Inowrocławia. Z przełomu XII i XIII wieku pochodzą pierwsze wzmianki o tym grodzie a już w początkach XIII wieku Inowrocław stał się stolicą samodzielnego księstwa kujawskiego należącego do Kazimierza syna Konrada Mazowieckiego. W następnych latach księstwo kujawskie dzieliło się ma mniejsze jednostki. Powstało nawet osobne księstwo inowrocławskie pod władzą lokalnej dynastii Piastów. Większość miejscowości współczesnej gminy powstała już w czasach średniowiecza: Miejscowość Data pierwszej wzmianki Pierwszy zapis Batkowo 1223 Bathkowo Cieślin 1293 Cheslino Czyste 1421 Cziste Gnojno 1377 Gnoyna Jacewo 1483 Jacevo Jaksice 1357 Jascisz Kłopot 1796-1802 Klopot Komaszyce 1583 Trzaskowa Komaszice Krusze 1450 Crusze Łąkocin 1540 Lancoczino Łojewo 1190 Loiowo Marcinkowo 1489 Marcjynkowo Miechowice 1540 Michowice 6 Na przełomie XIII i XIV wieku Polska została opanowana przez Czechów z dynastii Przemyślidów. Ich panowanie było krótkie, ale bardzo ważne z punktu widzenia administracji państwa. Czesi nie oparli swej władzy na dawnych strukturach grodów (wojewodowie, kasztelani), ale utworzyli własny system starostwa. Powołano okręgi na czele ze starostami. Oni to pobierali podatki, wykonywali sądownictwo. Starostowie zostali powołani do zarządzania podbitym krajem. Ich władza była silna i jasno określona, inaczej niż w przypadku wojewodów i kasztelanów, których uprawnienia zależały od woli księcia. W następnych latach nastąpiło zjednoczenie państwa polskiego. Rządy czeskie upadły, ale okazało się, że urząd starosty doskonale się sprawdził. Wojewodowie i kasztelani pozostali w państwie, obsadzone były one przez możne rody rycerskie ale ich rola praktycznie zanikła. Były to urzędy honorowe, prestiżowe. Wojewoda miał niewielkie uprawnienia ale formalnie przewodził całemu województwu, przez co urząd był pożądany przez magnatów. Wojewoda zasiadał w senacie. Podobnie było z kasztelanami zasiadającymi także w senacie. Ich władza ograniczała się do zastępstwa wojewody w wypadku, gdy on nie mógł pełnić swych nielicznych obowiązków. 5 Korta W., Historia Śląska do 1763 roku, Warszawa 2003, s. 125. 6 Na podstawie: Nazwy miejscowe Polski, pod red. K. Rymuta, Kraków 1996-2008, tom I-VII. Wydawnictwo doprowadzone do litery M.

Księstwo inowrocławskie na początku XIV wieku objął książę brzesko-kujawski Władysław Łokietek, który został z czasem został królem Polski. Jego syn Kazimierz Wielki został jego następcą na tronie polskim, ale też kolejnym księciem inowrocławskim. W jego rodowym księstwie reprezentował go mianowany starostwa. Dopiero w 1364 roku księstwo inowrocławskie zostało włączone do Korony Królestwa Polskiego. Mimo, że była to dość nieduża jednostka administracyjna to zachowano jej odmienność, tworząc osobne województwo gniewskowskie, które jednak z czasem zaczęto nazywać województwem inowrocławskim (początek XIV wieku). Województwo to posiadało mniejszy rozmiar od większości powiatów w Polsce, jednak szanowano odrębności lokalne. Tak to opisywał Zygmunt Gloger: Nowe państwo miało stanowić federację dzielnic. Nigdy też nie przestały istnieć podziały według dawnych księstw dzielnicowych. Pozostały one w ciele Rzeczypospolitej, jako jednostki historyczne i jako dzielnice administracyjne; jako województwa i t. zw. ziemie, obszarem mniejsze, ale odrębnie administrowane. Każda kraina polska, choćby najmniejsza, jeżeli stanowiła kiedykolwiek osobną dzielnicę książęcą, zachowywała do końca swą odrębność autonomiczną. Zewnętrznym tego symbolem było pozostawienie wszystkich urzędów dworskich dawnych księstw i księstewek, zamienionych na województwa i ziemie. Urzędy te, pozbawione wszelkiego znaczenia praktycznego, stały się tytularnemi dostojeństwami; istniały, bo nikt ich nie znosił, a nie znoszono ich, bo nikomu nie były szkodliwe, a mieściły w sobie pewne wspomnienia historyczne i łączyły się z tradycją danej krainy. Potem nawet po powiatach bywali urzędnicy dworscy Króla Jegomości: podstoli, cześnik, koniuszy i t. p. Kiedy król podróżując stawał na granicy powiatu, witali go i obejmowali swą służbę", którą też pełnili, aż król dojechał do granicy drugiego powiatu. To wszystko pochodziło z czasów dzielnicowych, z czasów przed rokiem 1295, po większej części przed 1340, a dochowało się aż do r. 1795 i było przechowywane z całą powagą. 7 Największym okręgiem administracyjnym dawnej Polski było województwo. Na czele województw stali wojewodowie mianowani przez króla. Tak też było z województwem inowrocławskim. Województwa dzieliły się na powiaty stanowiące okręgi sądowe oraz miejsca zbierania się sejmików ziemskich- samorządu szlacheckiego. W powiatach sądowych, ale nie w każdym, funkcjonował starosta. Taki opis województwa inowrocławskiego przekazywał Zygmunt Gloger: Województwo Inowłocławskie graniczyło na północ z województwem Pomorskiem, tudzież przez Wisłę z województwem Chełmińskiem, na zachód przez Wisłę z ziemią Dobrzyńską, na południe z województwem Brzeskiem, a na zachód z północną częścią województwa Kaliskiego (z której za Stanisława Augusta utworzono województwo Gnieźnieńskie). Województwo Inowłocławskie posiadało przestrzeni 53 mil kwadratowych i w wieku XVI liczyło parafij 41, miast 10 i wsi 291; łanów czyli gospodarstw kmiecych miało wówczas 1823, szlachty folwarcznej 291, zagrodowej 72. Widzimy już z cyfr powyższych, że stosunkowo do przestrzeni województwo to posiadało zaludnienie znacznie mniejsze niż województwo Brzesko-kujawskie. Województwo Inowłocławskie dzieliło się na 2 powiaty: nieco mniejszy Inowłocławski i większy Bydgoski. W Inowłocławiu i Bydgoszczy były 7 F. Koneczny, Dzieje administracji w Polsce w zarysie, Wilno 1924.

starostwa grodowe, niegrodowe zaś były: Dybowskie, Gniewskowskie, Murzynowskie i inne. Senatorów większych miało 2, t. j. wojewodę i kasztelana inowłocławskich, mniejszy zaś jeden, kasztelan bydgoski. Herbu używało tegoż samego co i województwo Brzeskie i uchwała z roku 1510 pozwalała na wspólne z temże województwem odbywanie sejmików w Radziejowie, na których obierano dla każdego z tych województw po 2 posłów sejmowych i po l deputacie na trybunał. Okazowanie pospolitego ruszenia odbywało się pod Inowłocławiem. 8 Najważniejszym urzędnikiem w dawnej Polsce posiadającym realną władze był starosta. Do 1611 roku obsadę tego urzędu dowolnie określał król. Następnie stał się on urzędem ziemskim, czyli starostę wybierała szlachta w dawnym powiecie, a król go tylko zatwierdzał. Starosta grodowy był właściwym naczelnikiem powiatu. Do jego obowiązków należało sprawowanie w imieniu króla administracji oraz zarządzanie jako dzierżawca królewszczyznami (majątkami królewskimi). Było to zajęcie dochodowe, ponieważ nadwyżki finansowe szły do jego kieszeni. Starosta stał na czele władz grodzkich (powiatowych) stanowiących osobną hierarchię. Najważniejszą funkcją starosty było wykonywanie sądownictwa z zakresu czterech artykułów grodzkich (starościńskich) podpalenie, napad na drodze publicznej, najście na dom, zgwałcenie (sądownictwo karne). Posiedzenia tego sądu odbywały się co sześć tygodni na tak zwanych rokach grodzkich. Sąd składał się ze starosty jako przewodniczącego składu oraz z podstarościego, sędziego grodzkiego i pisarza grodzkiego. Posiadał nadto starosta prawo miecza, czyli obowiązek wykonywania na swym terenie wyroków sądów każdej instancji jeżeli nie były one respektowane przez strony. Posiadał funkcje policyjne, pilnując porządku na swym terenie a szczególnie na drogach publicznych. Starosta jako ramię królewskie w powiecie brał aktywny udział w obiegu dokumentów (uniwersały, listy), które przychodziły z kancelarii królewskiej a on rozsyłał je do urzędników i dygnitarzy na swoim terenie. Administracja dawnej Rzeczpospolitej była niezwykle skomplikowana. Były tylko ogólne ramy, natomiast w każdym województwie występowały liczne różnice w zależności od historii i tradycji danego okręgu. Okolice współczesnej gminy Inowrocław należały zatem do województwa inowrocławskiego i powiatu inowrocławskiego. Starosta grodowy dla tego obszaru urzędował także w Inowrocławiu. Najniższą jednostką podziału administracyjnego były parafie katolickie. Miały one często kształt terytorialny zbliżony do współczesnych gmin. Stanowiły one okręgi pomocne przy zbieraniu podatków państwowych i lokalnych. 8 Gloger Z, Geografia historyczna ziem dawnej Polski, Kraków 1903.

Spis podatkowy z końca XVI wieku -fragment (Źródła Dziejowe Polski, Wielkopolska, tom I, s. 246)

Fragment mapy Rzeczpospolitej z 1680 roku Fragment mapy Rzeczpospolitej z połowy XVIII wieku

Fragment mapy Carte de la Pologne z 1772 roku

Fragment mapy Regni Poloniae

W XVI i XVII wieku Polska korzystała z dobrej koniunktury na polskie zboże na Zachodzie Europy. Aby pozyskać większe plony tańszym kosztem rozpoczęto powiększanie folwarków dworskich (gruntów uprawianych przez dwór). W celu obniżenia kosztów wytworzenia rozpoczęto przymuszać do darmowej pracy okolicznych chłopów. Jednocześnie szlachta przejęła funkcje sądownicze poprzez wykup przywilejów sołtysowskich. Dawny system wsi opartej na prawie niemieckim z sołtysem i ławą wiejską, płacący czynsz pieniężny upadł. Przetrwał on w ustroju wsi w następnych wiekach, ale był tylko bladym odbiciem poprzednich przywilejów i czasów świetności polskiej wsi. W XVII i XVIII wieku cały ten system zwano już gospodarką folwarcznopańszczyźnianą. Chłopi biednieli, przez co upadały też miasta. Dominacja szlachty doprowadziła do regresu cywilizacyjnego kraju. Na to nałożyły się liczne wojny czasów XVII i XVIII wieku. Jednak nawet w tym ciężkim dla wsi okresie istniały pewne formy samorządu. Nazywano je prawem gromadzkim. Gromadę tworzyła cała ludność danej wsi. Na czele gromady stał wybierany przez nią wójt lub sołtys. Miał on do pomocy ławników i dziesiętników. Ludność wiejska w tym czasie formalnie była poddana danemu panu ale jako całość gromada stanowiła pewną siłę, z którą pan musiał się liczyć i respektować jej uprawnienia zwyczajowe. Ustalanie czynszów i danin na rzecz dworu należało do wspólnych porozumień gromady i pana. Wśród mieszkańców wsi - gromady istniały różne kategorie chłopów: kmiecie dzierżawiący grunty dziedzicznie oraz zagrodnicy, chałupnicy i komornicy stanowiący różne kategorie chłopów, od posiadających dożywotnio kawałek gruntu, poprzez dzierżawiących grunt dożywotnio, po robotników rolnych. Gromada wiejska stanowiła też własne sądownictwo pod przewodnictwem ławy wiejskiej. Na tak zwanych sądach rugowych wybierany przez gromadę ławnik musiał oddawać rug, co oznaczało, że stawał się oskarżycielem publicznym we wszystkich przestępstwach popełnianych przez mieszkańców gromady od czasu ostatniego sądu. Kary były pieniężne lub chłosty. Za zabójstwo stosowano karę śmierci przez ścięcie. Za zdradę pana lub gromady odebranie gruntu. Karę oznaczała ława wiejska a dziedzic ją zatwierdzał lub łagodził. Jak pisał F. Konieczny: Wieś polska była doprawdy małym państewkiem sama w sobie. Wszelkie potrzeby, tak materialne, jakoż społeczne, zaspokajała sobie sama u siebie. Chłop uważał stosunek swój do dziedzica i gromady za naturalny, a związek ten za konieczny; związek zaś wsi swojej do państwa tylko za dodatkowy ciężar. O potrzebie związku z państwem nie miał najmniejszego pojęcia. Istnienie takiego związku dostrzegał chyba aż dopiero wtenczas gdy przypadłą na wieś czasem tak zwana stacja żołnierska. On sam ani wojskowo nie służył, ani podatku do kasy państwowej nie odnosił. Lata całej nic o istnieniu państwa nie słyszał! 9 Powyższy samorząd wiejski nie był już tak nowoczesny jak poprzednio. Na przykład ostateczną instancją sądową był pan wsi, a nie jak poprzednio król. W XVIII wieku Rzeczpospolita chyliła się ku upadkowi. Próby reform nie powiodły się. Zaborczy sąsiedzi dokonali rozbiorów Polski. Do 1772 funkcjonowało województwo inowrocławskie z powiatem inowrocławskim 9 F. Koneczny, Dzieje administracji w Polsce w zarysie, Wilno 1924.

PIERWSZY ZABÓR PRUSKI Okolice Inowrocławia zostały zagarnięto już w 1772 roku, w ramach I rozbioru Polski. Włączono je do nowo powstałej prowincji pruskiej Prusy Zachodnie. Był to w zasadzie obszar dawnych Prus Królewskich prowincji odebranej w 1466 roku Zakonowi Krzyżackiemu. Prusacy jednak w 1772 roku zagarnęli także obszary części dawnych województw Rzeczpospolitej: poznańskiego, gnieźnieńskiego i inowrocławskiego. Te obszary nazwano okręgiem nadnoteckim z ośrodkiem w Bydgoszczy. Nowa pruska prowincja Prusy Zachodnie dzieliła się na departamenty: kwidzyński i gdański. W ramach departamentu kwidzyńskiego wyróżniano także obwód nadnotecki obejmujący o pewnym stopniu autonomii. Pruskie departamenty dzieliły się na powiaty na czele z landratami. Wyróżniano także powiat inowrocławski. Nowy podział na departamenty nie uwzględniał dawnych polskich podziałów, który wynikał nie z racjonalnych przyczyn, lecz z tradycji. Prusacy wprowadzili bardziej racjonalne podziały terytorialne. Dodatkowo celem było zburzenie dawnych wspólnot i walkę z polskością tych ziem. W departamentach władzę sprawował organ kolegialny nazywany kamerą wojenno-ekonomiczną. Miały one szerokie uprawnienia w dziedzinie administracji, spraw skarbowych i sądownictwa. Mogły wydawać też decyzję w sprawach Kościoła rzymskokatolickiego i szkolnictwa. Na czele powiatów stali landraci powoływani przez króla, ale podlegali swojej kamerze departamentalnej. Landraci posiadali uprawnienia podatkowe i wojskowe. W Wielkopolsce (Prusach Południowych) ten system nieco się różnił od innych prowincji. Na przykład nie zwoływano sejmików powiatowych i landrat był mianowany przez króla bez uwzględniania opinii szlachty. Był wyłącznie przedstawicielem króla pruskiego. 10 W ówczesnym państwie pruskim na wsi administrację państwową sprawował w imieniu państwa pan wsi, poddany jednak nadzorowi ze strony landrata. Dobrami królewskimi zarządzały urzędy domen królewskich podległe kamerom departamentalnym. Na wsi obowiązywał tak zwany Landrecht ustanowiony dla całego państwa pruskiego w 1794 roku. Regulował on wszelkie sprawy ustroju wsi. Według niego wieś tworzyła gromadę mającą osobowość publiczno-prawną stanowiącą jednocześnie organ samorządu. Na czele gromady stał sołtys mający do pomocy ławników. Sołtysi wraz z ławnikami byli powoływani przez właściciela ziemskiego ale zatwierdzał ich landrat. To przed landratem sołtys z ławnikami składał przysięgę na wierność państwu, panu i gromadzie. Sołtys wraz z ławnikami pełnił funkcje administracyjno-skarbowe, głównie polegające na rozkładzie i poborze podatków. 11 Okolice Inowrocławia należały zatem do powiatu inowrocławskiego, departamentu kwidzyńskiego i prowincji Prusy Zachodnie. 10 Korobowicz A. Witkowski W, Historia ustroju i prawa polskiego, 1772-1918, Zakamycze 2009, s. 26. 11 Tamże, s. 27.

LATA 1807 1815 Zimą 1806/1807 na tereny Prus wkroczyły wojska napoleońskie. Prusy zostały pobite przez Francuzów. Na mocy traktatu pokojowego Prusy zrzekły się dużej części swojego terytorium, na tych ziemiach Napoleon utworzył Księstwo Warszawskie. Powołane w lipcu 1807 roku Księstwo składało się z ziemi II i III zaboru pruskiego z wyjątkiem Gdańska, obwodu nadnoteckiego przyłączonego do Prus oraz obwodu białostockiego przyłączonego do Rosji. Celowo nie używano nazwy Księstwo polskie aby nie drażnić Rosji, Prus i Austrii. Państwo liczyło 2,5 miliona mieszkańców. Księciem warszawskim został król saski Fryderyk August potomek królów polskich z dynastii saskiej. Księstwo Warszawskie było nietrwałym państwem. Powstało w wyniku ekspansji francuskiej w tym regionie Europy i pod protektoratem Francji. Księstwo rządziło się konstytucją nadaną przez Napoleona 22 lipca 1807 roku. W państwie wprowadzono nowy system administracji oparty na wzorach francuskich. Był dużo nowocześniejszy od dawnych polskich rozwiązań. W czasach Księstwa Warszawskiego region podzielono także na departamenty (na czele z prefektami), a te na powiaty (na czele z podprefektami). Powołano departament bydgoski wraz z 10 powiatami. Wśród nich także powiat inowrocławski, ale początkowo z siedzibą w Gnojnie pod Inowrocławiem. Dopiero w 1808 roku przeniesiono jego siedzibę do Inowrocławia. Księstwo Warszawskie zostało zobowiązane do dostarczenia określonej liczby rekrutów do wojska i środków potrzebnych do prowadzenia wojny. Nie dało się tego wykonać bez sprawnej, nowoczesnej administracji, której w Polsce nigdy jeszcze nie było. Francuzi przeszczepili na nasz grunt swoje rozwiązania ustrojowe. Wprowadzono konstytucję (lipiec 1807), zniesiono formalnie poddaństwo chłopów, nadając im wolność osobistą, ale nie było jeszcze mowy o uwłaszczeniu. Wprowadzono Kodeks Napoleona zbiór prawa cywilnego nieznanego wcześniej w Polsce. Podczas funkcjonowania Księstwa Warszawskiego po raz pierwszy wystąpił podział na gminy. Na mocy dekretu księcia warszawskiego z 23 lutego 1809 roku. Obszar gminy wiejskiej łączył się z obszarem majątku dworskiego. Minimalny obszar gminy wynosił 10 dymów (10 domów). Stanowisko wójta pełnił zwyczajowo dziedzic majątku. Oficjalnie był mianowany przez prefekta spośród obywateli gminy czytać i pisać umiejących. Funkcję wójta mogła pełnić jedna osoba na obszarze kilku gmin wiejskich. W każdej gromadzie wiejskiej wójt wyznaczał swoich pomocników sołtysów. Wójt mógł też wyznaczyć swojego zastępcę za zgodą podprefekta. Wójt miał zadania: rozsyłać i podawać do publicznej wiadomości rozkazy i zarządzenia rządowe, administrować majątkiem gminy, wypłacać pieniądze dla pracowników gminy, kierować robotami publicznymi 12. Wójt prowadził księgi ludności, wyznaczał podwody i kwatery dla wojska. Pełnił on swoją funkcję bezpłatnie. Wójtami często byli też dzierżawcy, księża, a nawet czasem kobiety. Wójtowie mieli prawo sądzenia ludności 12 Mencel T., Gmina dominalna w Królestwie Polskim przed uwłaszczeniem, [w:] Gmina wiejska i jej samorząd, pod red. H. Brodowskiej, Warszawa 1989, s. 107 108.

na swoim terenie. Podlegali jego władzy sądowniczej mieszkańcy gminy oraz obcy złapani na gorącym uczynku. Organem doradczym i nadzorującym wójta była rada gminna. Składała się z członków mianowanych przez prefekta z listy kandydatów przedstawionych przez wieś. Gmina licząca do 100 mieszkańców miała trzech, a od 100 mieszkańców pięciu radnych. Zapisano w dekrecie, że radni powinni umieć czytać i pisać. Z tym ostatnim było najgorzej. Nie dało się szybko nadrobić wiekowego opóźnienia w dziedzinie szkolnictwa. Wybierano więc radnych niepiśmiennych, bo innych nie było. Do obowiązków rady gminnej należało: czynić wnioski do rady powiatowej mogące mieć wpływ na oznaczenie kwoty, którą gmina wykonać może z nałożonych na powiat ciężarów publicznych, naradzać się nad potrzebami gminy i czynić starania w kierunku ulepszania miejscowej administracji, układać dochody i wydatki gminy oraz proponować składki. Rada bez wezwania zbierała się 1 grudnia w celu układania dochodów, jakie z właściwości gminnej uzyskać można. Dnia 1 kwietnia i 1 października zbierała się dla celów omówienia robót publicznych. Miała bowiem obowiązek rozłożenia prac szarwarkowych między mieszkańców. Urząd wójta sprawowała osoba wyznaczona przez dziedzica. Powyższe przepisy obowiązywały dość krótko. W 1815 roku, wraz z upadkiem Napoleona Bonaparte, upadło również Księstwo Warszawskie.

Nagłówek dekretu o gminach wiejskich (Dziennik Praw Księstwa Warszawskiego, tom I, s. 201)

LATA 1815-1919 (II zabór pruski) Formalnie Księstwo Warszawskie funkcjonowało do 1815 roku, lecz już od grudnia 1812 roku znalazło się pod okupacją rosyjską po przegranej napoleońskiej wyprawie na Moskwę. Na mocy postanowień Kongresu Wiedeńskiego Wielkopolska powróciła do państwa pruskiego. Nie było to jednak już to samo państwo. Po klęskach w wojnach z Napoleonem państwo pruskie rozpoczęło wielkie reformy. Podjęto reformy agrarną, 9 X 1807 roku zniesiono poddaństwo chłopów (od ś. Marcin 1810 będą tylko ludzie wolni), umożliwiono chłopom i mieszczanom zakup ziemi. Na początek dano wolność, ale głównym problemem była własność ziemi. W 1811 roku umożliwiono uwłaszczenie ziemi, jednak w wyniku nacisków bogatych właścicieli ziemskich (junkrów) reforma stawała coraz mniej korzystna dla chłopów. Ustalono, że będą oni mogli posiadać dziedzicznie ziemie, jeżeli oddadzą 1/3 ziemi na rzecz właścicieli ziemskich. W 1816 roku bardziej ograniczono grupę chłopów podlegających uwłaszczeniu. Musieli oni posiadać gospodarstwa już przed 1763 rokiem i mieć przynajmniej jednego konia. Reformę wykonywano bardzo długo, aż do połowy lat sześćdziesiątych XIX wieku 13. W efekcie wielu chłopów utraciło swoją ziemię albo oddali jej część na rzecz panów, albo musieli zapłacić odszkodowanie panu za przejście ziemi na ich własność. Powodowało to zmniejszanie się obszarów pozostających w rękach chłopów. Na ziemiach dworskich pan zachowywał wszelkie uprawnienia policyjne osobne ustawy dla służby folwarcznej uzależniły ją całkowicie od pracodawców 14. Po 1815 roku zmieniono także system administracji krajem. Podzielono go na prowincje: Prusy Wschodnie, Prusy Zachodnie (dawne Prusy Królewskie), Wielkie Księstwo Poznańskie (od 1850 roku nazwa wygasa), Pomorze, Brandenburgię i Śląsk. Na czele była prowincja z nadprezydentem. Nadprezydent rozstrzygał spory kompetencyjne między urzędami, nadzorował urzędników niższego szczebla, w tym również sprawy szkolnictwa, skarbowe, religijne, nadzorował także sprawy uwłaszczenia chłopów. Niżej była rejencja z prezydentem na czele. Rejencje dzieliły się z kolei na powiaty a te na gminy. W każdym powiecie istniał natomiast sejmik powiatowy wybierany przez skomplikowany system wyborczy. Organem wykonawczym był Wydział Powiatowy z przewodniczącym starostom (landratem). Wydział Powiatowy pełnił jednocześnie funkcje sądu administracyjnego I instancji. 15 Jedną z prowincji państwa pruskiego stało się Wielkie Księstwo Poznańskie, wydzielone z ziem dawnego Księstwa Warszawskiego. Ustrój administracyjny tej prowincji różnił się nieco od reszty kraju. Monarcha pruski zobowiązał się do zachowania odrębności instytucjonalnej nowo tworzonego Wielkiego Księstwa Poznańskiego. W patencie z 15 maja 1815 roku zagwarantowano konstytucję, zachowanie religii rzymskokatolickiej, równouprawnienie języka polskiego oraz dostęp Polaków do urzędów w całym państwie. Wielkie Księstwo Poznańskie miało obszar 28 951 km 2 z liczbą około 770 000 mieszkańców. 13 Czapliński W, Galos A, Korta W, Historia Niemiec, Wrocław-Warszawa-Kraków 1990, s. 426. 14 Tamże, s. 426. 15 Bardach J., Leśnodórski B. Pietrzak M., Historia ustroju i prawa polskiego, Warszawa 2001, s. 400.

Przez cały okres funkcjonowania tej prowincji przeważali tutaj Polacy. Znaczny odsetek stanowili także Niemcy. 16 Na czele prowincji stał namiestnik, który jednak faktycznie nie posiadał żadnej realnej władzy. Pełnił głównie rolę reprezentacyjną. Wielkie Księstwo Poznańskie zostało podzielone na dwie rejencje (w literaturze nazywa się je także regencjami): poznańską i bydgoską. Na czele regencji stały Urzędu Regencji. Zajmowały się one sprawami: polityki wewnętrznej, szkolnymi, sanitarnymi, podatkowymi, handlem, rzemiosłem, budownictwem. 17 Rejencje dzieliły się na powiaty administrowane przez urzędników podlegających władzom rejencji. 16 Jerzy Kozłowski. Administracja Wielkopolski pod pruskim zaborem 1793-1918. Wyższa Szkoła Zarządzania i Bankowości w Poznaniu. Wydawnictwo Terra. Poznań, s. 25. 17 Tamże, s. 34.

Pruski patent o objęciu części ziem dawnego Księstwa Warszawskiego i przyjęciu tytuły Wielkiego Księcia Poznańskiego.

Fragment odezwy króla pruskiego do mieszkańców Wielkopolski z 15 maja 1815 roku

Okolice Inowrocławia włączono w skład powiatu inowrocławskiego i rejencji bydgoskiej w ramach Wielkiego Księstwa Poznańskiego. Początkowo na czele urzędów powiatowych pozostawali Polacy, często byli to dawni urzędnicy podprefektów z czasów Księstwa Warszawskiego. Był to celowy zabieg państwa pruskiego. Po 1830 roku urzędnikami tymi byli już prawie wyłącznie Niemcy. Polscy landraci często rezygnowali ze względu na brak znajomości języka niemieckiego. 18 Pensje w prowincji poznańskiej, nawet dla Niemców, były dość niskie. Biura powiatowe często mieściły się w wynajętych pomieszczeniach. Przysyłano tutaj często weteranów wojennych. 19 W urzędzie landrackim pracowało kilku urzędników. Prawą ręką landrata był sekretarz powiatowy (Kreissekretar), któremu podlegał pisarz i posłaniec powiatowy. W każdym z urzędów landrata zatrudniano także tłumacza biegle znającego język polski oraz niemiecki. 20 Jako urzędnicy królewscy landraci byli zobowiązani wykonywać zarządzenia i polecenia władz wyższych zgodnie z kierunkiem polityki państwa, które wymagało od nich pełnej lojalności. Dla utrzymania porządku publicznego do dyspozycji landratów byli oddani żandarmi, stacjonujący w miastach. Z drugiej strony, landraci byli mieli obowiązek reprezentować interesy ludności powierzonego im powiatu. Obowiązywała ich instrukcja z 1816 roku w której nakazywano im służyć miejscowej ludności i dbać o jej interesy, a równocześnie wpajać jej uczucia miłości do króla i pruskiej ojczyzny. Stojąc na czele administracji powiatowej mieli także utrzymywać stosunki towarzyskie na odpowiednim poziomie ze stanowymi reprezentantami ludności, przede wszystkim z miejscowym ziemiaństwem, zarówno polskim, jak i niemieckim. 21 W Wielkim Księstwie Poznańskim po 1815 roku pozostawiono przepisy o samorządzie gminnym z czasów Księstwa Warszawskiego. Dopiero po 1823 roku rozciągnięto tutaj ponownie przepisy Landrechtu. Wieś według tych przepisów stanowiła najniższą jednostkę administracyjną kierowaną przez sołtysa. Funkcjonował także urząd wójta należący z urzędu do właściciela ziemskiego. On to sprawował władzę w swoich dobrach ziemskich w imieniu państwa. W celu osłabienia wpływów polskich w 1833 roku wprowadzono nowe zarządzenie. Wprowadzono tak zwane okręgi wójtowskie zwane gminami wójtowskim, która obejmowała zarówno wsie, folwarki i małe miasteczka. Okręg wójtowski obejmował od 3 do 6 tysięcy ludzi, zarówno szlachty jak i włościan. Nowe urzędy wójtów powierzono specjalnym urzędnikom państwowym mianowanym przez rejencję (chodziło o zmniejszenie polskich wpływów). Urzędnik taki podlegał landratowi. Jego kompetencje obejmowały sprawy administracyjno-policyjne. Zarządzał gminą, sprawował nadzór na urządzeniami komunalnymi, ogłaszał przepisy porządkowe i zapewniał ich wykonanie. Dodatkowo zajmował się poborem podatków i bezpieczeństwem mieszkańców. 22 Instrukcja, dla wójtów, nakazywała, żeby wójt urzędował jak najmniej przez pisaninę, a jak najwięcej przez osobiste 18 Tamże, s. 35. 19 Tamże, s. 36. 20 Tamże, s. 39. 21 Jerzy Kozłowski. Administracja Wielkopolski., s. 40. 22 Korobowicz A. Witkowski W, Historia ustroju i prawa polskiego, 1772-1918, Zakamycze 2009, s. 212.

zetknięcie, i dlatego pozwolono mu trzymać konia na koszt rządowy do objazdów. 23 Cały czas funkcjonowały także tak zwane gminy sołtysie z sołtysami na czele obejmujące jedną wieś. We wsiach uwłaszczonych sołtysi pochodzili z wyboru miejscowej ludności ale zatwierdzani byli przez landrata. We wsiach nieuwłaszczonych sołtysów wyznaczali właściciele ziemscy ale także byli oni zatwierdzani przez landrata. 24 Sołtys wybierany był na sześć lat przez właścicieli nieruchomości wiejskich. Jego pomocnikami byli dwaj starsi". Obowiązkami sołtysa było ogłaszać ustawy i przepisy, zawiadować policją bezpieczeństwa i pożarną, czuwać nad zdrowotnością, dozorować opiekę nad sierotami, osobami zostającemi pod kuratelą i choremi umysłowo, doglądanie kwaterunków wojskowych, kierowanie robotami publicznemi, budową i konserwacją dróg, sadzeniem drzew przydrożnych (w Prusiech od dawna obowiązek każdej gminy), czyszczeniem rowów, wreszcie także zarządzanie kasą gminną. On też ze starszymi dokonywał rozkładu podatku lokalnego w swojej wsi, t. zw. składki, tudzież robocizny publicznej (np. obowiązek dostarczania z każdego numeru" pary rąk roboczych do naprawy drogi). Od sołtysa można się było odwoływać do wójta, następnie do landrata, potem jeszcze do regencji. 25 W 1836 roku zreorganizowano w Wielkim Księstwie Poznańskim gminy wójtowskie. Powiaty podzielono na obwody z komisarzami obwodowymi (Distriktskommissare), większe niż gminy wójtowskie. Miało to służyć wzmocnienia nadzoru nad polską ludnością. 26 Komisarze obwodowi nadzorowi gminy wiejskie sołtysowskie. Komisarze wykonywali wszelkie polecenia landrata i władz rejencji. Posiadali uprawnienia sądowe. Co ciekawe urząd komisarza obwodowego nie wprowadzono w żadnej z innych prowincji pruskiego państwa. Funkcjonowali aż do 1919 roku. Mieli oni pełnie władzy administracyjnej i wykonywali też sądownictwo najniższego stopnia. 27 Aż do końca funkcjonowania władzy pruskiej w poznańskim utrzymywał się podział na dwie rejencje, powiaty i obwody (zwane też dystryktami). Cechą charakterystyczną tamtej epoki było spychanie języka polskiego do roli pomocniczej w administracji, szczególnie widoczne po 1830 roku. Wspomagano osadnictwo niemieckie i wykupywano z rąk polskich majątki ziemskie. 28 23 Koneczny F, Dzieje administracji w Polsce w zarysie, Wilno 1924. 24 Korobowicz A. Witkowski W, Historia ustroju.., s. 212. 25 Koneczny F, Dzieje administracji w Polsce w zarysie, Wilno 1924. 26 Jerzy Kozłowski. Administracja Wielkopolski., s. 40. 27 Tamże, s. 41. 28 Tamże, s. 49.

Regulamin gminny dla państwa pruskiego z 1850 roku

Fragment pruskiej mapy z połowy XIX wieku Sprawę ustroju samorządu gminnego kompleksowo rozwiązała ustawa z 3 lipca 1891 roku obowiązująca wszystkie wschodnie prowincje niemieckie, w tym także Wielkie Księstwo Poznańskie. Ustawa ta porządkowała sprawy samorządu wiejskiego, ale nie wnosiła wielu zmian w ustroju wiejskim. Gminę jako jednostkę samorządu i korporację prawa publicznego tworzyła pojedyncza wieś, bez względu na obszar. Poza obszarem gminy tak rozumianej pozostawał obszar dworski- gmina dworska. Jej właściciel sprawował administrację na własny koszt i bez udziału mieszkańców obszaru dworskiego. 29 Mieszkańcy gminy samorządowej dzielili się na dwie kategorie: przynależnych do gminy i członków gminy. Pierwsza kategoria odnosiła się do stałych mieszkańców gminy, którzy ponosili koszty jej funkcjonowania ale też byli uprawnieni do korzystania z instytucji gminnych. Natomiast członkostwo gminy wynikało z pewnego statusu majątkowego. Musieli to być posiadacze nieruchomości z którego płacili podatek gruntowy lub od budynku 29 Korobowicz A, Witkowski W, Historia ustroju i prawa polskiego, 1772-1918, Zakamycze 2011, s. 213.

(minimum 3 marki rocznie) lub płacili podatek osobisty w wysokości co najmniej czterech marek rocznie, albo też wykazać się mogli, że posiadają przynajmniej 660 marek dochodu rocznego. Tylko członkowie gminy mieli czynne i bierne prawo wyborcze w danej gminie. Dodatkowo opłacający wyższe podatki mogli mieć po kilka głosów (głosy pluralne), aż do czterech (na przykład właściciel gruntu o obszarze od 20 do 50 mórg miał 2 głosy). 30 W małych gminach, gdzie liczba członków gminy nie przekraczała 40, wszyscy członkowie gminy stanowili zgromadzenie gminne- organ uchwałodawczy i kontrolujący. Zastrzegano jednak aby w zgromadzeniu przynajmniej 2/3 stanowili właściciele nieruchomości. Zgromadzenie wybierało sołtysa oraz dwóch ławników, jego pomocników. Był to organ wykonawczy gminy wiejskiej. 31 W większych gminach (ponad 40 członków) obligatoryjnie powoływano radę gminną (Gemeindevertretung). W przypadku gdy wybierano radę gminną, dokonywano tego poprzez kurialny system wyborczy. Wyborcy dzielili się na trzy kurie według sumy płaconych podatków. Każda kuria wybierała trzecią część rady. Kadencja trwała lat sześć, co roku ustępowała 1/3 rady i wybierano w ich miejsce następne osoby. 32 W większych gminach także wybierano sołtysów i ławników jako organ wykonawczy (Gemeindevorsteher). Kadencja trwała sześć lat. W większych gminach nawet mogła trwać 12 lat. Sołtys był zawodowym urzędnikiem i nie musiał być mieszkańcem gminy. Wybór sołtysa i ławników musiał być zatwierdzony przez starostę powiatowego (landrata). 33 Uprawnienia gmin wiejskich obejmowały sprawy własne i poruczone. Sprawy własne gminy mieściły się w pojęciu samorządnego administrowania swoimi sprawami. Za sprawy poruczone (zlecone) odpowiadał tylko sołtys. Do spraw poruczonych należały na przykład kwestie policyjne. Do wypełniania tych zadań powoływano okręgi urzędowe złożone z kilku gmin i obszarów dworskich. W takim okręgu za sprawy policyjne odpowiadał specjalnie wyznaczony urzędnik powoływany przez nadprezydenta. 34 Nad działalnością samorządu czuwał wydział powiatowy i starosta. Wydziały powiatowe zatwierdzały ważniejsze uchwały organów gminy (na przykład w kwestiach majątkowych). Miały też prawo oceniać akty gminne co do ich legalności i celowości. Podobne uprawnienia posiadał starosta. 35 Od 1911 roku gminy wiejskie miały prawo łączyć się ze sobą oraz obszarami dworskimi i miastami w związki celowe o charakterze publicznoprawnym. Dzięki temu gminy mogły realizować większe inwestycje (drogi, szkoły itp.). 36 Trudno teraz ustalić bez wnikliwych badań archiwalnych dane odnośnie poszczególnych gmin jednostkowych (jednowioskowych) w okolicach Inowrocławia. Pewne dane można przedstawić na podstawie stanu z przełomu XIX i XX wieku zawartych w Słowniku Geograficznym Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Słownik opisuje wsie (jednocześnie stanowiące gminy) oraz dominia, czyli obszary dworskie. 30 Tamże, s. 213. 31 Tamże. 32 Koneczny F, Historia administracji, Wilno 1924. 33 Korobowicz A, Witkowski W, Historia ustroju i prawa, s. 213. 34 Tamże, s. 214. 35 Tamże. 36 Tamże.

Batkowo według Słownika Geograficznego Królestwa Polskiego, wieś w powiecie inowrocławskim, liczyła 31 domów, 230 mieszkańców, wszyscy wyznania katolickiego, 82 analfabetów. 37 Borkowo, wieś w powiecie inowrocławskim, ob. Jaksice, stacja pocztowa i kolejowa Inowrocław. 38 Cieślin, wieś w powiecie inowrocławskim, liczył 3 domy, 30 mieszkańców, wszyscy katolicy, 8 analfabetów. Cieślin dominium, w powiecie inowrocławskim, liczyło 1536 morgów obszaru, 9 domów, 176 mieszkańców, 3 ewangelików, 173 katolików, 32 analfabetów. Stacja pocztowa i kolejowa Inowrocław, wraz z Radłowem stanowiło własność Franciszka Brzeskiego. 39 Czyste, wieś i dominium (obszar dworski) w powiecie inowrocławskim. Dominium liczyło 1072 morgi obszaru, 8 domów, 117 mieszkańców, 9 ewangelików, 105 katolików, 3 Żydów, 63 analfabetów. Stacja kolei żelaznej Inowrocław. 40 Dulsk, dominium w powiecie inowrocławskim nad jeziorem Gopło. Dulsk liczył: 1302 morgi obszaru, 5 domów, 116 mieszkańców, pod względem wyznania wszyscy byli katolikami, 53 analfabetów. Stacja pocztowa i kolejowa w Inowrocławiu. Dominium było własnością Kozłowskiego. 41 Dziennice niem. Dziennitz, dominium w powiecie inowrocławskim, liczyło 1200 morgów obszaru, 4 domy, 79 mieszkańców, 13 ewangelików, 66 katolików, 36 analfabetów. Stacja pocztowa i kolejowa w Inowrocławiu. Dziennice były kiedyś własnością generała Kołaczkowskiego. 42 Gnojno, dominium w powiecie inowrocławskim, nad rzeczką Żabienką. Dominium liczyło: 1501 morgów obszaru, 8 domów, 147 mieszkańców, 6 ewangelików, 141 katolików, 78 analfabetów. Stacja pocztowa i kolejowa w Inowrocławiu. Dominium było własnością Józefa Trzebińskiego i było słynne z owczarni. 43 Góra, wieś w powiecie inowrocławskim, liczyło 14 domów, 114 mieszkańców, 2 ewangelików, 112 katolików, 30 analfabetów, kościół parafialny dekanatu gniewkowskiego, poczta i stacja kolei żelaznej w Inowrocławiu. 37 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich pod red. F. Sulimierskiego, B. Chlebowskiego, W. Wawelskiego. T. I, s. 117. Warszawa 1880-1902. 38 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich pod red. F. Sulimierskiego, B. Chlebowskiego, W. Wawelskiego. T. I, s. 314. Warszawa 1880-1902. 39 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich pod red. F. Sulimierskiego, B. Chlebowskiego, W. Wawelskiego. T. I, s. 693. Warszawa 1880-1902. 40 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich pod red. F. Sulimierskiego, B. Chlebowskiego, W. Wawelskiego. T. I, s. 885. Warszawa 1880-1902. 41 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich pod red. F. Sulimierskiego, B. Chlebowskiego, W. Wawelskiego. T. II, s. 218. Warszawa 1880-1902. 42 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich pod red. F. Sulimierskiego, B. Chlebowskiego, W. Wawelskiego. T. II, s. 274. Warszawa 1880-1902. 43 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich pod red. F. Sulimierskiego, B. Chlebowskiego, W. Wawelskiego. T. II, s. 641-642. Warszawa 1880-1902.

Góra, dominium w powiecie inowrocławskim, liczyło: 1242 morgów obszaru, 7 domów, 110 mieszkańców, 1 ewangelik, 109 katolików, 48 analfabetów. W skład dominium wchodziły 2 miejscowości: Góra folwark i Góra probostwo. 44 Jacewo, wg Słownika Geograficznego Królestwa Polskiego stanowiło osadę (3 domy, 16 mieszkańców) oraz wieś i dominium (590 morgów obszaru). Gmina Jacewo liczyła 40 domów, 329 mieszkańców, 36 ewangelików, 293 katolików, 138 analfabetów. Poczta telegraficzna i stacja kolei żelaznej w oddalonym o 1 km Inowrocławiu. 45 Jaksice, w XIX wieku stanowiły wieś i dominium w powiecie inowrocławskim. Dominium Jaksice Wielkie (Gross Jaxice) liczyły 1700 morgów obszaru. W skład gminy Jaksice wchodziły 4 miejscowości: Jaksice wieś, Jaksice dominium, Borkowo dominium, Jaksice folwark (538 morgów obszaru). Gmina liczyła: 50 domów, 725 mieszkańców, 76 ewangelików, 649 katolików, 231 analfabetów. Kościół parafialny katolicki należał do dekanatu inowrocławskiego. Poczta, telegraf i stacja kolei żelaznej znajdowały sięw Inowrocławiu. 46 Jaronty, dominium w powiecie inowrocławskim, liczyło 934 morgi obszaru, 4 domy, 89 mieszkańców, wszyscy katolicy, 35 analfabetów. Poczta telegraficzna i stacja kolejowa w Inowrocławiu. Dominium było własnością Kozłowskiego. 47 Karczyn, wieś w powiecie inowrocławskim, liczyło 10 domów, 105 mieszkańców, wszyscy katolicy, 42 analfabetów, poczta telegraficzna i stacja kolei żelaznej w Inowrocławiu. Karczyn, dominium w powiecie inowrocławskim, liczyło: 3516 morgów obszaru, 10 domów, 182 mieszkańców, 15 ewangelik, 167 katolików, 127 analfabetów. Dominium było własnością Józefa Kościelskiego. 48 Komaszyce, dominium w powiecie inowrocławskim, liczyło: 1023 morgów obszaru, 8 domów, 103 mieszkańców, wszyscy katolicy, 69 analfabetów. Poczta, telegraf i stacja kolejowa w Inowrocławiu. Dominium było własnością Józefy Mlickiej. 49 Krusz Duchowna, niem. Lindenthal, wieś w powiecie inowrocławskim, liczyło: 20 domów, 257 mieszkańców, 157 ewangelików, 100 katolików, 66 analfabetów. Poczta w Markowicach, telegraf i stacja kolejowa w Inowrocławiu. 50 Krusze Podlotowa, niem. Klein Kruscha, dominium w powiecie inowrocławskim, liczyło: 840 morgów obszaru, 3 domy, 95 mieszkańców, 29 ewangelików, 66 katolików, 47 analfabetów. Poczta w Markowicach (Markowitz), telegraf i stacja kolejowa w Inowrocławiu. 44 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich pod red. F. Sulimierskiego, B. Chlebowskiego, W. Wawelskiego. T. II, s. 688. Warszawa 1880-1902. 45 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich pod red. F. Sulimierskiego, B. Chlebowskiego, W. Wawelskiego. T. III, s. 354. Warszawa 1880-1902. 46 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich pod red. F. Sulimierskiego, B. Chlebowskiego, W. Wawelskiego. T. III, s. 379. Warszawa 1880-1902. 47 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich pod red. F. Sulimierskiego, B. Chlebowskiego, W. Wawelskiego. T. III, s. 454. Warszawa 1880-1902. 48 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich pod red. F. Sulimierskiego, B. Chlebowskiego, W. Wawelskiego. T. II, s. 838. Warszawa 1880-1902. 49 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich pod red. F. Sulimierskiego, B. Chlebowskiego, W. Wawelskiego. T. IV, s. 308. Warszawa 1880-1902. 50 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich pod red. F. Sulimierskiego, B. Chlebowskiego, W. Wawelskiego. T. IV, s. 733. Warszawa 1880-1902.

W dominium znajdowały się pokłady torfu. Dominium było własnością Mariana Grabskiego. 51 Krusze Zamkowa, niem. Gross Kruscha, dominium w powiecie inowrocławskim, liczyło: 1571 morgów obszaru, 13 domów, 207 mieszkańców, 38 ewangelików, 169 katolików, 56 analfabetów. Poczta w Markowicach, stacja kolejowa w Inowrocławiu. Właściciel dominium należał do spółki kierującej cukrownią w Kruszwicy. 52 Kruśliwiec, dominium w powiecie inowrocławskim, liczyło: 377 morgów obszaru, 3 domy, 56 mieszkańców, wszyscy katolicy, 29 analfabetów. Poczta, telegraf i stacja kolejowa w Inowrocławiu. 53 Latkowo, dominium w powiecie inowrocławskim, liczyło: 1970 morgów obszaru, 9 domów, 229 mieszkańców, 48 ewangelików, 181 katolików, 115 analfabetów. Poczta, telegraf i stacja kolejowa w Inowrocławiu. W dominium znajdowały się: cegielnia, fabryka cykorii, hodowla koni rasowych. 54 Łojewo, wieś w powiecie inowrocławskim, nad ramieniem jeziora Gopło, liczyło: 20 domów, 217 mieszkańców, 29 ewangelików, 188 katolików, 72 analfabetów. Poczta (agentura) na miejscu, stacja kolejowa w Inowrocławiu. Łojewo, dominium i gmina, liczyło 2192 morgów obszaru. W skład Łojewa wchodziły dwie miejscowości: Łojewo dominium i Królewski Ostrów lub Wydrzychowo, liczyło 9 domów, 152 mieszkańców, 14 ewangelików, 138 katolików, 68 analfabetów. 55 Marcinkowo, dominium w powiecie inowrocławskim, liczyło: 1261 morgów obszaru, 7 domów, 112 mieszkańców, 25 ewangelików, 87 katolików, 71 analfabetów. Poczta, telegraf i stacja kolejowa w Inowrocławiu. 56 Marulewo, (Fredrichsfelde), dominium w powiecie inowrocławskim, liczyło: 800 morgów obszaru, 4 domy, 77 mieszkańców, 5 ewangelików, 72 katolików, 48 analfabetów. Stacja pocztowa i stacja kolejowa w Inowrocławiu. 57 Mimowola, wieś w powiecie inowrocławskim, liczyło: 7 domów, 59 mieszkańców, wszyscy katolicy, 17 analfabetów. Poczta, telegraf, gośc. i stacja kolejowa w Inowrocławiu. 58 Olszewice, dok. Wolszewice, dominium w powiecie inowrocławskim, parafia Parchanie, stacja pocztowa i stacja drogi żelaznej w Inowrocławiu. Okr. domin. w Słońsku, liczył: 5 domów, 115 mieszkańców, wszyscy katolicy, 17 analfabetów. Dominium liczyło: 51 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich pod red. F. Sulimierskiego, B. Chlebowskiego, W. Wawelskiego. T. IV, s. 733. Warszawa 1880-1902. 52 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich pod red. F. Sulimierskiego, B. Chlebowskiego, W. Wawelskiego. T. IV, s. 733. Warszawa 1880-1902. 53 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich pod red. F. Sulimierskiego, B. Chlebowskiego, W. Wawelskiego. T. IV, s. 733. Warszawa 1880-1902. 54 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich pod red. F. Sulimierskiego, B. Chlebowskiego, W. Wawelskiego. T. V, s. 98. Warszawa 1880-1902. 55 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich pod red. F. Sulimierskiego, B. Chlebowskiego, W. Wawelskiego. T. V, s. 685. Warszawa 1880-1902. 56 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich pod red. F. Sulimierskiego, B. Chlebowskiego, W. Wawelskiego. T. VI, s. 106. Warszawa 1880-1902. 57 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich pod red. F. Sulimierskiego, B. Chlebowskiego, W. Wawelskiego. T. VI, s. 142. Warszawa 1880-1902. 58 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich pod red. F. Sulimierskiego, B. Chlebowskiego, W. Wawelskiego. T. VI, s. 443. Warszawa 1880-1902.