TEMAT 11: ADMINISTRACJA W ZABORZE PRUSKIM

Transkrypt

1 TEMAT 11: ADMINISTRACJA W ZABORZE PRUSKIM 1/. Uwagi wstępne Z większości przyznanej Prusom postanowieniami Kongresu Wiedeńskiego części Księstwa Warszawskiego utworzono Wielkie Księstwo Poznańskie. Liczyło ono niespełna 30 tys. km 2, a na początku swego istnienia miało ok. 800 tys. mieszkańców. Poza Poznańskiem Polacy (w liczbie ok. 1,5 mln w połowie XIX w.) zamieszkiwali również inne obszary państwa pruskiego: Śląsk, Pomorze, Warmię, Mazury. Wielkie Księstwo Poznańskie cechowało się pewnymi odrębnościami ustrojowymi na tle innych prowincji Prus, stosunki tam panujące do lat trzydziestych wyróżniały się większą dozą liberalizmu, swobód (językowych i narodowościowych), pewnymi zapowiedziami autonomii. Dlatego też, relacjonując kwestie ustrojowe w I połowie XIX w., skupimy swą uwagę na tym właśnie obszarze zaboru pruskiego. Natomiast w części traktującej o II połowie XIX w. epoce konstytucyjnej w Prusach mowa będzie o przemianach ustrojowych i reformach administracyjnych w skali całego państwa, z akcentem na terenach byłego Wielkiego Księstwa Poznańskiego (którego likwidacja nie została zresztą oficjalnie przeprowadzona). U podstaw przemian ustrojowych w państwie pruskim XIX w. znalazły się reformy przeprowadzone w latach przez barona Karla v. Steina i księcia Karla v. Hardenberga. Dokonali oni przeobrażeń w dziedzinie stosunków społecznych (reforma chłopska 1807 i miejska samorządowa 1808), zaprojektowali zmiany ustroju politycznego: utworzenie centrum rządowego przy królu rządu (ministerstwa państwa) z kanclerzem na czele. Członkowie rządu stanęli na czele nowoczesnych ministerstw: spraw wewnętrznych, spraw zagranicznych, finansów, wojny i sprawiedliwości. Wprowadzono nowy podział administracyjno-terytorialny kraju na prowincje (z nadprezydentami), rejencje (z prezydentami) i powiaty (z landratami na czele). W miastach według zasad ordynacji z 1808 r. utworzono organy uchwałodawcze rady, a te z kolei uformowały magistraty z burmistrzami (nadburmistrzami w większych miastach) na czele, które realizowały zadania własne gmin miejskich (uchwalane przez rady miejskie) oraz zadania zlecone (poruczone) przez administrację państwową. 2/ Wielkie Księstwo Poznańskie odrębności ustrojowe 2.1. Władze Wielkiego Księstwa i prowincji poznańskiej Wielkie Księstwo Poznańskie wyróżniało się spośród innych prowincji pruskich pewnymi cechami ustrojowymi raczej o powierzchownym znaczeniu. Wielkim księciem był każdy król pruski, który dodał odpowiedni tytuł do swej oficjalnej tytulatury. Pozostając integralną częścią Prus Wielkie Księstwo Poznańskie nie zostało włączone w skład Związku Niemieckiego, utworzonego po Kongresie Wiedeńskim. Herbem Wielkiego Księstwa był orzeł biały, wkomponowany wraz z tarczą pośrodku czarnego orła pruskiego, barwami narodowe biało-czerwone. 1

2 Przedstawicielem osoby monarchy w Wielkim Księstwie był namiestnik. Urząd taki był ewenementem w skali całego państwa. Został on obsadzony przez powinowatego Hohenzollernów, księcia Antoniego Radziwiłła, skądinąd utalentowanego artystycznie arystokratę (kompozytora licznych utworów muzycznych, przyjaciela Goethego), pozbawionego jednak realnego wpływu na politykę. Przekazywał on monarsze prośby i zażalenia mieszkańców Księstwa, opiniował przepisy odnoszące się do prowincji, rekomendował kandydatów na ważniejsze stanowiska, nadawał w imieniu króla tytuły, odznaczenia, udzielał prawa łaski, zwoływał sejmiki itp. Były to więc raczej czynności reprezentacyjne, nie związane z wydawaniem poleceń administracji prowincjonalnej. Powstanie listopadowe 1830 r., które wywołało żywe echa w Wielkim Księstwie Poznańskim, skłoniło władze pruskie do zawieszenia urzędu namiestnika, a po śmierci A. Radziwiłła (1833) już go nie reaktywowano. W 1824 r., a więc z pewnym opóźnieniem w stosunku do innych prowincji pruskich, powołano do życia Sejm prowincjonalny. Był to jakby relikt ustroju stanowego, gdyż w skład tego organu wchodzili reprezentanci trzech stanów: rycerskiego, miejskiego i gmin wiejskich. Stan rycerski reprezentowany był przez kilku członków dziedzicznych (dwóch książąt i hrabia) oraz 22 posłów wybieranych przez grono właścicieli tzw. dóbr rycerskich o określonym areale. Stan miejski 16 posłów wybieranych przez mieszkańców miast posesjonatów. Stan wiejski 8 posłów wybieranych w drodze wyborów pośrednich (przez elektorów z poszczególnych gmin). Sesje sejmu prowincjonalnego odbywały się raz na trzy lata. Przewodniczył im marszałek mianowany przez króla. Przedmiotem obrad były sprawy samorządu, dobroczynności i inne kwestie lokalne, jak również opinie w sprawach przedłożonych przez monarchę. Nadto sejm mógł uchwalać petycje i uwagi krytyczne dotyczące prowincji, adresowane do króla i władz rządowych. W praktyce sejm poznański niejednokrotnie stawał w obronie polskości i autonomii Księstwa, na ogół bezskutecznie. Na czele prowincji poznańskiej (pokrywającej się z Wielkim Księstwem) stał nadprezydent, mianowany przez króla. Był on podporządkowany władzom ministerialnym i z kolei stanowił władzę nadrzędną dla niższych organów administracji w całej prowincji (łącznie z działami szkolnictwa, służby zdrowia, skarbu, wyznań religijnych, reform włościańskich i in.) 2.2. Organy lokalne Już w 1808 r. wprowadzono w Prusach podział prowincji na obwody rejencyjne, które zastąpiły dotychczasowe departamenty. Również w prowincji poznańskiej po 1815 r. zastosowano taką strukturę, dzieląc ją na dwa obwody rejencyjne poznański i bydgoski. Obwody rejencyjne były pozbawione organów przedstawicielsko-samorządowych (odmiennie niż prowincje) posiadały wyłącznie administrację rządową w postaci rejencji, z mianowanym przez króla prezydentem na czele. Prezydent rejencji (w rejencji poznańskiej był nim jednocześnie nadprezydent prowincji) skupiał w swoim ręku większość uprawnień 2

3 administracyjno-policyjnych. Od 1825 r. usprawniono tok prac rejencji: prezydent decydował w kwestiach najważniejszych, a inne sprawy przekazywał do załatwienia oddziałom rejencji i ich dyrektorom. Obwody rejencyjne dzieliły się na powiaty, obejmujące wsie i małe miasteczka. Większe miasta tworzyły odrębne powiaty miejskie. Organami administracji państwowej w powiatach byli starostowie landraci. Do roku 1833 w Wielkim Księstwie Poznańskim (prowincji poznańskiej) tak jak w innych prowincjach mianował ich król spośród kandydatów wybieranych na sejmikach powiatowych, później nominacje te były arbitralne i omijały Polaków. Niektórzy urzędnicy powiatów byli podporządkowani bezpośrednio rejencji (np. poborcy skarbowi). W powiatach działały sejmiki powiatowe. Skład ich był analogiczny do sejmu prowincjonalnego (posiadacze dóbr rycerskich, reprezentanci miast i gmin wiejskich). Kompetencje sejmików były niewielkie: dotyczyły miejscowych inwestycji komunalnych i repartycji nakładanych na powiat ciężarów państwowych, a do roku 1833 wysuwania kandydatów na landrata. Duży wpływ na działalność sejmiku miał landrat, który zwoływał jego posiedzenia (z reguły nie częściej niż raz w roku). Ordynacja miejska z 1808 r. (o której wspominaliśmy wyżej), znowelizowana w 1831 r., w kolejnych latach znalazła zastosowanie w miastach prowincji poznańskiej. Zanikł podział na miasta królewskie i prywatne, a w 1833 r. zlikwidowano resztki przywilejów ekonomicznych dziedziców miast (za odszkodowaniem). Organami samorządu miejskiego były: rady miejskie i magistraty z burmistrzami lub nadburmistrzami (w większych miastach). Rada miejska wybierana na okres 3 lat uchwalała budżet gminy miejskiej i normowała różne dziedziny jej życia. Magistrat składał się po części z urzędników zawodowych, po części zaś z honorowych. Jego działalność podlegała kontroli rady. W praktyce władze miejskie wyłaniały ze swego grona różne komisje (deputacje) dla realizacji konkretnych zadań kontrolnych itp. Ustrój gminy wiejskiej w Wielkim Księstwie Poznańskim do 1823 roku pozostał w postaci odziedziczonej po Księstwie Warszawskim, po czym jak w innych prowincjach Prus zmodyfikowano go według przepisów Landrechtu. Wieś zarządzana była przez sołtysa, zbiorowa gmina przez wójta. W 1833 r. usunięto dziedziców ze stanowisk wójtowskich, które powierzono urzędnikom państwowym, mianowanym przez rejencje, a podporządkowanym landratom. Pociągnięcie to miało antypolskie ostrze. W trzy lata później (1836) w prowincji poznańskiej skasowano gminy (okręgi) wójtowskie, powołując w ich miejsce większe obszarem dystrykty, z komisarzami dystryktowymi, wyposażonymi w uprawnienia administracyjno-policyjne, a nawet sądownicze w drobnych sprawach, tzw. policyjnych. Z dystryktów wyłączono obszary dworskie, w których administracyjno-policyjne uprawnienia powierzono dziedzicom. 3/ Zabór pruski w dobie konstytucyjnej 3.1. Wprowadzenie. 3

4 Wielkie Księstwo Poznańskie bez formalnej likwidacji tego tworu stało się po Wiośnie Ludów standardową dzielnicą Prus. Do prowincji poznańskiej odnosiły się unormowania dotyczące całego państwa pruskiego, choć niektóre rozwiązania stosowano tam z opóźnieniem i ograniczeniami Zacieranie oznak autonomii wiodło do włączenia Wielkiego Księstwa Poznańskiego (mimo protestów Koła Polskiego w sejmie pruskim) w skład Związku Północno-Niemieckiego (1867), a następnie do II Rzeszy Niemieckiej (1871). Konstytucja nadana Prusom (przez króla z parlamentem ) w 1850 r. stanowiła, że na czele państwa stoi dziedziczny król, posiadający najwyższą władzę i nieodpowiedzialny. Była to monarchia już nie absolutna, ale jeszcze nie parlamentarna, lecz konstytucyjna. Istniał 2- izbowy parlament (izba panów i izba deputowanych), lecz prawo sankcji ustaw i ich ogłaszania należało do króla. Przed królem, a nie przed parlamentem odpowiedzialni byli ministrowie. Po utworzeniu Cesarstwa Niemieckiego (II Rzeszy) w 1871 r. z królem pruskim jako cesarzem i z kanclerzem szefem rządu (również desygnowanym przez Prusy), rola państwa pruskiego w Rzeszy umocniła się. W ustroju politycznym Prus przeprowadzono dość istotne zmiany reformę administracji lokalnej, samorządu, wprowadzono sądownictwo administracyjne. Wszystko to zmierzało w kierunku unowocześniania aparatu państwowego i nadało państwu pruskiemu rangę państwa prawnego (Rechtsstaat), a to poprzez zaakceptowanie takich zasad, jak: konstytucjonalizm, hierarchiczność aktów prawnych, działanie administracji na podstawie przepisów i w ramach przepisów prawnych, kontrola administracji przez legislatywę i system sądowo-administracyjny, słowem: poddanie administracji rządom prawa Główne zmiany w systemie administracji W 1879 r. wprowadzono w Prusach podział na administrację rządową i samorządową. Organem administracji rządowej na szczeblu prowincji był jej nadprezydent. Był on tam równocześnie przedstawicielem rządu pruskiego i przełożonym aparatu urzędniczego, nadzorował działalność organów niższych instancji. Nadprezydent kierował pracą tzw. rady prowincjonalnej nowego organu uchwałodawczego (o przewadze czynnika samorządowego przedstawicieli sejmu prowincjonalnego). Rada prowincjonalna rozpatrywała odwołania od decyzji rejencji i wyrażała opinie o projektach zarządzeń nadprezydenta w sprawach administracji. Sejm prowincjonalny zachował tylko nazwę, natomiast zmienił swój skład i charakter. Był to organ samorządowy, wybierany na 6 lat przez sejmiki powiatowe i rady miejskie miast, wydzielonych z powiatów. Sejm, działający pod kierunkiem przewodniczącego (zwanego z reguły marszałkiem) wyłaniał wydział prowincjonalny i dyrektora krajowego (starostę krajowego). Były to organy pomocnicze i zarządzające sejmu. Kompetencje sejmu prowincjonalnego obejmowały w skali prowincji sprawy komunalne, szkolnictwa, opieki społecznej i itp. W prowincji poznańskiej instytucję wydziału powiatowego oraz dyrektora (starosty) krajowego powołano z 10-letnim opóźnieniem (1889), a skład sejmu był nadal stanowy. Tu 4

5 także uchwały sejmu (inaczej niż w innych prowincjach) podlegały zatwierdzeniu przez ministra spraw wewnętrznych. W II połowie XIX w. wzrosła rola organów administracji rządowej na szczeblu rejencji. W latach powołano w rejencjach rady obwodowe i obwodowe sądy administracyjne, połączone w 1883 r. w tzw. wydziały obwodowe, pod kierownictwem prezydentów rejencji. Wydział obwodowy rozpatrywał zażalenia na decyzje administracyjne, naruszające interesy obywateli, a także pełnił funkcje sądu administracyjnego. Od 1883 roku prezydent rejencji otrzymał do jednoosobowej decyzji sprawy podlegające dotąd oddziałowi spraw wewnętrznych urzędu (rejencji), który uległ likwidacji. Prezydent był w rejencji oficjalnym przedstawicielem ministra spraw wewnętrznych. Nowe przepisy o powiatach z 1872 r. uczyniły z nich zarówno jednostki terytorialne administracji jak i samorządu lokalnego (powiatowego). Landrat starosta, mianowany przez króla szef administracji rządowej w powiecie, był równocześnie przewodniczącym organu samorządowego sejmiku powiatowego i jego egzekutywy wydziału powiatowego. Wybory do sejmiku powiatowego odbywały się w oparciu o system kurialny (kuria większej własności ziemskiej, miast i gmin wiejskich), z uprzywilejowaniem grupy właścicieli dóbr ziemskich, w większości Niemców. Uprawnienia sejmików były podobne do ich kompetencji sprzed reformy powiatowej. Poza uprawnieniami czysto administracyjnymi wydział powiatowy pełnił również funkcje sądu administracyjnego I instancji. Dodać należy, że reformę powiatową z pobudek antypolskich wprowadzono w prowincji poznańskiej z kilkunastoletnim opóźnieniem w 1889 r. utrzymując tam do tego czasu sejmiki o stanowym składzie, gwarantującym przewagę czynnikowi niemieckiemu. Po 1889 r. w byłym Wielkim Księstwie stosowano również pewne odrębności, zapewniające przewagę administracji nad samorządem. Podobne tendencje przyświecały przepisom o samorządzie miejskim z 1853 r., które pozostawiając z grubsza kształt organów samorządowych w niezmienionej postaci dawały magistratom duży stopień niezależności od rady miejskiej (niemożność odwołania), czyniły z burmistrza właściwie organ administracji rządowej (zadania poruczone ) i zwiększały zakres ingerencji władz rejencji w sprawy miejskie. Wybory rad miejskich odbywały się według systemu kurialnego, co w praktyce dawało, nawet w Poznańskiem, większe szanse żywiołowi niemieckiemu. U schyłku XIX w. (1891) znowelizowano przepisy o ustroju gmin wiejskich i ich samorządzie. Każda wieś niezależnie od wielkości była osobną gminą (gmina jednostkowa). W interesie pruskiego junkierstwa podtrzymywano zasadę, że obszary dworskie stanowią oddzielne gminy, a ich właścicielom przysługuje władztwo organów administracyjnych. W małych gminach (do 40 członków) organem uchwałodawczym było zgromadzenie gminne, a wykonawczym sołtys z 2 ławnikami, zaś w większych analogicznie rada gminna (6-osobowa) i sołtys z ławnikami. Gmina realizowała własny i poruczony zakres czynności (nadzór starosty), zaś dla spraw policyjnych przewidziano organizację ponadgminną 5

6 ( wójtostwa ). Dla realizacji poważniejszych zadań i inwestycji gminy uzyskały (od 1911) możność łączenia się w tzw. związki celowe. Literatura: - W. Witkowski, Historia administracji w Polsce , Warszawa 2007, s , - J. Malec, D. Malec, Historia administracji i nowożytnej myśli administracyjnej, Kraków 2000, s , - W Ćwik, W. Mróz, A. Witkowski, Administracja w systemie ustrojowym Polski X XX w., Przemyśl 2002, s Pytanie problemowe: Odrębności w ustroju administracyjnym Wielkiego Księstwa Poznańskiego oraz administracja w zaborze pruskim w dobie konstytucyjnej. Pytania testowe: 1/ Wskaz zdanie prawdziwe a/ organami administracji w powiatach w prowincji poznańskiej byli starostowie mianowania przez króla b/ organami administracji w powiatach w prowincji poznańskiej byli starostowie wybierani przez sejmiki powiatowe c/ Wielkie Księstwo Poznańskie dzieliło się na departamenty z prefektami na czele 2/ Wskaż zdanie nieprawdziwe: a/ W 1879 r. wprowadzono w Prusach podział na administrację rządową i samorządową. b/ Organem administracji rządowej na szczeblu prowincji był jej nadprezydent. Był on tam równocześnie przedstawicielem rządu pruskiego i przełożonym aparatu urzędniczego, nadzorował działalność organów niższych instancji c/ Nowe przepisy o powiatach z 1872 r. uczyniły z nich wyłącznie jednostki samorządu lokalnego (powiatowego). 6