Rodzina jest bez wątpienia najstarszą strukturą i instytucją społeczną, jaka po-wstała w historii rozwoju cywilizacji i kultury ludzkiej. Po pierwsze, więzy krwi, wspólnota genetyczna oraz potrzeba wspólnego wykarmienia, utrzymania i wychowania potomków, wspólne przebywanie i współżycie rodziców sprawiły, że w pierwotnych grupach praludzi zwykłe pokrewieństwo z czasem przekształcało się w coraz trwalsze więzi społeczne. Po drugie, pierwotne rodziny ludzkie, w odróżnieniu od wspólnot łączących zwierzęta stadne, przekraczały barierę instynktownych reguł życia społecznego, kreowały i rozwijały więzi o charakterze intencjonalnym. Po trzecie, konieczność co najmniej kilkunastoletniego opiekowania się dziećmi, udzielenia wsparcia osobom chorym, a później potrzeba zapewnienia podstawowych warunków egzystencji starzejącym się rodzicom doprowadziły do kształtowania w pierwotnych rodzinach silnych więzi międzypokoleniowych, które wzbogaciły, rozbudowały strukturę grup rodzinnych. Wzrost liczebności rodzin, powstanie więzi międzypokoleniowych z jednej strony zwiększało ich witalność i funkcjonalność, z drugiej zaś związane było z wieloma problemami, choćby na przykład ze zdobyciem odpowiedniej ilości pożywienia. Po czwarte, kolejną cechą odróżniającą pierwotne rodziny ludzkie od zwierząt społecznych był imperatyw świadomego organizowania życia rodzinnego oraz sprawowania władzy w rodzinie. Gromadzone przekazywane następnym pokoleniom doświadczenie w zakresie organizacji życia rodziny stworzyło podwaliny pod zbudowanie większych, kilkupoziomowych struktur i organizacji społecznych. Mam na myśli wspólnoty rodowe, społeczności sąsiedzkie, lokalne, regionalne, grupy etniczne, grupy narodowościowe itp. Po piąte, pierwotne rodziny ludzkie nie tylko gwarantowały kontynuację linii biologicznej, przetrwanie gatunku homo sapiens, ale, co ważniejsze, budowały i rozwijały zręby kulturowe oraz spełniały funkcję transmisji wartości, norm i wzorów kulturowych, przekazu dziedzictwa kulturowego. Po szóste, instytucja rodziny występowała i nadal występuje we wszystkich typach społeczeństw, na wszystkich kontynentach i we wszystkich narodach i państwach. Pojęcie i właściwości rodziny W języku potocznym mówi się, że rodzina jest podstawową komórką społeczną, fundamentem, na którym opiera się i wznosi całe społeczeństwo i wszystkie jego strukturalne składniki. W rozumieniu naukowym rodzina jest najbardziej pierwotną i podstawową formą małej grupy społecznej, której osnową są pozytywne oraz szczególnie silne i trwałe więzi i zależności (interakcje społeczne) łączące: po pierwsze, zwykle dwoje rodziców, po drugie, występujące między rodzicami i ich dziećmi oraz po trzecie, łączące braci i siostry. Spośród uniwersalnych cech każdej małej grupy społecznej podstawową właściwością rodziny jest dominacja interakcji bezpośrednich, czyli twarzą w twarz, oraz silnych więzi emocjonalnych, które określa się mianem kochania i miłości. 1 / 12
Jednakże należy koniecznie dodać, że oprócz ogólnych walorów małej grupy społecznej rodzina ma także określone właściwości swoiste. Do szczególnych cech rodziny na ogół zalicza się: - trwałe więzi emocjonalne, - wspólnotę zamieszkiwania, - wspólnotę własności chronioną normą prawną, - tożsamość biologiczną oraz ciągłość genetyczną, - dziedzictwo społeczne i duchowe, - tożsame nazwisko, ale nie zawsze, - dominację interakcji współpracy nad konkurencją. Istotnym warunkiem normalnego życia rodzinnego jest codzienne współbycie, współżycie, wspólne doświadczanie i rozwiązywanie problemów. Nie wszystkie z wymienionych cech swoistych rodziny występują jako walory powszechne. Na przykład coraz większa liczba współczesnych rodzin przez dłuższy lub krótszy czas nie mieszka wspólnie w jednym lokalu, co wynika z różnorodnych przyczyn. Jedną z nich jest konieczność wykonywania obowiązków zawodowych przez jednego z małżonków w odległych od miejsca zameldowania miejscowościach, niekiedy poza granicami państwa. Coraz częstszym zjawiskiem jest istnienie rodzin konkubinackich, których członkowie mogą być związani bardzo dojrzałymi i satysfakcjonującymi uczuciami, wspólnie mieszkają, odczuwają tożsamość biologiczną, społeczną, kulturową, ale nie noszą wspólnego nazwiska, nie są bowiem złączeni wspólnotą formalną. Ten typ rodzin w niektórych krajach (np. w państwach Beneluksu czy skandynawskich) stanowi od kilkunastu do kilkudziesięciu procent ogółu rodzin. Powyższe swoiste cechy rodziny jako małej grupy społecznej odnoszą się do walorów rodziny funkcjonalnej, zdrowej. Nie sposób określić takim mianem rodziny, w której nie występują więzi miłości, natomiast pojawiły się interakcje patologiczne, istnieje klimat społeczny obcości, obojętności, a niekiedy wrogości i nienawiści. F. Adamski stwierdza, że "rodzina stanowi duchowe zjednoczenie szczupłego grona osób, skupionych we wspólnym ognisku domowym aktami wzajemnej pomocy i opieki, oparte na wierze w prawdziwą lub domniemaną łączność biologiczną, tradycję rodzinną i społeczną". 2 / 12
Rodzina jest nie tylko grupą społeczną, ale również instytucją społeczną, która opiera się na więziach małżeńskich, więzi pokrewieństwa, powinowactwa lub adopcji. Zatem brak dziedzictwa biologicznego nie wyklucza możliwości powstania i twórczego rozwoju życia rodzinnego. Pewna część małżeństw z różnych powodów nie może doczekać się własnego dziecka i podejmuje decyzję o adopcji. Są też obdarzeni już potomstwem małżonkowie, którzy pragną uszczęśliwić dziecko osierocone. Rodzice adopcyjni mogą stać się prawdziwymi kochającymi ojcami i matkami oraz ukształtować zdrową rodziną, mimo że nie są rodzicami genetycznymi. Samo przekazanie wyposażenia chromosomowego i urodzenie dziecka nie stanowi warunku wyczerpującego istotę dojrzałego rodzicielstwa. Trafnie ujmuje tę kwestię stwierdzenie: nie ten jest prawdziwym rodzicem, kto tylko spłodził i urodził dziecko, ale przede wszystkim ta osoba, która je wychowała i zapewniła warunki do usamodzielnienia się. Rodzinę jako instytucję społeczną charakteryzuje kilka właściwości, funkcji i swoisty układ interakcji między jej członkami. W tym ujęciu rodzina to formalnie powstała struktura społeczna, która funkcjonuje zgodnie z określonymi normami społecznymi w zakresie konkretnego systemu kontroli społecznej. Klasyczna już formuła cech rodziny jako instytucji społecznej (R.M. MacJver, C.H. Page) obejmuje takie walory, jak: - akceptowany społecznie trwały typ współżycia seksualnego, - instytucjonalna forma małżeństwa, - stosunki pokrewieństwa i dziedziczenia, - współdziałanie grupy prowadzącej gospodarstwo domowe, - zaspokajanie potrzeb członków rodziny, - wspólne zamieszkiwanie, - spełnianie społecznie doniosłych funkcji. Rodzina jest jednocześnie formą zarówno wspólnoty, jak również zrzeszenia, których opis zawdzięczamy F. Tonniesowi'1. Do cech rodziny jako wspólnoty zalicza się: 1) naturalne pochodzenie, popęd płciowy, instynkt rodzicielski, różnice płci, wieku itp., 2) dobrowolne zespolenie celów i dążeń, 3) wzajemną miłość, 4) swoistą radość współistnienia, 5) uspołecznienie uczuć i dążeń oraz dobrowolne podporządkowanie indywidualności wspólnocie rodzinnej. Do właściwości rodziny jako zrzeszenia należą: 1) formalne ustanowienie na podstawie prawa, 2) prawnie określona struktura wewnętrzna oraz zakres stosunków z innymi grupami. 3) realizowanie wielu celów, w tym także ogólnospołecznych. Uogólniając i podsumowując, rodzina jest najbardziej pierwotną, zarówno formalną, jak i nieformalną, małą grupą społeczną, którą oprócz cech ogólnych charakteryzują swoiste właściwości, w tym: 3 / 12
- niepowtarzalny intymny klimat interpersonalny, - zdolność do świadomego rodzenia i wychowywania potomków, - więzi miłości i świadomość pokrewieństwa, - więzi kilkupokoleniowe i dziedzictwo duchowe, - wyjątkowa elastyczność, inteligencja w procesie twórczego przystosowania się do zmian cywilizacyjno-kulturowych oraz przemian wewnątrzrodzinnych, - zdolność do realizowania koniecznych funkcji makrospołecznych, np. funkcji prokreacyjnej czy opieki nad seniorami, - niepodatność na sformalizowanie związków i zależności, dominacja więzi wspólnotowych nad instytucjonalnymi, - uniwersalność historyczna i kulturowa oraz bogata różnorodność form. Istota i właściwości małżeństwa oraz fazy życia małżeńsko-rodzinnego Małżeństwo stanowi bardzo ważną podstawę życia rodzinnego. Od wieków określa ono społecznie akceptowane prawo małżonków do współżycia seksualnego, rodzenia i wychowywania dzieci, dziedziczenia itp. Dzisiejsze małżeństwa, zwłaszcza w kręgu kultury Zachodu, znacznie różnią się od form dawniejszych, tradycyjnych. Współczesne małżeństwo nie jest tylko i przede wszystkim zobowiązaniem, ustaleniem społeczno-prawnych relacji między małżonkami. Będąc podstawą instytucjonalną rodziny, powinno opierać się nade wszystko na szczerym i głębokim zaangażowaniu emocjonalnym, wolnym wyborze partnera, satysfakcji z wzajemnego zaspokajania potrzeb, zwłaszcza psychicznych, a przede wszystkim powinno dążyć do pełnego, partnerskiego równouprawnienia. Małżeństwo zwykle składa się z dwóch osób niespokrewnionych z sobą, odmiennej płci, pochodzących z tego samego pokolenia, połączonych więziami miłości i trwale z sobą zamieszkujących. Na ogół jednym z celów małżeństwa jest pragnienie urodzenia i wychowywania dzieci. Wykluczenie osiągnięcia tego celu. wyłączając przyczyny obiektywne, może stanowić istotną przesłankę do zanegowania statusu społeczno-psychologicznego związku małżeńskiego. We wszystkich kulturach małżeństwo ma charakter społeczny, co oznacza, że dane społeczeństwo, jasno określa zakres i swoistość stosunków między małżonkami oraz między związkiem małżeńskim a społeczeństwem. Wyrazami społecznego kontekstu małżeństwa między innymi są: - publiczne zawarcie związku i jego poświadczenie, 4 / 12
- społecznie kontrolowany dobór partnera, - zasady dziedziczenia nazwiska i majątku, - uprawnienia seksualne. Podsumowując, małżeństwo to zespół celów, zasad, warunków i środków instytucjonalnych, zapewniających społeczeństwu prokreację, podtrzymanie ciągłości pokoleniowej, kształtowanie kompetencji społecznych młodego pokolenia oraz określających stosunki pokrewieństwa, i zapewniających dzieciom prawo posiadania rodziców. Poziom dojrzałości, jakość współżycia małżeńskiego zależy od wielu czynników. M. Ziemska do czynników determinujących pozytywne perspektywy małżeństwa zalicza: - wybór małżonka, - wzajemną akceptację, - postawy wobec pici, - wzajemne porozumienie, - dojrzałą miłość, - spełnienie celów małżeństwa. Małżonkowie od partnera oczekują, że będzie: atrakcyjnym, miłym, towarzyszem życia, zdolnym do pracy zarobkowej, satysfakcjonującym partnerem seksualnym, dobrym gospodarzem (gospodynią) oraz odpowiednim ojcem (matką) wspólnych dzieci, że nie zaprzestanie wewnętrznego rozwoju i miło będzie spędzać z nim wolny czas. Najbardziej rozbudowaną koncepcją udanego, dobranego związku małżeńskiego prezentuje J. Rostowski. Na podstawie obszernych badań empirycznych i analizy ich wyników wymienia następujące uwarunkowania dobranego małżeństwa: - cechy miłości - dojrzała i podobna potrzeba miłości, dojrzałość osobowości i motywacji do miłości, zróżnicowana i intensywna ekspresja miłości, miłość przyzwalająca na rozwój indywidualności partnera, szczerość uczuć przedmałżeńskich, uwzględnianie godności oraz dobra małżonka, - wzajemne zaangażowanie i intymność - stała pamięć o partnerze i gotowość zadośćuczynienia jego oczekiwaniom, szczere uznanie i szacunek, stała troska oraz staranie się o jakość związku, różnorodność wzajemnych nagród, wzajemna otwartość, sprawna komunikacja werbalna i efektywny "języka ciała", wysoka empatia, wzajemna czułość, 5 / 12
wrażliwość, a także łatwość osiągania porozumienia w sytuacjach konfliktowych, - podobieństwa - podobne "tło rodzinne" partnerów, podobny status społeczno-ekonomiczny, podobieństwo religijne, narodowościowe, rasowe, wiekowe, poziomu wykształcenia, uznawanych postaw, wartości, podział ról małżeńskich (uzupełnianie się), - podobieństwo osobowości i charakteru - podobny układ cech psychicznych, niski poziom neurotyzmu, małe różnice w zakresie ekstrawersji, dojrzałość emocjonalna, zintegrowany i realny obraz siebie, podobny poziom cech społecznych, podobny stosunek do wydajności pracy, - atrakcyjność fizyczna - wzajemna atrakcyjność intymna, zbieżność atrakcyjności fizycznej z zaletami umysłu i osobowości, możliwość bycia sobą i akceptacja obrazu fizycznego partnera, częste potwierdzanie atrakcyjności fizycznej partnera (na co dzień), - pożycie seksualne - podobny poziom popędu seksualnego, zgodność co do częstotliwości i form zaspokajania potrzeb seksualnych, tolerancja wobec subiektywnych potrzeb intymnych partnera, wzajemna satysfakcja seksualna, podobieństwo reakcji seksualnych, zgodność wobec kwestii kontroli płodności, podobieństwo w zakresie ogólnej koncepcji filozofii seksualnej, - posiadanie dziecka - dojrzała motywacja obojga partnerów do posiadania potomstwa, wysoki poziom akceptacji dziecka, przejawianie dojrzałej postawy rodzicielskiej, zadowolenie z tego, co sobą reprezentują dzieci, - motywy wyboru partnera - odpowiednie poznanie siebie nawzajem w okresie przedmałżeńskim, uznanie i akceptacja partnera przez rodziców, niski poziom opozycji wobec partnera ze strony dalszej rodziny, znajomych, przyjaciół, uznanie partnera przez różne "osoby znaczące", mały stopień wpływu ewentualnej ciąży przedmałżeńskiej na decyzję o małżeństwie, przewaga dojrzałej motywacji osobistej, wewnętrznej nad motywacją zewnętrzną. Powyższe uwarunkowania zawarcia i "uprawiania" dobranego związku małżeńskiego należy przyjmować za względne, ponieważ w życiu wszystko zależy od konkretnych ludzi i konkretnych sytuacji. W dynamice życia małżeńsko-rodzinnego występuje duża ilość znaczących zmian jakościowych. M. Ziemska wymienia następujące fazy funkcjonowania rodziny: - faza małżeństwa pierwotnego (zawarcie związku, urodzenie dziecka), - faza rodzicielska okresu przedszkolnego (dzieci do 5-7. roku życia), - faza rodzicielska okresu szkolnego (dzieci w wieku 8-14 lat), - faza rodzicielska okresu dorastania (dzieci w wieku 15-22 lat), - faza małżeństwa wtórnego (po usamodzielnieniu się dzieci), - faza małżeństwa emeryckiego (po ukończeniu aktywności zawodowej małżonków). 6 / 12
F. Adamski przedstawia nieco inny cykliczny układ faz życia rodzinnego, który obejmuje takie etapy, jak: - narzeczeni przed ślubem, - małżeństwo po ślubie, do czasu urodzenia pierwszego dziecka, - małżeństwo z dziećmi do lat 6, - małżeństwo z dziećmi w wieku od 6 do 18 lat, - małżeństwo mieszkające z dziećmi w wieku pozaszkolnym' - małżeństwo samotne z dziećmi usamodzielnionymi, ale bezdzietnymi, - małżeństwo samotne z dziećmi usamodzielnionymi i posiadającymi małe dzieci, - małżeństwo samotne, którego dzieci mają dorastające lub dorosłe dzieci, - małżonek owdowiały z dziećmi samodzielnymi i posiadającymi swoje dzieci. Ponadto można wyróżnić także inne warianty i etapy życia małżeńskiego, na przykład w przypadku małżeństwa bezdzietnego czy rozwiedzionego i ponownie zawartego z innym partnerem. Funkcje rodziny i jej struktura Istotą pojęcia funkcja rodziny jest zamierzone dążenie do osiągnięcia określonych celów rodziny, skuteczne wykonywanie różnych zadań i rozwiązywanie problemów rodzinnych po to, aby zaspokoić konkretne potrzeby członków rodziny oraz potrzeby społeczeństwa. Funkcje rodziny zostały już zasygnalizowane w definicjach małżeństwa i rodziny. Ich ilość, zakres, treść ulega przemianom, zależy na przykład od kontekstu historycznego, kulturowego czy typu rodziny. Najbardziej popularny i kompletny jest podział funkcji rodziny na te, które zorientowane są na powinności ogólnospołeczne (funkcje instytucjonalne) oraz ukierunkowane na spełnianie obowiązków wobec rodziny (funkcje interpersonalne). Do funkcji instytucjonalnych zalicza się takie, jak: - funkcja prokreacyjna (rodzenie dzieci, podtrzymywanie ciągłości biologicznej społeczeństwa), - funkcja ekonomiczna (zapewnienie rodzinie dóbr materialnych), 7 / 12
- funkcja opiekuńcza (opieka nad dziećmi, seniorami, chorymi itp.), - funkcja socjalizacyjna (uczenie członków rodziny, zwłaszcza dzieci, pełnienia różnych ról społecznych i przekazywanie wartości kultury), - funkcja stratyfikacyjna (zapewnienie członkom rodziny pożądanego statusu społecznego, usytuowanie ich w strukturze społecznej), - funkcja integracyjna (społeczna kontrola zachowań małżonków i dzieci). Za podstawowe funkcje interpersonalne rodziny uznaje się: - funkcję małżeńską (zaspokajanie potrzeb intymnych małżonków), - funkcję rodzicielską (spełnienie potrzeb uczuciowych rodziców i dzieci), - funkcję braterską (zaspokajanie potrzeb uczuciowych rodzeństwa). Funkcje instytucjonalne można określić mianem funkcji makrospołecznych, a funkcje interpersonalne mianem funkcji mikrospołecznych. Wśród powyższych funkcji wyróżnia się funkcje pierwszorzędne (prokreacyjna, socjalizacyjna, małżeńska, rodzicielska) oraz funkcje akcydentalne, czyli takie, które są mniej ważne (ekonomiczna, opiekuńcza, stratyfikacyjna, rekreacyjna, integracyjna). Z kwestią funkcji rodziny związana jest jej struktura. Z. Tyszka wymienia pięć aspektów struktury rodziny. Są to: - ilość i jakość rodziców, dzieci, innych członków rodziny, - - układ pozycji i ról społecznych, zakres zależności i podległości (ojciec, matka, mąż, żona, brat, siostra, dziadek, babcia itp.), - zakres i siła więzi społecznych, spójności rodziny, - podział czynności, obowiązków, struktura władzy, - układ więzi miłości i względów. F. Adamski uważa, że struktura rodziny to system wzorcowych zachowań, relacji między członkami rodziny oraz między rodziną i otoczeniem zewnętrznym, swoiste ramy, wewnątrz których przebiega życie małżeńsko-rodzinne. W skład struktury rodziny zalicza: 8 / 12
- instytucjonalne formy towarzyszące małżeństwu (formy wyboru małżonka), wiek małżonków, formy ślubu i rozwodu, liczebność i ilość pokoleń, - wzory regulujące współżycie i określające hierarchię władzy, autorytetu, - układ wzajemnie powiązanych ról, - struktura dziedziczenia władzy, majątku, nazwiska, - cykle, fazy życia małżeńsko-rodzinnego". Jedną z tendencji rozwoju współczesnych rodzin jest uzyskiwanie coraz większej niezależności rodziny w relacjach ze społeczeństwem, rozluźnienie ograniczeń i zobowiązań instytucjonalnych oraz uproszczenie wewnętrznych powiązań strukturalnych, demokratyzacja zależności między członkami rodziny, ale także patologizacja życia rodzinnego. Struktura rodziny oraz spełnianie poszczególnych funkcji rodziny zależy od wielu zmiennych uwarunkowań, które mogą mieć dwojakie podłoże: makrostrukturalne i mikrostrukturalne. Do czynników makrostrukturalnych, wywierających wpływ na rozwój instytucji rodziny zalicza się między innymi: 1) typ ustroju społeczno-ekonomicznego, 2) kierunek, zasady i środki polityki społecznej państwa, 3) negatywne i pozytywne procesy społeczne, w tym na przykład dezorganizacja i patologie społeczne, upowszechnienie edukacji, 4) uwarunkowania związane z działalnością dominujących Kościołów oraz wpływem życia religijnego, 5) inne uwarunkowania kulturowe, a współcześnie zwłaszcza przemożny wpływ kultury masowej. Wśród czynników mikrostrukturalnych determinujących funkcjonowanie rodziny warto między innymi wymienić: 1) trafność doboru małżeńskiego, 2) zakres satysfakcji intymnej i szczęścia rodzinnego, 3) liczebność rodziny, 4) status społeczno-ekonomiczny rodziny, 5) typ małżeństwa i rodziny, 6) etap rozwoju konkretnej rodziny. Za jeden z najważniejszych stymulatorów rozwoju rodziny w XX wieku uznaje się proces industrializacji i urbanizacji. Do efektów wpływu tego czynnika zalicza się: - wzrost liczby rozwodów małżeńskich i ich skutki, - rozpowszechnienie kontroli urodzin i zmniejszenie się liczebności rodzin, - spadek tradycyjnego autorytetu ojca i męża, - wzrost liczby związków seksualnych poza małżeństwem, - wzrost liczby mężatek pracujących zawodowo poza domem, - wzrost przyzwolenia dla rozwoju indywidualności i wolności osobistej, - włączenie się państwa do pełnienia funkcji opiekuńczych wobec rodziny, - stopniowy zanik wpływu norm religijnych na życie rodzinne, - przemiany funkcji gospodarstwa domowego, - rozwój aspiracji i potrzeb oświatowych, kulturalnych, zawodowych i material-nych w 9 / 12
warunkach dominacji życia miejskiego, - wzrost znaczenia funkcji emocjonalnych rodziny. W publikacjach poświęconych rodzinie dostrzec można dwa przeciwstawne poglądy dotyczące kondycji współczesnej grupy małżeńsko-rodzinnej. Pierwszy wyraża opinię, że rodzina przeżywa powszechny kryzys i nie daje sobie rady z pełnieniem podstawowych funkcji, czego dowodem mają być rozwody, duża ilość związków nieformalnych, przemoc w rodzinie itp. Jedna z feministek pisze: "Małżeństwo, w którym nie opuszczę cię aż do śmierci, to wymysł kultury - musi mieć swoje zalety dla społeczeństwa, nie daje jednak żadnej gwarancji szczęścia jednostkom. Zresztą, to nie opuszczę cię aż do śmierci, dobre było kiedyś, kiedy średnia życia wynosiła około trzydziestu lat". Drugi pogląd brzmi bardziej optymistycznie. Według niego małżeństwu i rodzinie nie grozi upadek instytucjonalny, współczesne ich formy są bowiem wyrazem potencjału adaptacyjnego, który sprawia, że instytucja ta podlega elastycznym przemianom w zależności od swoistości i dynamiki uwarunkowań makrospołecznych. Typy rodziny i małżeństwa Większość ludzi żyje w dwóch podstawowych typach rodziny: rodzi się w rodzinie pierwotnej (macierzystej), w której zwykle funkcjonuje do czasu osiągnięcia dojrzałości społecznej i usamodzielnienia, a potem żyje w rodzinie założonej przez siebie. W kulturze Zachodu najpowszechniejszą formą jest rodzina elementarna (nuklearna), którą stanowią rodzice (rodzic) i ich dzieci. Przeciwieństwem rodziny małej jest rodzina, która składa się, oprócz rodziców i dzieci, z osób będących krewnymi jednego lub obojga małżonków (ich rodzice, dziadkowie i inni krewni), czyli rodzina duża, na przykład kilkupokoleniowa. W ujęciu filogenetycznym (historycznym) wyróżnia się następujące typy rodziny: 1) pierwotną, 2) rycerską, 3) szlachecką, 4) chłopską, 5) mieszczańską oraz 1) tradycyjną i 2) współczesną. Kryterium liczby partnerów pozwala wyróżnić dwa rodzaje małżeństwa: 1) monogamiczne (dwoje małżonków) oraz 2) poligamiczne (poligynia - związek mężczyzny z kilkoma kobietami, poliandria - związek kobiety z kilkoma mężczyznami). Jeżeli współmałżonek pochodzi z własnej społeczności, kręgu kulturowego, to związek taki nazywa się endogamią, natomiast jeżeli wywodzi się spoza własnej społeczności - egzogamią. 10 / 12
Z punktu widzenia kryterium hierarchii władzy rodzinnej typologia obejmuje trzy formy: - rodzinę matriarchalną (podstawą jest władza matek, żon, w ogóle kobiet), - rodzinę patriarchalną (władza dominująca należy do ojców i mężów), - rodzinę demokratyczną (partnerski podział władzy). Sposób dziedziczenia nazwiska, majątku służy do rozróżnienia rodzin (małżeństw): 1) matrylinearnych (dziedziczy linia matki) i 2) patrylinearnych (dziedziczy linia ojca). Przez pryzmat kryterium miejsca zamieszkania po zawarciu związku można wyróżnić: - małżeństwo matrylokalne (zamieszkuje w domu rodziny żony), - małżeństwo patryloklane (zamieszkuje w domu rodziny męża), - małżeństwo neołokałne (zamieszkuje oddzielnie, we własnym lokalu). Forma zawarcia związku małżeńskiego uzasadnia wyróżnienie: - małżeństwa cywilnego (zawarte zgodnie z normą prawną), - małżeństwa sakramentalnego (na podstawie normy religijnej), - małżeństwa cywilno-sakramentalnego, - małżeństwa bez związku formalnego (konkubinaty, kohabitacje). Odmienną kategorią rodzin są samotne matki, samotni ojcowie, matki i ojcowie rozwiedzeni, małżeństwa powtórnie zawarte, po doświadczeniach rozwodowych, małżeństwa bezdzietne, rodziny składające się z małżonków owdowiałych z dziećmi, związki homoseksualne kobiet (lesbijskie) bądź mężczyzn (gejowskie) itp. W Polsce jest około 10,5 min rodzin, w tym 6,3 min (60%) małżeństw z dziećmi oraz 1,7 min rodzin niepełnych (matka lub ojciec z dziećmi) - 17%, w których wychowuje się wieleset tysięcy dzieci, a pozostałe 23% to rodziny bezdzietne, ale większość z nich to rodziny, z których odeszły dorosłe dzieci. W polskich rodzinach żyje około 11,8 min dzieci do 24 roku życia, w tym 11 / 12
4,4 min w rodzinach z co najmniej trojgiem dzieci, w rodzinach niepełnych 1,5 min dzieci (13% ogółu dzieci). W 1990 roku w Polsce urodziło się 547 tysięcy dzieci, a w 1998 tylko 396 tysięcy, co oznacza spadek urodzeń z poziomu 14,4 promila do 10,2 promila. Liczba gospodarstw domowych przewyższa o 1.5 min liczb mieszkań, co 10 gospodarstwo nie posiada własnego mieszkania. 40% rodzin żyje w lokalach przeludnionych. Samodzielne mieszkanie ma tylko 1/3 młodych rodzin. Źródło: J. Borkowski, Socjologia i psychologia społeczna. Zarys wykładu, Pułtusk 2003. 12 / 12