RAPORT TENDENCJE W KSZTAŁCENIU INTEGRACYJNYM W POLSCE W LATACH 2003 2008

RAPORT TENDENCJE W KSZTAŁCENIU INTEGRACYJNYM W POLSCE W LATACH 2003 2008 Raport przygotowany na podstawie bazy danych o przedszkolach i szkołach z oddziałami integracyjnymi prowadzonej w Centrum Metodycznym Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej Opracowanie: Małgorzata Kummant Pracownia Wspomagania Rozwoju i Integracji CMPPP Warszawa, 2008 0

SPIS TREŚCI WPROWADZENIE...2 PODSTAWY PRAWNE KSZTAŁCENIA UCZNIÓW NIEPEŁNOSPRAWNYCH...4 ZMIANY W STRUKTURZE KSZTAŁCENIA UCZNIÓW NIEPEŁNOSPRAWNYCH...7 BAZA DANYCH O PRZEDSZKOLACH I SZKOŁACH PROWADZĄCYCH KSZTAŁCENIE INTEGRACYJNE...12 STAN SZKÓŁ I PRZEDSZKOLI INTEGRACYJNYCH I Z ODDZIAŁAMI INTEGRACYJNYMI W ROKU SZKOLNYM 2007/2008...13 ANALIZA STANU PRZEDSZKOLI I SZKÓŁ INTEGRACYJNYCH I Z ODDZIAŁAMI INTEGRACYJNYMI W LATACH 2003/2004-2007/2008...17 (NA PODSTAWIE ANKIET SPRAWOZDAWCZYCH I BAZY DANYCH CMPPP)...17 DZIECI I MŁODZIEŻ NIEPEŁNOSPRAWNA W PLACÓWKACH INTEGRACYJNYCH W LATACH 2003-2008...25 NAUCZYCIELE WSPIERAJĄCY I INNI SPECJALIŚCI...38 DOSTOSOWANIA ARCHITEKTONICZNE...41 ZMIANY ODNOTOWANE PRZEZ DYREKTORÓW I NAUCZYCIELI JAKE DOKONAŁY SIĘ W PRZEDSZKOLACH I SZKOŁACH INTEGRACYJNYCH W LATACH 2003-2008...42 ZGŁASZANE TRUDNOŚCI...44 PODSUMOWANIE...46 WNIOSKI...50 1

WPROWADZENIE W ciągu minionych dziesięcioleci podejście do pojęcia niepełnosprawności zmieniło się w sposób rewolucyjny. Obecnie w analizach zjawiska niepełnosprawności stosuje się najczęściej model konstruktywistyczny, w którym niepełnosprawność jest efektem relacji jednostki z jej środowiskiem, przede wszystkim w wymiarze społecznym 1. Dzisiejsze ujęcie koncentruje się na przeszkodach i ograniczeniach tkwiących w otoczeniu społecznym i fizycznym osoby niepełnosprawnej, a nie jak to było dotychczas, w niej samej. Eliminacja barier w środowisku staje się podstawowym elementem przeciwdziałania zjawiskom dyskryminacji i wykluczenia społecznego, co podkreślają przesłania zawarte w międzynarodowych dokumentach ONZ, UNESCO, Rady Europy, oraz zmiany: w polskim prawie oświatowym, dotyczące głównie włączania w przepisy ogólne rozstrzygnięć na rzecz edukacji dzieci niepełnosprawnych (możliwość kształcenia specjalnego w rożnych rodzajach szkół, statuty szkół, wspólna podstawa programowa), postaw społecznych związane z inną definicją niepełnosprawności i percepcją osoby niepełnosprawnej. Według danych z MEN 3 % populacji wszystkich uczniów w Polsce wymaga specjalnych form kształcenia. Około 18-20 % populacji uczniów stanowią dzieci i młodzież, których trudności nie są diagnozowane jako niepełnosprawność, ale mają poważny wpływ na możliwości uczenia się i adaptację społeczną. Są to uczniowie o specjalnych potrzebach edukacyjnych bowiem posiadają wyraźnie większe niż większość ich rówieśników trudności w uczeniu się. Pojęcie specjalnych potrzeb edukacyjnych odnosi się do uczniów, którzy z różnych przyczyn o charakterze fizycznym, psychicznym lub społecznym, aby opanować materiał nauczania potrzebują dodatkowego wsparcia, które związane jest ze specjalną organizacją procesu dydaktycznego i dodatkowym finansowaniem. Według zapisu Deklaracji z Salamanki pojęcie specjalnych potrzeb edukacyjnych odnosi się do wszystkich dzieci i młodzieży, których potrzeby wynikają z niepełnosprawności, czy trudności w uczeniu się 2. Istnieje coraz powszechniejsza zgoda co do tego, że dzieci i młodzież o specjalnych potrzebach w zakresie nauczania powinny być uwzględniane w planach oświatowych. Doprowadziło to do wyłonienia się koncepcji szkoły integracyjnej. Wyzwanie przed jakim stoi szkoła integracyjna polega na rozwoju nauczania stawiającego dziecko w centrum uwagi. Głównym 1 Szumski G.,Integracyjne kształcenie niepełnosprawnych. Sens i granice zmiany edukacyjnej, Warszawa, 2006, s.99 2 Deklaracja z Salamanki oraz i Wytyczne do działań w zakresie specjalnych potrzeb edukacyjnych, UNESCO 2

celem szkół integracyjnych jest kształcenie wszystkich dzieci, również tych, które są obarczone poważną niepełnosprawnością. Powstanie tych szkół jest zasadniczym krokiem na drodze zmian postaw dyskryminacyjnych, tworzenia przyjaznego środowiska dla ucznia niepełnosprawnego i jego rodziny oraz rozwoju otwartego społeczeństwa. Fundamentalna zasadą funkcjonowania szkoły integracyjnej jest przekonanie, że wszystkie dzieci w miarę możliwości powinny uczyć się razem, niezależnie od doświadczanych przez nie trudności czy różnic. Szkoły integracyjne muszą uznawać i odpowiadać na zróżnicowane potrzeby swoich uczniów przyjmując różne style i tempa uczenia się oraz gwarantując każdemu odpowiednie wykształcenie, dzięki dostosowanym do możliwości ucznia programom nauczania, przygotowaniom organizacyjnym, strategiom kształcenia, wykorzystaniu zasobów oraz współpracy z lokalnymi społecznościami. 3 Nauczanie integracyjne jest jedną z form kształcenia, w której proces nauczania i uczenia się jest dostosowywany do indywidualnych potrzeb rozwojowych i możliwości edukacyjnych ucznia niepełnosprawnego. Daje ono dzieciom niepełnosprawnym możliwość uczenia się w ich lokalnym środowisku, przy dostosowaniu warunków nauki do ich indywidualnych możliwości i ograniczeń poprzez: indywidualne programy edukacyjne dostosowane do tempa rozwoju i przyswajania wiedzy, specjalne metody i formy nauczania, wsparcie ze strony drugiego nauczyciela wspomagającego, pomoc specjalistów, standardy lokalowe i oprzyrządowanie miejsca do nauki, specjalne formy sprawdzania wiedzy. Uznaje się, że stopień w jakim jest rozwiązany problem zaspokajania potrzeb edukacyjnych dzieci niepełnosprawnych można traktować jako przesłankę oceny funkcjonowania całego systemu edukacyjnego. Podstawą do wdrażania zmian mających na celu budowanie społeczeństwa otwartego na przyjęcie osób o mniejszych możliwościach intelektualnych lub fizycznych jest tworzenie prawa niesegregacyjnego również w zakresie dostępu do edukacji. 3 Deklaracja z Salamanki oraz Wytyczne dla działań w zakresie specjalnych potrzeb edukacyjnych, UNESCO 1994 3

PODSTAWY PRAWNE KSZTAŁCENIA UCZNIÓW NIEPEŁNOSPRAWNYCH W Polsce podejmowane są działania mające na celu stworzenie dzieciom i młodzieży niepełnosprawnym odpowiednich warunków do rozwoju, edukacji, pełnego uczestnictwa w społeczeństwie na równi z innymi. Działania te znajdują swoje odzwierciedlenie w regulacjach dotyczących prawa oświatowego. Idea integracji osób niepełnosprawnych i wyrównywania szans edukacyjnych posiada swoje ugruntowania prawne w Ustawie o systemie oświaty, która zapewnia wszystkim dzieciom prawo do nauki zgodnie z ich potrzebami i możliwościami. Artykuł 1. pkt. 4, 5, 5a zapewnia: 1. możliwość pobierania nauki we wszystkich typach szkół przez dzieci i młodzież niepełnosprawną zgodnie z indywidualnymi potrzebami rozwojowymi i edukacyjnymi oraz predyspozycjami, 2. opiekę nad uczniami niepełnosprawnymi przez umożliwianie realizowania zindywidualizowanego procesu kształcenia, form i programów nauczania oraz zajęć rewalidacyjnych, 3. dostosowanie treści, metod i organizacji nauczania do możliwości psychofizycznych uczniów. (Ustawa o systemie oświaty z dnia 7 września 1991r., rozporządzenie Ministra Edukacji i Sportu z dnia 18 stycznia 2005 r. (Dz. U. z 2005 nr 19 poz166 i 167.) Przeprowadzona reforma systemu oświaty sprzyja integracji edukacyjnej. Integracyjne formy kształcenia zgodnie z ustawą o systemie oświaty są jedną z czterech uznanych form kształcenia dla dzieci niepełnosprawnych w szkolnictwie polskim obok szkolnictwa specjalnego, ogólnodostępnego i nauczania indywidualnego. Stworzono podstawy prawne dające rodzicom prawo wyboru i określenia miejsca edukacji dziecka. Podstawa programowa kształcenia ogólnego jest wspólna, zarówno dla uczniów pełnosprawnych jak i niepełnosprawnych (słabo słyszących i niesłyszących, słabo widzących i niewidomych, niepełnosprawnych ruchowo, z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim). Stopień realizacji programu powinien być dostosowany do indywidualnych potrzeb i możliwości ucznia o specjalnych potrzebach edukacyjnych. Wspólna podstawa programowa ułatwia wspólne nauczanie dzieci w warunkach klasy integracyjnej, czy ogólnodostępnej. (Rozporządzenie MENiS z dnia 26 lutego 2002 w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół Dz. U. Nr 51 poz. 458, z późniejszymi zmianami: Dz. U. Nr 210 z 2003r. poz.2041;dz. U. Nr 19 z 2005 r. poz.165). 4

Dla uczniów z upośledzeniem umysłowym w stopniu umiarkowanym i znacznym, opracowana jest oddzielna podstawa programowa, w oparciu o którą przygotowywane są indywidualne programy edukacyjne. Orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego wydawane przez poradnie psychologiczno-pedagogiczne jest podstawą do umieszczenie dziecka w szkole integracyjnej. Poradnia może jedynie zasugerować formę kształcenia, decydujący głos w wyborze formy kształcenia zawsze mają rodzice. (Rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 12 lutego 2001 w sprawie orzekania o potrzebie kształcenia specjalnego lub indywidualnego nauczania dzieci i młodzieży oraz wydawania opinii o potrzebie wczesnego wspomagania rozwoju dziecka, a także szczegółowych zasad kierowania do kształcenia specjalnego lub indywidualnego nauczania (Dz.U. Nr 13, poz.114, z późniejszymi zmianami Dz.U. z 2003 r. Nr 23, poz. 192). Dla dzieci i młodzieży posiadających orzeczenia o potrzebie kształcenia specjalnego przewidziano system finansowania w postaci dodatkowych wag uzależnionych od rodzaju niepełnosprawności, które umożliwiają zorganizowanie pomocy i wsparcia niezależnie od miejsca edukacji: szkoła ogólnodostępna, integracyjna, specjalna. (Rozporządzenie MEN w sprawie zasad podziału części oświatowej subwencji ogólnej dla jednostek samorządu terytorialnego, wydawane każdego roku). Nie należy mylić tego orzeczenia z orzeczeniem o niepełnosprawności, wydawanym przez zespoły ds. orzekania o niepełnosprawności, na które nie przysługuje dodatkowe finansowanie w oświacie. (Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 15 lipca 2002 r. w sprawie orzekania o niepełnosprawności). Przedszkola i szkoły, do których uczęszczają uczniowie niepełnosprawni i niedostosowani społecznie zapewniają dzieci i młodzieży: realizację zaleceń zawartych w orzeczeniach poradni psychologiczno-pedagogicznych, realizację programów nauczania, wychowania i programów profilaktycznych dostosowanych do indywidualnych potrzeb i możliwości dziecka, wykorzystując odpowiednie metody i formy pracy, zajęcia rewalidacyjne lub socjoterapeutyczne zgodnie z zaleceniami zawartymi w orzeczeniu, integrację ze środowiskiem rówieśniczym. W przedszkolach i szkołach z oddziałami integracyjnymi zatrudnia się dodatkowo nauczycieli posiadających specjalne przygotowanie pedagogiczne w celu współorganizowania zajęć edukacyjnych, prowadzenia pracy wychowawczej oraz odpowiednich specjalistów udzielających pomocy psychologiczno-pedagogicznej dziecku i jego rodzinie. Zapisy tego rozporządzenia stanowią podstawę do opracowania programu wspierania rodziny dziecka, 5

równoległego do opracowanego w szkole indywidualnego programu edukacyjnego dla dziecka. (Rozporządzenie MENiS z dnia 18 stycznia 2005 o w sprawie warunków organizowania kształcenia, wychowania i opieki dla dzieci młodzieży niepełnosprawnych oraz niedostosowanych społecznie w przedszkolach, szkołach i oddziałach ogólnodostępnych lub integracyjnych Dz. U. z 2005 r. Nr 19, poz. 167). Podstawy prawne, zachęty finansowe w postaci dodatkowych wag subwencji na uczniów niepełnosprawnych, większa świadomość rodziców, coraz większe zrozumienie wśród nauczycieli i władz oświatowych potrzeb niepełnosprawnych uczniów sprawiają, że coraz liczniejsza grupa uczy się w otwartym systemie kształcenia w integracji lub szkołach ogólnodostępnych. Kierunek rozwoju polityki oświatowej na rzecz uczniów niepełnosprawnych zmierza w stronę promowania edukacji włączającej, kształcenie integracyjne powinno być traktowane jako forma przejściowa. Włączenie nie oznacza umieszczania dzieci w szkołach powszechnych. Oznacza natomiast zmianę szkół, tak by lepiej odpowiadały na różnorodne potrzeby dzieci i organizowały stosowne wsparcie dla nich.. Szkoła jako całość musi się zmienić w taki sposób, by zapewniała dostęp do pełnego zakresu oferty edukacyjnej i umożliwiła pełną integrację społeczną wszystkim uczniom. 6

ZMIANY W STRUKTURZE KSZTAŁCENIA UCZNIÓW NIEPEŁNOSPRAWNYCH Reforma systemu oświaty spowodowała korzystne zmiany na rzecz edukacji uczniów niepełnosprawnych. Zdecentralizowanie odpowiedzialności za edukację uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi od początku lat dziewięćdziesiątych, dało samorządom lokalnym możliwość zachęcania i wspierania szkół w taki sposób, aby mogły podejmować decyzje dotyczące jak najlepszego sposobu wykorzystania własnych zasobów, w celu zaspokajania potrzeby wszystkich uczniów z lokalnego środowiska. Pozytywne uwarunkowania prawne, wprowadzenie niesegregacyjnych zapisów w prawie oświatowym, wzrastająca świadomość społeczna, iż należy zmienić warunki i środowisko tak by umożliwić uczniom niepełnosprawnym naukę wspólnie ze zdrowymi rówieśnikami, spowodowały, iż od połowy lat dziewięćdziesiątych, kiedy dynamicznie zaczęło przybywać szkół i przedszkoli z oddziałami integracyjnymi, widoczne stały się zmiany w strukturze kształcenia uczniów niepełnosprawnych w Polsce. Problem specjalnych potrzeb edukacyjnych, wynikających z różnego rodzaju deficytów nie jest w edukacji problemem marginalnym. Udział niepełnosprawnych dzieci wśród ogólnej liczby uczęszczających do przedszkoli waha się w przedziale 1% - 1,4% natomiast odsetek uczniów niepełnosprawnych w szkołach oscyluje pomiędzy 2,9% -3,2% (dane latach 2003-2007 uzyskane z Systemu Informacji Oświatowej MEN). Analiza danych GUS dotycząca liczby uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi w szkołach podstawowych w latach 1995-2007 4 wskazuje na rozwój tendencji integracyjnych w oświacie. Na poziomie szkoły podstawowej w roku szkolnym 1995/1996-92,6% uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi uczyło się w szkołach i oddziałach specjalnych, jedynie 2,1% w klasach integracyjnych, 4,3% w klasach ogólnych i na indywidualnym nauczaniu. W roku szkolnym 2000/2001 proporcje te uległy już istotnej zmianie. W szkole podstawowej specjalnej uczyło się 55,2% uczniów niepełnosprawnych, w oddziałach integracyjnych 6,9%, a w klasach ogólnodostępnych 37,9 % uczniów niepełnosprawnych. Tendencja przyrostu procentowego uczniów klas integracyjnych i spadku liczby uczniów w klasach specjalnych utrzymuje się w kolejnych latach. W roku szkolnym 2006/07 w szkole podstawowej specjalnej uczyło się 41,8% uczniów niepełnosprawnych, w oddziałach integracyjnych 22,1%, a w klasach ogólnodostępnych 36% uczniów niepełnosprawnych. 4 GUS Oświata i wychowanie 2006/07, wyd. GUS, Warszawa, 2007 7

Poniższy wykres przedstawia tendencje zmian w liczebności uczniów niepełnosprawnych kształconych w różnych typach szkół podstawowych, w latach 1995-2007. Wykres 1 Rozkład procentowy uczniów niepełnosprawnych w szkołach podstawowych 100,0 90,0 80,0 70,0 60,0 50,0 40,0 30,0 20,0 10,0 0,0 1995/96 2000/01 2003/04 2004/05 2005/06 2006/07 szkoły podstawowe specjalne szkoły podstawowe integracyjne szkoły podstawowe ogolnodostepne Podobne tendencje utrzymują się na poziomie szkół gimnazjalnych - zmniejsza się procentowo udział uczniów niepełnosprawnych w kształceniu segregacyjnym na rzecz wzrostu w kształceniu niesegregacyjnym (klasy integracyjne i ogólnodostępne). Efekty szeroko pojętej integracji można zaobserwować na podstawie przemian w systemie edukacyjnym. Krause (2004) 5 powołując się na dane z GUS oraz liczne publikacje określa kierunki zmian w kształceniu uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi: zmniejsza się procentowo udział uczniów niepełnosprawnych w kształceniu segregacyjnym natomiast wzrasta w kształceniu integracyjnym wzrasta liczba oddziałów integracyjnych w szkołach ogólnodostępnych wzrasta liczba uczniów z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim nauczanych w szkołach masowych zwiększa się procentowy stosunek udziału dzieci w kształceniu integracyjnym do całej populacji dzieci i młodzieży niepełnosprawnych. Niektóre z powyżej wymienionych tendencji widoczne są również w analizie danych zawartych tabeli 1, która przedstawia liczbę dzieci z orzeczeniami w latach szkolnych 2003-2007 uczących się w różnych typach szkół (dane uzyskane z Systemu Informacji Oświatowej MEN) 5 WWW.scholaris.edu.pl/cms Poradnik dla nauczyciela. Sytuacja szkolna dziecka niepełnosprawnego 8

Tabela 1. Liczba dzieci z orzeczeniami o potrzebie kształcenia specjalnego w latach 2003-2007 (dane z SIO) typ 2003/04 2004/05 2005/06 2006/07 przedszkola i oddziały 9 473 11 650 11 109 9 869 specjalne 2 592 2 336 2 284 1 593 integracyjne 1 847 1 980 1 871 2 051 ogólnodostępne 5 034 7 334 6 954 6 225 szkoły podstawowe 83 620 82 070 78 667 75 183 specjalne 38 414 35 526 33 383 31 443 integracyjne 13 162 15 130 16 306 16 641 ogólnodostępne 32 044 31 414 28 978 27 099 gimnazja 66 212 65 931 64 846 62 340 specjalne 39 872 37 859 36 077 34 605 integracyjne 4 426 5 398 6 490 7 436 ogólnodostępne 21 914 22 674 22 279 20 299 licea ogólnokształcące 6 284 5 795 5 905 6 010 specjalne 1 038 1 001 1 159 1 265 integracyjne 928 935 1 040 1 149 ogólnodostępne 4 318 3 859 3 706 3 596 szkoły zawodowe 29 086 34 969 34 116 33 559 specjalne 23 111 28 444 28 544 28 358 integracyjne 460 645 657 725 ogólnodostępne 5 515 5 880 4 915 4 476 razem 194 675 200 415 194 643 186 961 specjalne 105 027 105 166 101 447 97 264 integracyjne 20 823 24 088 26 364 28 002 ogólnodostępne 68 825 71 161 66 832 61 695 Analiza danych przedstawionych w tabeli pozwala stwierdzić, że na przestrzeni lat 2003-2007 malejąca stopniowo liczba uczniów związana z niżem demograficznym, znajduje również odzwierciedlenie w spadku liczby dzieci z orzeczeniami do kształcenia specjalnego na poziomie przedszkola, szkoły podstawowej i gimnazjum. Na poziomie szkół ponadgimnazjalnych - liceów ogólnokształcących liczba uczniów z orzeczeniami utrzymuje się na podobnym poziomie, natomiast widoczna jest tendencja wzrostu liczby uczniów niepełnosprawnych w szkołach zawodowych, w których w roku 2003/2004 uczyło się 29 298 uczniów z orzeczeniami, a w roku 2006/2007 liczba ta wzrosła o 4 261 uczniów. Na taką sytuację wpłynęło zmniejszanie liczby techników co spowodowało, że uczniowie ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi po ukończeniu gimnazjów w większości przypadków kontynuowali naukę w szkołach zawodowych. 9

Najwyższy odsetek uczniów niepełnosprawnych ogólnej liczby uczniów z orzeczeniami o potrzebie kształcenia specjalnego uczy się na poziomie szkoły podstawowej- 40,21%, gimnazjum 33,87, tylko 21% uczęszcza do szkół ponadgimnazjalnych w tym 3% do liceów, a 18 % do szkół zawodowych. Taki rozkład danych, pomimo tego, ze wzrasta liczba uczniów niepełnosprawnych na poziomie ponadgimnazjalnym, wskazuje, iż nie wszyscy uczniowie niepełnosprawni, którzy ukończyli gimnazjum kontynuują naukę na wyższych etapach edukacyjnych w szkołach ogólnokształcących i zawodowych. Widoczny wzrost liczby uczniów na tym poziomie można odczytać jako pozytywną tendencję kontynuacji nauki na wyższych etapach edukacyjnych, jednak struktura kształcenia uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi na tym etapie pozostaje nieco inna. Zmniejsza się procentowo udział uczniów niepełnosprawnych na poziomie ponadgimnazjalnym w kształceniu ogólnodostępnym na rzecz wzrostu w kształceniu integracyjnym i specjalnym. Taka tendencja świadczyć może o lepszej ofercie edukacyjnej w kształceniu zawodowym dla uczniów z deficytami w szkołach specjalnych i z oddziałami integracyjnymi niż szkołach ogólnodostępnych. Część uczniów z uwagi na rodzaj niepełnosprawności np. upośledzenie umysłowe, niepełnosprawność zmysłów podejmuje naukę na wyższych etapach kształcenia w szkołach specjalnych. Analiza danych zawartych w tabeli 1 pozwala również stwierdzić, iż utrzymuje się stała tendencja wzrostu liczby dzieci i młodzieży niepełnosprawnych w oddziałach integracyjnych i ogólnodostępnych na poziomie edukacji przedszkolnej i kształcenia podstawowego, natomiast maleje liczba uczniów szkół specjalnych. Jest to właściwa tendencja, zgodna z zaleceniami międzynarodowych dokumentów odnoszących się do kształcenia osób niepełnosprawnych, takich jak Standardowe zasady wyrównywania szans osób niepełnosprawnych (ONZ, 1993) i Deklaracja z Salamanki (UNESCO, 1994). Poniższe wykresy obrazują zmieniające się proporcje w liczbie dzieci o specjalnych potrzebach edukacyjnych uczących się w przedszkolach/szkołach: specjalnych, integracyjnych i ogólnodostępnych. w latach 2003-2007. 10

Wykres 2 70,00 60,00 50,00 40,00 30,00 20,00 10,00 0,00 Procentowy rozkład liczby dzieci z orzeczeniami o potrzebie kształcenia specjalnego w przedszkolach w latach 2003-2007 2003/04 2004/05 2005/06 2006/07 przedszkola specjalne przedszkola integracyjne przedszkola ogolnodostepne Wykres 3 50,00 Udział procentowy liczby dzieci z orzeczeniami w szkołach podstawowych w latach 2003-2007 40,00 30,00 20,00 10,00 0,00 2003/04 2004/05 2005/06 2006/07 szkoły podstawowe specjalne szkoły podstawowe integracyjne szkoły podstawowe ogolnodostepne Pomimo, że liczba szkół specjalnych utrzymuje się na tym samym poziomie co w ubiegłych latach szkolnych, zdecydowanie maleje liczba uczących się w nich uczniów na rzecz integracyjnych i ogólnodostępnych form kształcenia dzieci i młodzieży. 11

BAZA DANYCH O PRZEDSZKOLACH I SZKOŁACH PROWADZĄCYCH KSZTAŁCENIE INTEGRACYJNE Baza danych o placówkach z oddziałami integracyjnymi prowadzona jest w Centrum Metodycznym Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej od roku 1994. Stanowi ona bogate źródło informacji dotyczących tendencji i zmian zachodzących w tych placówkach na przestrzeni lat. Integracja jako alternatywna, ciągle jeszcze nowa forma kształcenia niepełnosprawnych, wymaga zwiększonej troski i monitoringu. Prowadzony przez CMPPP komputerowy rejestr danych, pozwala gromadzić informacje o poszczególnych placówkach prowadzących nauczanie i wychowanie integracyjne oraz śledzić dynamikę rozwoju kształcenia integracyjnego w Polsce. Dane zbierane są przy pomocy ankiety zamieszczonej na stronach internetowych CMPPP pod adresem: www.cmppp.edu.pl/integracja/ankieta. Ankieta, która ma charakter informacyjno-ewaluacyjny, stanowi ważne źródło informacji o pracy szkół i przedszkoli z oddziałami integracyjnymi i pozwala na: dokonywanie oceny stopnia zaawansowania zmian programowo-organizacyjnych związanych z obecnością dzieci niepełnosprawnych, niezbędnych przy wprowadzaniu odpowiedzialnej integracji, merytoryczną ocenę funkcjonowania placówki, rozpoznanie potrzeb placówki w zakresie doposażenia w pomoce dydaktyczne, rozpoznanie potrzeb placówki w zakresie szkoleń dla nauczycieli, śledzenie i analizę zgłaszanych potrzeb i trudności. W pozyskiwaniu danych z poszczególnych województw cenna okazuje się współpraca z wizytatorami kuratoriów oświaty ds. kształcenia integracyjnego w Polsce, którzy również mogą monitorować stan wypełnienia ankiet w swoim województwie. Wizytatorzy dzięki zgromadzonym danym sporządzają coroczne raporty zbiorcze, czerpią informacje o zaawansowaniu wprowadzonych zmian merytoryczno-organizacyjnych oraz mogą odpowiadać na zapotrzebowania szkół zgodnie ze zgłaszanymi potrzebami dotyczącymi np. sprzętu, podręczników, pomocy dydaktycznych, szkoleń dla nauczycieli. Zbudowany system zbierania danych ma zasięg ogólnopolski i stanowi. bogate źródło informacji. 12

STAN SZKÓŁ I PRZEDSZKOLI INTEGRACYJNYCH I Z ODDZIAŁAMI INTEGRACYJNYMI W ROKU SZKOLNYM 2007/2008 Pracownia Wspomagania Rozwoju i Integracji CMPPP w roku szkolnym 2007/2008 zebrała dane z 1563 placówek prowadzących kształcenie integracyjne. Jest to wartość zbliżona do ogólnej liczby funkcjonujących szkół i przedszkoli z oddziałami integracyjnymi w kraju. Ponieważ wypełnianie ankiet nie jest obligatoryjne przedstawione dane mogą być niepełne. Poniższa tabela ilustruje rozkład liczbowy placówek integracyjnych w poszczególnych województwach w roku szkolnym 2007/2008. Tabela 2. Liczba placówek integracyjnych w roku szkolnym 2007/2008 Nazwa województwa Przedszkola Szkoły podstawowe Gimnazja Szkoły ponadgimnazjalne Razem dolnośląskie 16 28 17 8 69 kujawsko-pomorskie 24 36 21 5 86 lubelskie 23 38 20 10 91 Lubuskie 9 23 11 2 45 Łódzkie 24 39 14 5 82 małopolskie 40 69 43 8 160 mazowieckie 62 101 51 18 232 opolskie 13 16 8 0 37 podkarpackie 12 22 12 5 51 podlaskie 11 27 17 2 57 pomorskie 11 91 40 2 144 Śląskie 60 79 52 7 198 świętokrzyskie 10 15 7 1 33 warmińsko-mazurskie 14 36 17 5 72 wielkopolskie 33 62 37 7 139 zachodniopomorskie 18 34 11 4 67 Razem - Kraj 380 716 378 89 1563 Jak widzimy w powyższym zestawieniu w roku szkolnym 2007/2008 zarejestrowano 1563 placówek prowadzących oddziały integracyjne. W porównaniu z rokiem 2006/2007 nastąpił wzrost o 80 placówek integracyjnych i z oddziałami integracyjnymi. Warto zaznaczyć, iż 149 spośród tej liczby to placówki w pełni integracyjne, posiadające oddziały integracyjne 13

na wszystkich poziomach nauczania (w tym: 92 przedszkola, 26 szkół podstawowych, 26 gimnazjów i 5 szkół ponadgimnazjalnych). Tabela 3. Zestawienie liczby przedszkoli i szkół, oddziałów integracyjnych i dzieci niepełnosprawnych w placówkach integracyjnych w roku szkolnym 2007/2008.Rodzaj placówki Liczba placówek Liczba oddziałów integracyjnych Liczba dzieci niepełnosprawnych Przedszkola 380 1 026 4 245 Szkoły podstawowe 716 3 501 15 396 Gimnazja 378 1 407 6 611 Szkoły ponadgimnazjalne 89 357 1 666 Ogółem 1 563 6 291 27 918 Jak wynika z tabeli 2 w roku szkolnym 2007/2008 nauczaniem i wychowaniem integracyjnym objętych było ogółem 27 918 dzieci i młodzieży niepełnosprawnych (z orzeczeniami o potrzebie kształcenia specjalnego, uczących się w oddziałach integracyjnych) na wszystkich etapach kształcenia. W roku szkolnym 2007/08 w integracyjnych oddziałach przedszkolnych objętych opieką było 4 245 dzieci (wzrost w porównaniu do roku 2006/07 o 334). W szkołach podstawowych liczba uczniów niepełnosprawnych wynosiła 15 396 (wzrost o 1620 uczniów). W gimnazjum uczyło się 6 611 uczniów o specjalnych potrzebach edukacyjnych (wzrost o 1116 uczniów), natomiast w szkołach ponadgimnazjalnych 1 666 uczniów (wzrost o 177 uczniów). Obserwujemy tendencję wzrostową liczby uczniów na każdym etapie edukacyjnym. Uczniowie niepełnosprawni uczęszczając do klas integracyjnych mają kontakt z trzykrotnie większą liczbą zdrowych rówieśników, co stwarza szansę na pełną integrację społeczną w szkołach. Większość placówek integracyjnych przyjmuje do oddziałów integracyjnych dzieci z różnymi rodzajami niepełnosprawności, nie obserwuje się dyskryminacji wobec wybranych grup dzieci niepełnosprawnych Wnioskować można, iż opowiadają się one za pełną integracją. Łączna liczba oddziałów integracyjnych w poszczególnych placówkach wynosi 6 291 z czego 1 026 oddziałów funkcjonuje w przedszkolach, 3 501 w szkołach podstawowych, 1 407 w gimnazjach, 357 w szkołach ponadgimnazjalnych. W porównaniu do roku 2006/2007 łączna liczba oddziałów integracyjnych wzrosła o 442. 14

Tabela 4. Uczniowie niepełnosprawni wg. rodzaju niepełnosprawności w roku szkolnym 2007/08 Rodzaj niepełnosprawności Liczba uczniów % Niewidome 82 0,29% Słabo widzące 1 529 5,48% Niesłyszące 209 0,75% Słabo słyszące 1 870 6,70% Upośledzone umysłowo w stopniu lekkim 5 209 18,66% Upośledzone umysłowo w stopniu umiarkowanym i znacznym 1 787 6,40% Z rozpoznanym autyzmem 1 426 5,11% Przewlekle chore 3 441 12,33% Niepełnosprawne ruchowo 3 706 13,27% Z niepełnosprawnością sprzężoną 3 413 12,23% Z zaburzonym zachowaniem, niedostosowane społecznie 5 246 18,79% Rozkład procentowy rodzajów niepełnosprawności dzieci i młodzieży w kształceniu integracyjnym przedstawiony w tabeli jest zgodny z częstotliwością występowania poszczególnych rodzajów niepełnosprawności. Analiza tych danych wskazuje, iż w roku szkolnym 2007/08 najliczniejszą grupę wśród integrowanych dzieci w przedszkolach i szkołach stanowiły dzieci i młodzież z niepełnosprawnością umysłową 25,06 % ogółu dzieci i młodzieży niepełnosprawnej kształconej w oddziałach integracyjnych. W grupie tej znajdują się dzieci z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim (18,66%) oraz umiarkowanym i znacznym (6,4%). Druga co do liczebności jest grupa dzieci i młodzieży z zaburzeniami zachowania, niedostosowanych społecznie Następną grupą są dzieci niepełnosprawne ruchowo - ok. 13,27 % oraz przewlekle chore - 12,33%. Poniższy diagram przedstawia rozkład procentowy różnych rodzajów niepełnosprawności w stosunku do ogólnej liczby dzieci i młodzieży niepełnosprawnej kształconej w placówkach integracyjnych. W porównaniu do roku szkolnego 2006/07 udział procentowy rodzaju niepełnosprawności ulega niewielkim wahaniom natomiast proporcje pomiędzy poszczególnymi rodzajami niepełnosprawności pozostają niezmienione. 15

Wykres 4 Uczniowie niepełnosprawni wg kategorii niepełnosprawności (udział procentowy) Niew idome 18,79% 0,29% 5,48% 0,75% 6,70% Słabo w idzące Niesłyszące Słabo słyszące 12,23% 18,66% Upośledzone umysłow o w stopniu lekkim Upośledzone umysłow o w stopniu umiarkow anym i znacznym Z rozpoznanym autyzmem Przew lekle chore 6,40% Niepełnospraw ne ruchow o 13,27% 12,33% 5,11% Z niepełnospraw nością sprzężoną Z zaburzonym zachow aniem, niedostosow ane społecznie Według danych pochodzących z raportów o poradnictwie psychologicznopedagogicznym przygotowywanych przez Pracownię Rozwoju Poradnictwa CMPPP najwięcej orzeczeń o potrzebie kształcenia specjalnego wydaje się dla uczniów z upośledzeniem umysłowym, z zaburzonym zachowaniem i niedostosowanych społecznie. Ci uczniowie stanowią również najliczniejszą grupę wśród uczniów z orzeczeniami w oddziałach integracyjnych na poziomie szkół podstawowych i gimnazjów. 16

ANALIZA STANU PRZEDSZKOLI I SZKÓŁ INTEGRACYJNYCH I Z ODDZIAŁAMI INTEGRACYJNYMI W LATACH 2003/2004-2007/2008 (na podstawie ankiet sprawozdawczych i bazy danych CMPPP) Pragnąc prześledzić zmiany zachodzące w placówkach z oddziałami integracyjnymi i zarysowujące się tendencje, dokonano przedstawionych poniżej porównań i analiz na podstawie danych liczbowych, w okresie pięcioletnim (lata 2003-2008) uzyskanych z: corocznie wypełnianych ankiet, dotyczących organizacji kształcenia integracyjnego, wypełnianych przez dyrektorów szkół i przedszkoli z oddziałami integracyjnymi corocznych raportów przygotowywanych przez Pracownię Wspomagania Rozwoju i Integracji, danych uzyskanych z Systemu Informacji Oświatowej. Pierwsze placówki integracyjne powstawały w Polsce na początku lat dziewięćdziesiątych, głównie dzięki ogromnemu zaangażowaniu rodziców dzieci niepełnosprawnych, którzy poszukiwali możliwości kształcenia swoich dzieci w gronie zdrowych rówieśników. Co roku obserwujemy dynamiczny wzrost liczby placówek prowadzących nauczanie i wychowanie integracyjne. Ta forma edukacji spotyka się z coraz większym uznaniem i zrozumieniem wśród pedagogów, rodziców oraz władz oświatowych. Przemiany kulturowe i społeczne związane z przygotowywaniem i późniejszym przystąpieniem do Unii Europejskiej stwarzały warunki do normalizacji sytuacji osób niepełnosprawnych. Wzrost zainteresowania tworzeniem oddziałów integracyjnych wyzwoliły mechanizmy ekonomiczne, zawarte w przepisach o podziale części oświatowej subwencji ogólnej oraz zmiany w oświacie mające na celu wyrównanie szans edukacyjnych uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi. Tabela 5. Dynamika rozwoju placówek integracyjnych i placówek z oddziałami integracyjnymi w Polsce w latach 1989 2008 1989/90 1993/94 1996/97 2000/01 2003/04 2004/05 2005/06 2006/07 2007/08 Przedszkola 1 58 105 255 303 340 342 362 380 Szkoły - 26 162 403 505 603 652 694 716 podstawowe Gimnazja - - - 83 166 218 289 342 378 Ponadgimnazjalne - - - - 41 65 84 85 89 Razem 1 84 267 741 1015 1226 1367 1483 1563 17