Elżbieta Kawecka-Wyrzykowska. Historia i rozwój idei integracji europejskiej

Elżbieta Kawecka-Wyrzykowska Historia i rozwój idei integracji europejskiej Warszawa, marzec 2002 1

Spis treści 1. Wprowadzenie... 3 2. Międzywojenne koncepcje integracji Europy i idee z okresu II wojny światowej 4 3. Przesłanki integracji w Europie Zachodniej po II wojnie światowej 6 3.1. Powojenne dyskusje 6 3.2. Plan Schumana... 9 3.3. Plan Marshalla 11 4. Nieudane koncepcje integracji wojskowej i politycznej w latach 50. 12 5. Cele i metody działania trzech Wspólnot 13 6. Proces pogłębiania i poszerzania integracji w ramach WE 14 6.1. Okres szybkiego rozwoju gospodarczego i pogłębiania procesu integracji: 1958-1973 14 6.2 Okres europesymizmu (eurosklerozy): 1973-1983 16 6.3. Ponowne ożywienie: program Europa 1992 (1983-1992) 18 6.4. Okres 1993-1998: realizacja Traktatu o Unii Europejskiej 24 6.5. Okres od 1 stycznia 1999 r. do dziś 26 7. Główne problemy i perspektywy rozszerzenia UE na wschód 27 8. Perspektywy dalszego rozwoju UE 34 9. Wnioski 37 10. Wykaz cytowanej literatury 41 2

1.Wprowadzenie Pojecie międzynarodowej integracji ekonomicznej pojawiło się zasadniczo w latach trzydziestych naszego wieku, a zostało rozpowszechnione po II wojnie światowej, w związku z tworzonymi w tym czasie organizacjami integracyjnymi w Europie Zachodniej. W latach późniejszych organizacje o charakterze integracyjnym powstały także w innych częściach gospodarki światowej. Sama idea integracji, rozumiana jako proces scalania odrębnych organizmów gospodarczych, w wyniku czego powstaje nowy jednolity system (lub zharmonizowany, o zbliżonych zasadach działania) występowała oczywiście niemal zawsze 1. Przez wiele lat była ona realizowana najczęściej poprzez podporządkowanie słabszych organizmów silniejszym, a głoszone koncepcje miały najczęściej za zadanie uzasadnić celowość polityki podporządkowania słabszych partnerów silniejszym 2. Również poczucie wspólnoty kulturowej i cywilizacyjnej narodów Europy ma długą tradycję intelektualną. Wynikało ono w dużej mierze z łączącego ludność tego obszaru systemu wartości mającego swe podstawy we wspólnej dla nich religii. Chrześcijaństwo, obecne przez długi czas we wszystkich dziedzinach życia indywidualnego i zbiorowego kształtowało zasady postępowania i normy moralne. Jednolity język liturgiczny, jakim była łacina, stał się instrumentem, przy pomocy którego rozpowszechniały się również świeckie treści i idee, osiągnięcia naukowe. Chrześcijaństwo stało się fundamentem kultury łączącej kontynent, jak też kryterium przynależności do wspólnoty. Genezy powojennych procesów integracyjnych szukać należy w koncepcjach okresu międzywojennego, kiedy to narodził się ruch paneuropejski. Międzywojenne i powojenne koncepcje nawiązywały jednak duchem do wielu wcześniejszych idei. 3 1 Niektórzy autorzy wywodzą ideę integracji niemal od czasów starożytnych (por. Integracja europejska, red A. Marszałek, UŁ Łódź 1997). Pisze on: idea integracji międzynarodowej ma swoje źródła w czasach bardzo odległych, w starożytnej Grecji. Już wówczas nie tylko wypowiadano się na ten temat, ale również próbowano realizować ideę integracji małych społeczności: państw-miast w tzw. amfiktorioniach. Do idei tej będą nawiązywać w swych wypowiedziach politycy i intelektualiści w wiekach późniejszych, prawie do naszych czasów (R, Coudenhove-Kalergi). 2 Bogate rozwinięcie koncepcji integracji regionalnej Europy przedstawili na przełomie XIX i XX w. Niemcy. Pierwszy nurt nawiązywał od tradycji Świętego Cesarstwa Rzymskiego Narodu niemieckiego. Nurt ten wyraził się w rozwijanej od czasu I wojny i później koncepcji Mitteleuropy, traktowanej jako przestrzeń niemieckiego przeznaczenia, por. A. Marszałek, Z historii europejskiej idei integracji międzynarodowej, Łódź, 1993, s. 23. A. Marszałek pisze, że tak, jak Zollverein posłużył za środek do politycznego zjednoczenia Niemiec, tak i gospodarcza Mitteleuropa miała umożliwić Niemcom zajęcie odpowiedniego miejsca wśród głównych mocarstw świata. Koncepcja ta, zaprezentowana w XIX w., posłużyła jako uzasadnienie przyszłego sojuszu politycznego Niemiec, Austro-Węgier i Włoch w celu zapewnienie Niemcom odpowiedniej przestrzeni życiowej (obszaru). Zasadniczym trzonem miały być Niemcy powiązane z Austro-Węgrami układami. W Mitteleuropie miał zapanować niemiecki typ gospodarczy, który przesądzi o jej charakterze,. (tamże, s 25). 3 Szeroko pisze o tym m.in. A. Marszałek w: Suwerenność a integracja europejska w perspektywie historycznej, Instytut Europejski,. Łódź, 2000. 3

Poniżej analizujemy rozwój głównych koncepcji integracji europejskiej, jak też wyrosłych z nich powojennych procesów integracyjnych w Europie Zachodniej. Koncepcje integracyjne zostały pokazane bardzo zwięźle, głównie aby wskazać, że ich rodowód jest bardzo długi i znacznie wykracza poza okres powojenny. Ten fragment rozważań wskazuje również, że koncepcje te podlegają ciągłej ewolucji, w miarę rozwoju sytuacji wewnątrz integrujących się państw, jak też zmian zachodzących w otoczeniu zewnętrznym. Proces rozwoju polityki i praktyki integracji zachodnioeuropejskiej został pokazany przez pryzmat najbardziej znaczących zmian w zasadach, mechanizmie oraz zakresie funkcjonowania EWWiS, a następnie pozostałych dwóch wspólnot integracyjnych, tj. EWG i EURATOM-u. Wskazano też na główne trudności procesu pogłębiania i poszerzania integracji oraz czynniki, które umożliwiły ich przezwyciężanie. Główną myślą, leżącą u podłoża całej analizy, była próba wydobycia przyczyn ewolucji procesów integracyjnych, pokazania roli obiektywnych i subiektywnych czynników wywierających wpływ na ostateczny kształt integracji europejskiej i jej ciągły rozwój. Analiza ta wskazuje, że rozbudowane formy integracji gospodarczej narodziły się nieprzypadkowo w Europie Zachodniej. Złożył się na to splot ekonomicznych, politycznych, kulturowych i historycznych przyczyn. Dominującym elementem tych różnorodnych uwarunkowań, nie zawsze jednoznacznie przemawiających za integracją, stało się przekonanie, że współpraca ekonomiczna jest najlepszym gwarantem pokoju w wielokrotnie zniszczonej wojnami Europie. Na tle uwag dotyczących dotychczasowego rozwoju procesów integracyjnych w Europie Zachodniej i jego czynników pokazano główne wątki obecnie toczącej się dyskusji nad dalszym kształtem i kierunkiem tych procesów. Ma to kluczowe znaczenie dla Polski w przededniu wejścia do Unii. Nie bez znaczenia przecież jest to, do jakiej wstąpimy Unii: zmierzającej do federacji czy raczej luźniejszego związku suwerennych państw, Unii działającej sprawniej, czy też z trudem nadążającej za coraz nowymi wyzwaniami rozwojowymi, Unii koncentrującej się głównie na współpracy ekonomicznej czy też obejmującej procesem integracji także inne dziedziny życia, z polityką zagraniczną włącznie, itp. Odpowiedzi na te pytania są oczywiście wzajemnie ze sobą powiązane, a ich udzielenie jest w pewnej mierze określone przez dotychczasowy rozwój procesów integracyjnych. 2. Międzywojenne koncepcje integracji Europy i idee z okresu II wojny światowej Wielu autorów w różnych państwach i w różnych okresach wniosło wkład do idei wspólnej Europy, którą udało się zrealizować po II wojnie św. Kluczowe znaczenie dla rozwoju dyskusji o integracji w Europie miały idee austriackiego arystokraty, Richarda Coudenhove-Kalergiego (1894-1972). Swoje założenia ruchu paneuropejskiego po raz pierwszy przestawił on w 1920 r., a następnie rozwinął w broszurze pt. Pan-Europa opublikowanej w 1923 r. 4 Zaproponował 4 Por. szerzej: A. Marszałek, Z historii europejskiej idei integracji międzynarodowej,.. s. 74 i n. 4

utworzenie etapami - Unii Paneuropejskiej, co doprowadziłoby ostatecznie do utworzenia Stanów Zjednoczonych Europy na wzór Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej 5. Potrzebę integracji Europy Coudenhove-Kalergi wyprowadzał z dwóch niebezpieczeństw zagrażających jej rozwojowi i egzystencji: wewnętrznego i zewnętrznego. Niebezpieczeństwo wewnętrzne, najgroźniejsze to nacjonalizm Europejczyków. Zagrożenia zewnętrznego upatrywał w rozwoju Rosji (zwłaszcza dla tożsamości politycznej i duchowej Europy) oraz w rozwoju USA (niszcząca konkurencja dla gospodarki państw europejskich). U podłoża koncepcji leżały też zmiany spowodowane przez traktat wersalski z 1919 r. i cały system wersalski, który zamykał epokę państw wielonarodowych i stworzył podstawy istnienia wielu samodzielnych państw. R. Coudenhove-Kalergi i podobnie myślący intelektualiści widzieli szansę odrodzenia Europy w procesach o przeciwnym charakterze do tych dominujących podczas konferencji w Wersalu, a więc w takich, których celem byłaby możliwie pełna integracja w jednym organizmie państwowym społeczeństw oddzielonych granicami 6. Koncepcja zjednoczeniowa Europy (paneuropejska) wyrastała więc bezpośrednio z radykalnych przekształceń struktury politycznej Europy, jakie miały miejsce po I wojnie światowej. Idea paneuropejska nie była wyłącznie koncepcją intelektualną. Niewątpliwym sukcesem ruchu paneuropejskiego było doprowadzenie do I Kongresu, który odbył się w Wiedniu w dniach 3-6 października 1926 r. Na Kongresie tym została powołana Unia Paneuropejska. W wielu krajach powołano krajowe oddziały Unii, w prace których zaangażowani byli też politycy wysokiego szczebla 7. Upadek ruch paneuropejskiego, podobnie jak i niżej wymienionej idei A. Brianda, związany był głównie z pogorszeniem sytuacji ekonomicznej w świecie po wybuchu kryzysu w 1929 r. Osłabło wtedy zainteresowanie wszystkich państw jakąkolwiek współpracą międzynarodową, a jednocześnie państwa próbowały poprawić swą pozycję głównie przez działania protekcjonistyczne i autarkiczne. Istotny wkład w rozwój dyskusji na rzecz integracji Europy wnieśli też francuscy myśliciele, w tym wybitny francuski polityki, 10-krotny premier i 15-krotny minister spraw zagranicznych, Aristide Briand (1986-1932), który stworzył najpełniejszy, jak też mający najsolidniejsze fundamenty polityczne, program integracji europejskiej. Wkrótce po zakończeniu I wojny św. przygotował memoriał wzywający do powołania federacji łączącej państwa kontynentu. W maju 1925 r. wypowiedział się po raz pierwszy publicznie za ruchem paneuropejskim Dnia 5 września 1929 r. A. Briand, jako premier i minister spraw zagranicznych Republiki Francuskiej, zaproponował na forum dorocznego Zgromadzenia Ligi Narodów utworzenie związku 5 Pierwszym krokiem byłoby zwołanie konferencji paneuropejskiej przez którykolwiek z rządów europejskich, drugim obligatoryjne zawarcie umów między wszystkimi państwami europy kontynentalnej o wzajemnej gwarancji grani i podawaniu wszystkich sporów pod rozstrzygnięcia sądu rozjemczego. Trzeci etap miał wiązać się z utworzeniem paneuropejskiej unii celnej, która by przygotował państwa europejskie do stworzenia jednego obszaru gospodarczego. Ostatni etap polegałby na powołaniu Stanów Zjednoczonych Europy. 6 G. Witkowski, Józef Retinger. Polski inicjator integracji europejskiej, Warszawa, 2000, s. 19-20. 7 Z udziałem przedstawicieli 24 państw. Reprezentowana tam była również Polska (A. Marszałek, Z historii...op.cti., s. 81). 5

federalnego i związku solidarności między narodami Europy 8. Rok później przedstawił spójny i szczegółowy projekt utworzenia Stanów Zjednoczonych Europy. Filarami nowego porządku europejskiego miały być Francja, Niemcy (był rzecznikiem zbliżenia francuskoniemieckiego) i W. Brytania. Zakładał, że w przyszłej federacji uczestniczyłyby wszystkie państwa kontynentu. Nowy twór miał skutecznie przeciwstawić się naciskowi kapitału amerykańskiego w Europie (w przeciwieństwie do K. Coudenhove-Kalergiego nie eksponował on zagrożenia rosyjskiego). Początkiem miała być unia celna między tymi 3 krajami (Francja, Niemcy i W. Brytania), do której miały później przystąpić inne kraje europejskie. Koncepcja ta nie znalazła zrozumienia i poparcia, nie tylko ze względu na swą śmiałość, ale i wybuch wkrótce wielkiego kryzysu ekonomicznego w świecie. Ostre pogorszenie sytuacji ekonomicznej w świecie spowodowało wzrost bezrobocia i nędzy, co dało pożywkę nastrojom nacjonalistycznym w gospodarce i polityce. Na tej fali w Niemczech - w 1930 r. w wyborach parlamentarnych zwyciężyła partia hitlerowska. Również Stalin potępił inicjatywę A. Brianda na XVI kongresie partii bolszewickiej. W. Brytania odrzuciła projekt jako przedwczesny. Dyskusje na temat integracji Europy w okresie II wojny światowej Dyskusje nad integracją Europy były kontynuowane w czasie II wojny światowej. Już jesienią 1939 r. przystąpiono w W. Brytanii do prac nad koncepcją unii anglo-francuskiej. W 1941 r. utworzono w W. Brytanii międzynarodowy Komitet Unii Federalnej, złożony z przedstawicieli 16 państw, w tym Polski. Gorącym zwolennikiem zjednoczenia całej Europy był W. Sikorski. Powstała też koncepcja unii federalnej Polski i Czechosłowacji. Wkład Polaków w idee rozszerzenia współpracy międzynarodowej był znaczny. Szczególnie widoczna była w tym zakresie aktywność J. Retingera. W czerwcu 1946 r., m.in. z jego inicjatywy, została utworzona Niezależna Liga Współpracy Ekonomicznej. Powstały też inne ruchy intelektualistów i organizacje 9. 3. Przesłanki integracji w Europie Zachodniej po II wojnie światowej 3.1. Powojenne dyskusje 8 J. Łukaszewski wręcz pisze, że gdyby nie nieszczęśliwa zbieżność jego tj. Brianda - inicjatywy z wielkim kryzysem ekonomicznym oraz eksplozją ruchów totalitarnych, żerujących na bezrobociu, nędzy i rozpaczy ludzkiej, proces europejski, który nabrał rozmachu w latach czterdziestych, mógł był się zacząć piętnaście lat wcześniej i zaoszczędzić Europie największej katastrofy w jej długiej historii (J. Ł, Jalons de l Europe, Foundation Jean Monnet pour l Europe, Lozanna 1985, s. 109-120), cyt. za Drogi do Europy, pod red. J. Kranza i J. Reitera, Centrum Stosunków Międzynarodowych, Warszawa 1998, s. 54. 9 G. Witkowski, Jóżef Retinger. Polski inicjator integracji europejskiej, Stowarzyszenie Współpracy Narodów Europy Wschodniej ZLBIŻENIE, Warszawa 2000 6

Odrodzenie ruchu paneuropejskiego Po zakończeniu II wojny światowej odżyły przedwojenne idee ruchu paneuropejskiego. Na otwarciu roku akademickiego 1946/47 Szkoły Politechnicznej w Zurychu Winston Churchill wezwał do stworzenia Stanów Zjednoczonych Europy (choć nie uwzględniał w tym projekcie W. Brytanii). Działał nadal R. Coudenhove-Kalergi, który był uważany za pioniera jedności europejskiej. W wyniku jego zabiegów, jak też intelektualistów, w maju 1948 r. został zwołany w Hadze Kongres Europejski (8-10 maja 1948 r.), który zgromadził około 800 najwybitniejszych polityków, ekonomistów i przedstawicieli życia kulturalnego Europy Zachodniej. Pracom przewodniczył W. Churchill. Kongres przyjął rezolucje, u których podłoża leżały szlachetne cele, ale zawieszone w próżni. Wezwał on państwa, by przekazały atrybuty swej suwerenności na ponadpaństwowe struktury w celu utworzenia zjednoczonej i demokratycznej Europy. Nie przesądzono jednak, czy zjednoczona Europa miała mieć formę państwa federacyjnego czy konfederacyjnego. Wezwano także do utworzenia Unii Federacji Europejskiej, Rady Europy oraz Zgromadzenia Konsultacyjnego. Kongres przyjął też rezolucję gospodarczą i kulturalną. Mimo widocznych sprzeczności co do sposobu określania suwerenności narodowej, a w związku tym i metod i trybu integracji, siły proeuropejskie zjednoczyły się w Międzynarodowym Komitecie Stowarzyszeń na rzecz Jedności Europy. 25 października 1948 r. wyłonił się z niego Ruch Europejski, stanowiący niezależną i pozarządową organizację. Celem Ruchu Europejskiego jest wspieranie wszelkich form integracji europejskiej. W poszczególnych krajach działają rady krajowe Ruchu. W 1998 r., w 50 rocznicę Kongresu Haskiego, Ruch Europejski pod przewodnictwem Maria Soaresa zorganizował ponownie w Hadze kongres europejski, podczas którego przyjęto nowy Apel do Europejczyków 10. J. Retinger pisze, że w Hadze położono fundamenty pod wszystko to, co miało wyznaczać postęp idei europejskiej w następnym dziesięcioleciu. Wszystkie wielkie traktaty wyrosły z tego śmiałego zebrania. Kongres nadał ton i rozmach działalności europejskiej na przyszłe lata 11. 5 maja 1949 r. podpisano w Londynie traktat, na mocy którego powstała Rada Europy główny efekt Kongresu Europejskiego. Rada Europy była pierwszym przedsięwzięciem instytucjonalnym, które wg ówczesnych założeń - w przyszłości miało doprowadzić do jakiejś formy ponadnarodowego rządu Europy. W praktyce jej działania i zadania były dużo skromniejsze. Wpłynęła ona istotnie na umocnienie w państwach zachodnich demokracji, ale nie na zacieśnienie realnych więzi ekonomicznych. Geneza koncepcji Planu Schumana i EWWiS Dyskusje na temat integracji europejskiej nasiliły się w końcu lat 40, zyskując nowe argumenty w powstałej sytuacji polityczno-ekonomicznej w Europie i na świecie. Obawy przed 10 Zob. J. Ruszkowski, E. Górnicz, M. Żurek, Leksykon integracji europejskiej, PWN 1998, s.117. 11 G. Witkowski, Jerzy Retinger. Polski inicjator integracji europejskiej, Stowarzyszenie Współpracy Narodów Europy Wschodniej ZLBIŻENIE, Warszawa 2000. 7

ZSRR (podsycane przez silną pozycję partii komunistycznej we Włoszech oraz przejęcie władzy przez komunistów w Czechosłowacji w lutym 1948 r.) skłoniły państwa zachodnie do mobilizacji potencjału gospodarczego i wojskowego Do tego potrzebna jednak była silna gospodarka niemiecka ze swoimi surowcami (węgiel) i relatywnie dużym rynkiem zbytu oraz z udziałem wojskowym do obrony całego Zachodu. Z drugiej strony jeszcze silniejsze były obawy, zwłaszcza we Francji, przed odbudową potęgi gospodarczej i militarnej Niemiec. Kluczowe pytanie, jakie stawiali sobie przywódcy francuscy i innych państw brzmiało: jak włączyć Niemcy do powojennej odbudowy i rozbudowy gospodarczej oraz wzmocnienia potencjału obronnego, by jednocześnie uniemożliwić rozpętanie przez Niemcy kolejnego konfliktu wojennego. Zwłaszcza we Francji zastanawiano się, co zrobić by zapobiec kolejnej agresji Niemiec. Część polityków wskazywała, że mało wykonalne, a także niecelowe było ograniczanie możliwości rozwoju ekonomicznego Niemiec i w ten sposób osłabienie także ich siły militarnej, w sytuacji gdy potrzebne było równocześnie skuteczne stawienie czoła postępowi komunizmu. Do jego osiągnięcia potrzebny był nie tylko udział Niemiec w wojskowym systemie obrony Zachodu, ale także silna niemiecka gospodarka. Przyjęto więc inny sposób rozwiązania kwestii niemieckiej, tj. organiczne włączenie Niemiec do współpracy ekonomicznej, tak aby jakakolwiek wojna stała się niemożliwa..., jak głosił Plan Schumana. Należy dodać, że obok tych politycznych motywów, wynikających z chęci trwałego zneutralizowania ekspansjonizmu niemieckiego, a także osłabienia w Europie Zachodniej wpływów sytemu socjalistycznego, w dyskusjach nad instytucjami urzeczywistniającymi idee integracji (najpierw EWWiS, a później zwłaszcza EWG) podkreślano też spodziewane korzyści ekonomiczne połączenia gospodarek narodowych. Wskazywano, że źródła przewagi konkurencyjnej gospodarki amerykańskiej tkwiły w dużej mierze w wielkim rynku zbytu i zaopatrzenia. Zniesienie barier między krajami europejskimi, znacznie mniejszymi od gospodarki amerykańskiej stwarzało nadzieje na znaczne korzyści skali działania i związaną z tym poprawę efektywności, obniżkę kosztów produkcji itp. W warunkach rosnącego po wojnie popytu produkcyjnego i konsumpcyjnego oraz wzrostu realnych dochodów, stosunkowo mała wielkość rynków zbytu ograniczała możliwe korzyści. Idea integracji gospodarczej łączyła więc wiele celów: stwarzała nadzieję na korzyści ekonomiczne, a jednocześnie stwarzała szanse niedopuszczenia do kolejnego konfliktu zbrojnego ze strony Niemiec. W 1949 r. kanclerz K. Adenauer zadeklarował pełne poparcie dla polityki zachodnioeuropejskiej opartej na demokracji, praworządności i wolności. Konflikty francuskoniemieckie muszą być, jak stwierdził, rozwiązane w oparciu o szeroką współpracę europejską 12. Deklaracje nie były oczywiście gwarantem realizacji w praktyce tych założeń. 12 Ojcowie współczesnej Europy, Fundacja K. Adenauera i R. Schumana, W-wa 1993, s. 74. 8

Do budowy podstaw jedności europejskiej przyczynił się też znacząco włoski polityki, premier i minister spraw zagranicznych ALCIDE de Gaspari. Oprócz wysuwanych wcześniej postulatów poprawy dobrobytu Europy dołączył element stworzenia gwarancji pokojowych objęcie państw europejskich wspólnotą obronną. Wg Gaspariego wiele elementów składać się musi na współpracę europejską. Istotne znaczenie miał wymiar gospodarczy, integracja kulturalna i wspólne dla państw członkowskich wojsko. Integracja miała być sposobem na zapobieganie konfliktom, przeciwstawienie się nacjonalizmowi i stworzenie instytucjonalnych form rozstrzygania sporów w Europie. Wśród przesłanek integracji zachodnioeuropejskiej wymienić należy też obawy państw Europy Zachodniej przed nadmiernym uzależnieniem od Stanów Zjednoczonych. Te ostatnie wyszły z II wojny światowej bardzo wzmocnione ekonomicznie w przeciwieństwie do zniszczonych działaniami wojennymi państw europejskich i z polityką aktywnego oddziaływania na losy świata (Pax Americana) 13. W pierwszych latach po zakończeniu II wojny św. państwa zachodniej Europy, zniszczone gospodarczo, pozbawione rezerw płatniczych, a jednocześnie potrzebujące środków finansnwoych na zkaup wielu urządzeń potrzebnych do odbudowy itp., były silnie zależne od USA w sferze ekonomicznej, jak i politycznej. W dłuższym okresie obawiały się negatywnych skutków takiej zależności i widziały integrację regionalną m.in. jako instrument uniezależnienia od USA. Przesłanki integracji zachodnioeuropejskiej były więc bardzo różnorodne, a czynniki ekonomiczne przeplatały się silnie z politycznymi. Wydaje się, że ich splot zadecydował o tym, że po II wojnie św. pierwsze organizacje integracyjne narodziły się właśnie w tej części świata i tu do dziś są najsilniejsze. Jak wcześniej wskazano, w dyskusjach padały różne koncepcje praktycznej realizacji wizji integracyjnych. Decydującą rolę w wypracowaniu koncepcji, która znalazła praktyczną realizację i przybrała postać najpierw EWWiS, a później EWG, odegrał wybitny francuski mąż stanu, Jean Monnet (1888-1979), całkowicie oddany idei europejskiej, jednocześnie pragmatyczny, ostrożny i doświadczony polityk. Stał się on głównym architektem europejskiego zjednoczenia. Wykorzystał do tego swe bardzo duże doświadczenie organizowania kontaktów między krajami i doświadczenie polityczne 14. Już w czasie II wojny św. zgłosił koncepcję unii francusko-brytyjskiej 15. 13 W czasie II wojny św. USA ostatecznie zerwały z polityką izolacjonizmu i nie mieszania się w sprawy świata. 14 Początkowo pracował w W. Brytanii jako sprzedawca w rodzinnej firmie zajmującej się destylacją brandy. W czasie I wojny św. był cywilnym urzędnikiem koordynującym pomoc gospodarczą Francji i W. Brytanii, mająca na celu połączenie wysiłku wojennego. W okresie międzywojennym pełnił funkcję z-y sekretarza generalnego Ligi Narodów. W r-u 1939 ponownie został francusko-angielskim koordynatorem. Przygotował szybko plan Unii Francusko-Brytyjskiej, który został przedstawiony przez Churchilla w 1940 r. podczas daremnej próby zapobieżenia kapitulacji Francji przed Niemcami. Po II wojnie został szefem francuskiej instytucji ds. planowania. 15 s. 56, już w czerwcu 1940 r. w decydującej fazie bitwy o Francję, przedstawił Churchillowi plan unii francuskobrytyjskiej, przygotowany wspólnie z Rene Plevenem i kilkoma angielskimi przyjaciółmi. Przewidywał on jeden rząd i jeden parlament dla obu krajów. Został on przyjęty przez Churchilla i przybyłego do Londynu generała de Gaulle a i przekazany rządowi Francji. Ale wkrótce Francja podpisała rozejm z Niemcami - i unia stała się niemożliwa. 9

Przeświadczony o nieskuteczności całościowego podejścia do problemu jedności Europy, J. Monnet zaproponował metodę sektorową (do dziś zwaną metodą J. Monneta) 16. Stopniowa integracja, obejmująca początkowo wybrane dziedziny gospodarki i wsparta instytucjami wyposażonymi w rzeczywistą władzę, miała w przypadku sukcesu zostać przeniesiona na inne dziedziny życia. W ten sposób Europa miała dojść do pełnego zjednoczenia gospodarczego, politycznego i społecznego. Przygotował koncepcję, która została przedstawiona oficjalnie przez R. Schumana, kolegę J. Monneta, a jednocześnie ówczesnego ministra spraw zagranicznych Francji. Zaproponował na początek integrację sektorów węgla i stali Francji i Niemiec i innych, zainteresowanych krajów Europy Zachodniej. Te dwa sektory były wówczas podstawą każdej rozwiniętej gospodarki, a jednocześnie były niezbędne do produkcji sprzętu wojennego, co było ważne wówczas w okresie zimnej wojny. Poprzez realizację swego planu J. Monnet chciał zapobiec wojnie, a jednocześnie włączyć Niemcy do współpracy oraz otworzyć przed nimi perspektywy rozwoju i równoprawnego traktowania w formie wykluczającej agresję lub dominację. 3.2. Plan Schumana Projekt sektorowej współpracy (przygotowany przez J. Monneta, wspólnie z Etienne Hirschem i Paulem Reuterem) został przedstawiony publicznie 9 maja 1950 r. przez R. Schumana w formie deklaracji, znanej jako deklaracja R. Schumana. Deklaracja ta miała historyczne znacznie. Utorowała ona drogę francusko-niemieckiemu pojednaniu. A to stworzyło podwaliny postępu integracji w całej Europie zachodniej. R. Schuman (1886-1963), ówczesny minister spraw zagranicznych poparł koncepcję J. Monneta. Zaangażował się w jej realizację, rozumiejąc, że w wyniku II wojny św. znaczenie państw europejskich na arenie międzynarodowej istotnie zmniejszyło się i że zasadnicze problemy krajów europejskich są wspólne. Jego wizja współpracy europejskiej wiązała się z pojednaniem z Niemcami. Wierzył też, że proces jednoczenia się Europy będzie nie tylko zjawiskiem europejskim, ale elementem tendencji ogólnoświatowych. Zmierzamy ku koncepcji świata, w którym stopniowo wyłoni się wizja i szukanie tego, co łączy narody, co jest im wspólne, świata, który pogodzi to, co je różni i przeciwstawia 17. Myślą przewodnią planu było oddanie całości francusko-niemieckiej produkcji węgla i stali pod nadzór Wysokiej Władzy, w ramach organizacji, która będzie otwarta dla innych krajów Europy... Połączenie produkcji węgla i stali, powinno natychmiast umozliwić stworzenie podstaw rozwoju gospodarczego, co miało być pierwszym krokiem na drodze ku federacji państw Europy 18. Współpraca tak zorganizowanej produkcji sprawi, że jakakolwiek wojna między Francją i Niemcami stanie się nie tylko nie do pomyślenia, ale będzie praktycznie 16 Przekonany o konieczności zjednoczenia Europy, ale nie metodą rewolucyjną, trzymał się z dala od ugrupowań federalistów i nie wziął udziału w Kongresie Europejskim w Hadze w 1948 r. 17 Cyt. za: A. Marszałek, Z historii... s. 195-196. 10

niemożliwa powiedział Schuman przedstawiając swój plan. Deklaracja przewidywała przekazanie części suwerenności - w obu sektorach na rzecz niezależnej Wysokiej Władzy, której decyzje miały być obowiązujące dla państw członkowskich. Wspólna produkcja miała być podstawą zjednoczenia gospodarczego i służyć poprawie standardu życia. Współpraca ta miała stać się zalążkiem przyszłej federacji europejskiej. Określono też generalne zasady współpracy w tych dwóch sektorach gospodarki, a szczegóły miały być wypracowane później. W deklaracji nie było wprost mowy o strategicznych charakterze sektorów wytypowanych do współpracy, ale było oczywiste w ówczesnej sytuacji politycznej (zimna wojna), że współpraca w tych właśnie sektorach miała największe szanse powodzenia. Projekt był przecież niezwykle ambitny i ryzykowny: ograniczał suwerenność państw, które do niego przystąpiły. Poprzez ograniczenie suwerenności państwowej miała to być zupełnie inna organizacji od tych które dotąd były znane. Deklaracja Schumana nabrała szczególnej wymowy kilka tygodni po jej ogłoszeniu, gdy wybuchł konflikt koreański (w czerwcu 1950 r.). W obliczu zagrożenia wybuchem III wojny światowej nastąpiło przyspieszenie prac nad integracją sektora węgla i stali w Europie Zachodniej. Inne kraje europejskie zostały także zaproszone do udziału w tym przedsięwzięciu. Plan został natychmiast zaakceptowany przez kanclerza K. Adenauera w imieniu zachodnioniemieckiego rządu Kanclerz widział w tym projekcie szansę szybkiego włączenia Niemiec do stosunków międzynarodowych na pełnoprawnych warunkach (pamiętajmy, że pobite Niemcy miały zakaz odbudowy potencjału wojskowego i nie były traktowane jako pełnoprawny partner polityczny). Zaproszenie do współpracy przyjęły też Włochy i kraje Beneluksu. Traktat Paryski został podpisany 18 kwietnia 1951, a wszedł w życie w lipcu 1952 r. Jean Monnet został pierwszym przewodniczącym Wysokiej Władzy. Warto zauważyć, że koncepcja J. Monneta była oparta na założeniu, że zjednoczenie Europy nie jest możliwe bez ograniczenia suwerenności narodowej na wybranych odcinkach życia narodowego. Jej autor uważał, że głębsza współpraca nie jest możliwa bez wytworzenia się pewnej świadomości ponadnarodowej. Metodą realizacji tego celu miało być powołanie specjalnych instytucji europejskich 19. J. Monnet zakładał, że powodzenie integracji w sektorach węgla i stali zachęci do podobnych działań w innych sektorach gospodarki. Deklaracja z 1950 r. była połączeniem idealizmu ze znajomością ówczesnych realiów. Federalizm był celem, ale miał on być realizowany stopniowo. System instytucjonalny wypracowany wówczas i później nieco zmodyfikowany de facto istnieje do dziś: instytucje wypracowane wówczas dla EWWiS stały się modelem późniejszych struktur europejskich: Wysoka Władza została przekształcona po powołaniu EWG w Komisję, Rada została później 18 Ten cytat i następne dwa pochodzą z Deklaracji Schumana z 9 maja 1950 r. 19 J. Chodorowski, Osoba ludzka w doktrynie i praktyce Europejskich Wspólnot Gospodarczych, Poznań 1990, s. 114-126, cyt. za A. Marszałek: Z historii.. op.cit., s. 189-192. 11

przemianowana na Radę UE, Zgromadzenie Parlamentarne - na Parlament Europejski; istnieją też: Trybunał Sprawiedliwości, którego jurysdykcja stanowi jedno z istotnych źródeł prawa europejskiego oraz Trybunał Obrachunkowy (Izba Kontroli). Z dzisiejszej perspektywy trudno przecenić znaczenie Deklaracji Schumana. Na jej podstawie zbudowano instytucję, która wykazała zdolność do współpracy państw o bardzo różnej historii oraz wielokrotnie wzajemnie uwikłanych w wojny i mniejsze konflikty. Jednocześnie ta organizacja szybko się rozwijała, pogłębiając więzi gospodarcze między jej członkami i obejmując nimi coraz to nowe państwa członkowskie. 3.3. Plan Marshalla Mówiąc o integracji zachodnioeuropejskiej nie można pominąć Planu Marshalla, na podstawie którego USA udzieliły Europie Zachodniej znacznej pomocy, a przy okazji zrealizowały pewne własne zamierzenia. Do administrowania tą pomocą powołano w 1947 r. OEEC (dla rozdziału tej pomocy). Program pomocy został zakończony po przeszło trzech latach, a OEEC nadal działała służąc promocji współpracy gospodarczej. W 1961 r. przekształcono ją w OECD. Pomoc gospodarcza planu Marshalla wzmocniła gospodarki państw zachodnioeuropejskich, ułatwiając im współpracę, a później bardziej zaawansowane formy integracji. Jednocześnie pomogła Stanom Zjednoczonym odbudować rynki zbytu dla ich towarów. Pomoc była bowiem powiązana ze stopniowym znoszeniem ograniczeń ilościowych przez państwa zachodnioeuropejskie. Ograniczenia te były pozostałością okresu wojennego, kiedy w Europie Zachodniej były ogromne potrzeby importowe, a jednocześnie brak wystarczającej ilości dewiz na ich zrealizowanie. Równie po wojnie, zniszczone kraje Europy Zachodniej potrzebowały wielu towarów inwestycyjnych i konsumpcyjnych, ale nie miały dewiz na ich zakup. Bardzo powoli więc znosiły ograniczenia ilościowe. To z kolei utrudniało Amerykanom eksport, który był niezbędny w warunkach nadmiaru mocy produkcyjnych po zakończeniu działań wojennych. Warunkując pomoc w ramach Marshalla stopniowym znoszeniem ograniczeń ilościowych USA zrealizowały więc kilka celów: wzmocnienie gospodarcze, a później wojskowe głównego sojusznika, jakim była Europa Zachodnia, a jednocześnie poprawę warunków eksportu do Europy Zachodniej. 4. Nieudane koncepcje integracji wojskowej i politycznej w latach 50. Choć propozycja EWWiS była adresowana do wszystkich państw europejskich, tylko 5 odpowiedziało na nią pozytywnie. Efektem było wypracowanie traktatu ustanawiającego EWWiS, podpisanego 18 kwietnia 1951 i jego wejście w życie w dniu 25 lipca 1952 r. W sierpniu 1950 r. W. Churchill przestawił na posiedzeniu Rady Europy projekt nowej wizji Europy i stworzenia armii europejskiej. Projekt został przyjęty, jakkolwiek Rada Europy nie była właściwa do podejmowania takiej dyskusji. 24 października 1950 r. premier Francji Rene Pleven przedstawił przed Zgromadzeniem Narodowym inicjatywę podobną do Planu 12

Schumana, tj. powołania Europejskiej Wspólnoty Obronnej. Argumentował, że wobec wybuchu wojny koreańskiej i pogorszenia stosunków Wschód-Zachód, metodą odbudowy militarnej Niemiec, miała być armia europejska obejmująca państwa zjednoczonej Europy. Armia europejska miała składać się z jednostek narodowych nie przekraczających rozmiarami brygady, włączając siły wojskowe Niemiec. Projekt wywołał ożywioną debatę na temat możliwości włączenia Niemiec do systemu obronnego. Propozycja EWO miała być, wg jej autorów, pierwszym krokiem do Europejskiej współpracy politycznej. Był to sposób na włączenie Niemiec do obrony Europy Zachodniej, bez odbudowy niemieckiej armii narodowej (dzięki takiej koncepcji plan został zaakceptowany przez rząd USA) 20. Propozycja została szybko zaakceptowana także przez sześć państw, które pozytywnie odpowiedziały na Deklarację Schumana i wkrótce został podpisany Traktat Paryski (27 maja 1952 r.) 21. Plan był bardzo ambitny. Jednakże Zgromadzenie narodowe Francji odrzuciło traktat podczas głosowania w dniu 31 sierpnia 1954 r. Plan ten okazał się przedwczesny, wraz z propozycją Europejskiej Wspólnoty Politycznej, której wstępny projekt został przyjęty 10 marca 1953 r. przez państwa EWWiS. Francja obawiała się nadmiernego ograniczenia swej suwerenności i uzależnienia swej armii od decyzji partnerów. W tej sytuacji funkcje forum zapewniającego bezpieczeństwo państwom zachodnioeuropejskim przejęła, powołana już w marcu 1948 r., Unia Zachodnioeuropejska (UZE) 22. Jej głównym celem jest współpraca państw członkowskich w dziedzinie bezpieczeństwa. Faktycznie zastąpiona w dużej mierze przez utworzone w 1949 r. NATO, choć nie przestała istnieć i obecnie ma być 5. Cele i metody działania trzech Wspólnot EWG Pozytywne efekty EWWiS skłoniły państwa Szóstki do podjęcia dyskusji nad rozszerzeniem zakresu sektorów objętych ścisłą współpracą. W Mesynie w dniach 1-2 czerwca 1955 r. ministrowie spraw zagranicznych państw EWWiS powołali komisję pod przewodnictwem szefa dyplomacji Belgii, Paul-Henri Spaaka, którego zadaniem było zbadanie możliwości utworzenia wspólnego rynku. Raport przygotowany przez tę komisję stał się podstawą Traktatu Rzymskiego podpisanego 25 marca 1957 r., ustanawiającego EWG. Równocześnie podpisano odrębny traktat ustanawiający Euratom. Element ponadnarodowy został ograniczony w EWG w porównaniu z EWWiS. Komisja Europejska, której odpowiednikiem w EWWiS była Wysoka Władza, została faktycznie wyposażona w mniejsze uprawnienia, a Rada Ministrów w większe, niż wg ustaleń Traktatu 20 J. Łukaszewski, Francja a integracja... op.cit., s. 63-64. 21 Rząd USA początkowo odrzucał ideę dobudowy armii niemieckiej. 22 Za datę powstania UZE przyjmuje się niekiedy 1954 rok, bo w 1948 r. utworzyły ją tylko W. Brytania, Francja, Belgia, Holandia i Luksemburg. W 1954 r. przystąpiły zaś do niej także Włochy i Niemcy. Od tego czasu jej głównym celem jest współpraca państw członkowskich w dziedzinie bezpieczeństwa. 13

Paryskiego. Instytucje trzech Wspólnot (EWWiS, EWG i Euratom) zostały połączone, tworząc wspólne instytucje tych Wspólnot. Zmiana ta obowiązuje od 1 lipca 1967 roku. Cele EWG Zgodnie z Traktatem Rzymskim, integracja w ramach EWG miała być realizowana w 2 etapach: unii celnej (UC) i wspólnego rynku (WR). W Traktacie od razu założono wprowadzenie z czasem całkowicie wspólnej polityki handlowej, rolnej oraz transportowej. Opracowano też wspólne reguły ochrony konkurencji, jakkolwiek państwa członkowskie też mają pewne kompetencje do ochrony konkurencji, ale w ramach zakreślonych przez zasady wspólnotowe. O ile bardzo szczegółowo określono harmonogram realizacji unii celnej (osiągnięty zresztą przed czasem, bo już z dniem 1 lipca 1987 r.), to w odniesieniu do wspólnego rynku tylko wyznaczono cel, bez wskazania szczegółów jego realizacji (harmonogramu, metod działania), co później stało się jedną z przyczyn odkładania w czasie jego realizacji. W Traktacie rzymskim określono też cele i zasady wspólnej polityki rolnej (WPR) 23. Wysoce protekcyjna polityka rolna, której szczegóły ustalono nieco później, była dla Francji warunkiem zgody na utworzenie EWG. Słabsze rolnictwo francuskie nie wytrzymałoby konkurencji zagranicznej. Stąd wysokie ceny interwencyjne i jednocześnie gwarancja zbytu na wielkim rynku europejskim pod ochroną wysokich barier przed tańszą konkurencją zagraniczną Z kolei dla Niemiec warunkiem zgody na WPR była liberalna polityka w przemyśle. Odpowiadało to interesom zachodnioniemieckich przemysłowców. Już w styczniu 1962 r., po długich, burzliwych i zawziętych negocjacjach Rada Ministrów przyjęła podstawowe akty prawne dotyczące organizacji niektórych artykułów rolnych. Początkowo utrzymane zostały zróżnicowane ceny narodowe. Do zgody na wspólny poziom cen doszło dopiero 15.12.1964 r. w wyniku francuskiego ultimatum. Wspólne ceny na pierwszą grupę artykułów rolnych weszły w życie 1.07.1967. 24 Do 1968 roku ustalono zasady organizacji podstawowych artykułów rolnych. 6. Proces pogłębiania i poszerzania integracji w ramach WE 6.1. Okres szybkiego rozwoju gospodarczego i szybkiego pogłębiania procesu integracji: 1958-1972 Pierwszy okres rozwoju EWG, to złoty okres : tempo wzrostu gospodarczego wyniosło w latach 1960-70 rocznie 4,8%, produkcja przemysłowa rosła w tempie 5,1%, inflacja była relatywnie niska 3,8%, niskie było też bezrobocie 2,1% 25. Rok 1972 był ostatnim rokiem dobrej koniunktury. W analizowanym tu pierwszym okresie została utworzona unia celna (1 23 Konferencja państw członkowskich w Stresa w dniach 3-11.07.1958 r. opracowała podstawy wspólnej polityki rolnej. 24 W. Weidenfeld, W. Wessels, Europa od A do Z. Podręcznik integracji europejskiej, Wydawnictwo Wokół nas Gliwice 1995, s. 234. 25 S. Miklaszewski Historyczne i ekonomiczne podstawy integracji krajów Unii Europejskiej, Wyższa Szkoła Biznesu, Nowy Sącz 1999, s. 26. 14

lipca 1968 r., tj. 2,5 roku przed planowanym czasem), wprowadzono swobodę przepływu osób, wspólną politykę rolną (w l. 1962-1968 polityka ta objęła 90% produktów rolnych), zapoczątkowano harmonizacje podatków pośrednich (1 stycznia 1969 r. wprowadzono VAT jako powszechny podatek od sprzedaży towarów i usług). Na początku lat 70. zakończone zostały negocjacje ws. pierwszego rozszerzenia EWG. Wcześniej, bo w 1963 r. weszło w życie stowarzyszenie krajów AKP z EWG r. (umowa z Yaounde). Na przełomie lat 60. i 70. powstał też plan Wernera plan budowy unii gospodarczej i walutowej do 1980 r. W marcu 1971 r. stał się on oficjalnym programem Wspólnoty, jakkolwiek jego realizacja nie udała się wówczas ze względu na pogorszenie sytuacji ekonomicznej, jakie wkrótce nastąpiło. Pierwsze rozszerzenie Inne kraje europejskie zaczęły dostrzegać sukcesy gospodarcze EWG. Grecja i Turcja zgłosiły chęć przystąpienia w 1959 r. W. Brytania, obawiając się nadmiernego ograniczenia swej władzy z jednej strony, a z drugiej obawiając się utraty korzyści powiększenia rynku zbytu próbowała wynegocjować z OECD obszar wolnego handlu. Próby te zakończyły się niepowodzeniem i W. Brytania zaproponowała utworzenie EFTA (powstała w 1960 r. na mocy Konwencji Sztokholmskiej, która weszła w życie w 1961 r.) weszły do niej także Austria, Dania Norwegia, Portugalia, Szwajcaria i Szwecja (później dołączyła Finlandia). Wkrótce po podpisaniu Konwencji Sztokholmskiej rząd W. Brytanii doszedł do wniosku, że EFTA jest zbyt małym ugrupowaniem (90 mln ludności wobec 170 mln w EWG), by zapewnić odpowiednie korzyści i już w lipcu 1961 r. złożył wniosek o przyjęcie do EWG. Wraz z nią podobne wnioski złożyły także Irlandia, Dania i Norwegia, głównie ze względu na silne powiązania handlowe z W. Brytanią. Prezydent de Gaulle sprzeciwił się jednak podjęciu rokowań z W. Brytanią, obawiając się że będzie ona koniem trojańskim, który wprowadzi do EWG nadmierne wpływy amerykańskie (W. Brytania utrzymywała uprzywilejowane stosunki z USA). W 1967 r. W. Brytania ponowiła próbę wynegocjowania członkostwa w EWG, i tym razem bez sukcesu, wobec niezmienionego stanowiska de Gaulle a. Rokowania stały się możliwe dopiero po śmierci de Gaulle a. Rozszerzenie o W. Brytanię, Danię i Irlandię nastąpiło z dniem 1 stycznia 1973 r. Norwegia uczestniczyła w rokowaniach, ale w referendum przeprowadzonym we wrześniu 1972 r. społeczeństwo odrzuciło postanowienia traktatu niewielką przewagą głosów (53% do 47% głosów). Już w 1975 r., tj. w dwa lata po przystąpieniu do EWG, W. Brytanii udało się wynegocjować mechanizm korekcyjny (w istocie była to renegocjacja warunków członkostwa), którego celem było ograniczenie obciążenia W. Brytanii w stosunku do wspólnego budżetu WE. Później okazało się, że mechanizm ten nie spełnił swej roli, ale prawdopodobnie decydująco wpłynął na wynik referendum w sprawie kontynuowania członkostwa W. Brytanii w EWG (odbyło się ono w czerwcu 1975 r. i 67% obywateli wypowiedziało się za 0. Osłabione odejściem W. Brytanii, Danii i Irlandii kraje EFFTA wynegocjowały bilateralne porozumienia w sprawie wolnego handlu wyrobami przemysłowymi z EWG, które pozwoliły im 15

korzystać z dobrodziejstw wolnego handlu ze Wspólnotą, a jednocześnie nie przyjmować innych zobowiązań wiążących się z członkostwem w EWG. 6.2. Okres europesymizmu (eurosklerozy): 1973-1983 Okres ten cechuje zwolnienie dynamiki rozwoju gospodarczego, po załamaniu tempa wzrostu gospodarczego w latach 1974-1975. Ostry wzrost cen ropy naftowej przez kraje OPEC, wprowadzony jesienią 1973 r. przyspieszył narastające już wcześniej objawy strukturalnych niedopasowań w gospodarce światowej. Wyjście z recesji utrudnił kryzys systemu walutowego, widoczny ostro od początku dekady lat 70. W sierpniu 1971 r. USA zawiesiły wymienialność dolara na złoto (co było oficjalnym potwierdzeniem sytuacji występującej już od kilku lat), a w grudniu zdewaluowały po raz pierwszy (od 1934 r.!) dolara. Był to początek załamania wszystkich zasad systemu walutowego opracowanego w Bretton Woods w 1944 r. i wprowadzenia zamiast stałych zmiennych kursów walutowych (tzw. floating). Spadek poziomu PKB, a następnie osłabienie dynamiki wzrostu wystąpiło we wszystkich krajach rozwiniętych, ale w Europie Zachodnia znacznie dłużej niż konkurenci utrzymywało się niskie tempo wzrostu i wysokie bezrobocie. Tempo wzrostu PKB w cenach stałych spadło z 5,9% w 1973 r. do 1,7% w 1974 r. i 1,2% w 1975 r. Towarzyszył temu spadek produkcji przemysłowej i gwałtowny wzrost inflacji do ok. 13-14% w połowie dekady lat 70. i wzrost bezrobocia. Silne uzależnienie od importu sprawiło, że kraje EWG odnotowały narastający deficyt w ich handlu zagranicznym: w 1970 r. wyniósł on 3,9 mld USD, a w 1974 r. już 19 mld USD. W połowie 1979 r. nastąpił drugi szok naftowy, który przedłużył trudności gospodarcze Europy Zachodniej. Trudności gospodarcze spowodowały wzrost tendencji i działań protekcjonistycznych, głównie w formie różnego rodzaju środków pozataryfowych, trudniejszych do zidentyfikowania niż cła, szybciej i skuteczniej chroniących rynki krajów mniej efektywnych, a jednocześnie często pozwalających obejść zasady GATT. Początki europejskiej integracji walutowej Kryzys światowego systemu walutowego z początku lat 70. skłonił państwa EWG do podjęcia wspólnych działań w celu obrony przed niekorzystnymi skutkami gwałtownych wahań kursowych. Osłabiało to bodźce do współpracy gospodarczej i pogłębiania integracji. Państwo EWG utworzyły 1 lipca 1972 tzw. węża w tunelu, tj. dwa poziomy interwencji walutowej: bardziej ograniczoną dla krajów członkowskich dopuszczalne pasmo odchyleń rynkowych kursów walutowych państw członkowskich wynosiło 1,125% w górę i w dół od kursu centralnego (łączne pasmo wahań wynosiło 2,25%) i rozszerzone granice wobec walut krajów trzecich (łącznie 4,5%). System ten zmodyfikowano w 1973 r., wprowadzając kurs płynny wobec dolara. Niedostatki tego systemu sprawiły, że 5 grudnia 1978 r. stworzono Europejski System Walutowy, który zaczął działać 13 marca 1979 r. Wszystkie te rozwiązania miały osłabić negatywne skutki wpływu załamania systemu walutowego z Bretton Woods. 16

Pod wpływem kryzysu gospodarczego zacieśniono też konsultacje, uzgadniając na szczycie w grudniu 1974 r. częstsze konsultacje szefów rządów. Wtedy też utworzono Radę Europejską. Uzgodniono też, że Parlament Europejski powinien być wybierany w bezpośrednich wyborach powszechnych od 1978 r. (później przesunięto ten termin na 1979 rok). Leo Tindemans, ówczesny premier Belgii, został zobowiązany do przygotowania do końca 1975 r. raportu na temat zjednoczonej Europy. Powstały raport zawierał propozycje wielu działań, w tym wspólnej polityki zagranicznej, powołania unii walutowo-gospodarczej, europejskiej polityki socjalnej i regionalnej itp. Nie wykorzystano go jednak. Rozszerzenie śródziemnomorskie EWG W końcu lat 70. trzy kraje, które odrzuciły rządy dyktatorskie lub wojskowe (Grecja, Hiszpania i Portugalia) złożyły wnioski o przystąpienie do EWG: Grecja - w 1975 r.), Hiszpania i Portugalia w 1977 r. EWG stanęła wobec perspektywy kolejnego rozszerzenia. Grecja uzyskała członkostwo w EWG już 1 stycznia 1981 r. Same rokowania nie były trudne, ponieważ Grecja chciała przystąpić do EWG za wszelką cenę i nie upierała się zbytnio o same warunki wejścia do ugrupowania. Co ciekawe, została przyjęta mimo negatywnej opinii Komisji o stopniu jej zdolności do przyjęcia warunków członkostwa. Państwa EWG uznały jednak, że ważniejsze są czynniki pozaekonomiczne, w tym potrzeba wsparcia procesu reform demokratycznych w kraju będącym już członkiem NATO, położonym geograficznie w bardzo strategicznym miejscu ( przedmurze islamizmu i ZSRR). Inaczej było z przyjęciem pozostałych dwóch państw śródziemnomorskich. Rokowania trwały znacznie dłużej: Hiszpania twardo upierała się przy pewnych kwestiach, a jednocześnie dla EWG przyjęcie tego kraju stwarzało więcej problemów, zarówno ze względu na duże znaczenie regionów słabiej rozwiniętych, jak też skutki akcesji dla rolnictwa EWG. Kryzys budżetowy W 1979 r. dobiegł końca okres przejściowy, w ramach którego W. Brytania mogła płacić do wspólnego budżetu mniej, niżby to wynikało z jednolitych zasad ustalonych dla wszystkich państw EWG). Zbiegło się to z końcem rządów laburzystowskiego rządu i przejęciem władzy przez konserwatystów w 1979 r. Koniec okresu przejściowego groził tym, że obciążenie wpłatami do wspólnotowego budżetu będzie dużo większe: jako wielki importer żywności musiałaby płacić dużo więcej z tytułu ceł i opłat rolnych, a jako niewielki producent żywności niewiele otrzymywała w formie wsparcia dla brytyjskich rolników. W 1979 r. M. Thatcher została premierem w W. Brytanii. Zajęła ona twarde stanowisko w sprawie brytyjskiej składki do budżetu, wskazując że jej kraj nie może płacić wysokiej składki w sytuacji, gdy otrzymuje z tego budżetu bardzo niewiele. Pod wpływem tego stanowiska, w maju 1980 r. W. Brytania otrzymała tymczasową zgodę na ograniczenie swej składki na okres 2-3 lat, kiedy to miało być wypracowane rozwiązanie długoterminowe. Dla obu stron sytuacja była bardzo trudna nie tylko ze względu na 17

potrzebę kompromisów finansowych, ale także z uwagi na to, że twarde stanowisko M. Thatcher w sprawie warunków członkostwa przyczyniło się do odrodzenia się w opozycyjnej Partii Pracy nastrojów antywspólnotowych i żądań opuszczenia EWG (na dorocznym zjeździe partii w 1980 r, przyjęto rezolucję wzywającą W.B. do opuszczenia Wspólnoty). Postulat zmniejszenia obciążeń budżetowych W. Brytanii był tylko jednym z elementów kłopotów budżetowych Wspólnoty. Drugim były trudności zrównoważenia wspólnego budżetu wobec rosnących szybko wydatków na wspólną politykę rolną 26. Istniejące wówczas źródła dochodów wspólnego budżetu okazały się za małe, by sfinansować rosnące zadania. Malały dochody z tytułu ceł wobec postępującej ich redukcji na forum GATT. Główne znaczenie miał dochód z VAT (wpłaty do unijnego budżetu mogły stanowić maksymalnie 1% podstawy VAT obliczonej wg jednolitych zasad dla całego ugrupowania). Część krajów chciała podwyżki składki z tego tytułu, inne były przeciw (w tym głównie W. Brytania) i opowiadały się raczej za ograniczaniem wydatków, szczególnie na rolnictwo, które pochłaniało aż około 70% dochodów budżetu! Część państw wskazywała na potrzebę wzrostu wydatków na badania technologiczne, a to wymagałoby dodatkowych dochodów w budżecie EWG. Kompromis w tej sprawie osiągnięto na szczycie w Fontainebleau w czerwcu 1984r., podczas prezydencji francuskiej. Uzgodniono redukcję składki W. Brytanii w postaci obniżenia część wpłat z tytułu VAT: o 66% obniżono sumę należnych wpłat pochodzących z podatku VAT. W zamian za to M. Thatcher zgodziła się, by podstawa obciążenia stawką VAT, przeznaczona na składkę do wspólnego budżetu, została zwiększona z 1% do 1,4%. W ten sposób nastąpił wzrost tzw. zasobów własnych Wspólnoty. Na szczycie w Fontainebleau osiągnięto też porozumienie w kilku innych ważnych kwestiach, w tym w sprawie przyjęcia Hiszpanii i Portugalii do EWG. Uzgodniono też względne ograniczenie wydatków na rolnictwo (ich wzrost nie mógł być wyższy niż wzrost ogólnych wydatków z budżetu wspólnego EWG). 6.3. Ponowne ożywienie: program Europa 1992 (1983-1992) Okres ten cechuje przede wszystkim widoczne ożywienie (zwłaszcza w końcu lat 80.). Nowe impulsy rozwoju ekonomicznego dała przede wszystkim perspektywa zbudowania jednolitego rynku. W czerwcu 1985 r. Komisja przedstawiła Białą Księgę, w której zarysowała program eliminacji istniejących jeszcze barier we współpracy miedzy państwami członkowskimi i osiągnięcie w miejsce 12 gospodarek narodowych (antycypując przyjęcie od 1 stycznia 1986 r. Hiszpanii i Portugalii) jednego wielkiego rynku bez granic ( jednolitego rynku europejskiego ). Okres ten był pod znakiem szybkiej realizacji programu z 1985 r. i przyspieszonego wzrostu gospodarczego, często dzięki wcześniejszemu stosowaniu się firm do nowych rozwiązań? 26 W tym kontekście warto przypomnieć, że wspólnotowy budżet musi być w każdym roku zrównoważony nie może zamykać się deficytem. Każdy wzrost wydatków pociąga więc za sobą wzrost wpłat przez państwa członkowskie, ale wtedy powstają targi co do wysokości tych wpłat. 18

Geneza utworzenia rynku wewnętrznego w ramach Wspólnot Europejskich Zgodnie z Traktatem Rzymskim z 1957 r. o utworzeniu Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej proces integracji gospodarczej w ramach tego ugrupowania miał doprowadzić do utworzenia wspólnego rynku, maksymalnie w ciągu 12 lat. Służyć temu miało wyeliminowanie barier celnych, ograniczeń ilościowych i innych środków o podobnych skutkach dla obrotu towarowego, ustanowienie wspólnej taryfy celnej i wspólnej polityki handlowej wobec krajów trzecich, jak też zniesienie barier w przepływie osób, usług i kapitału. W odniesieniu do obrotu towarowego Traktat przewidywał utworzenie unii celnej. Przewidziano szczegółowy harmonogram i zasady realizacji tego celu. Jak już wcześniej wspomniano, unię celną utworzono 1 lipca 1968, a więc 2,5 roku przed upływem 12-letniego okresu przejściowego. Do tego czasu zniesiono bowiem we Wspólnocie wszystkie cła i bariery pozataryfowe w obrocie miedzy państwami członkowskimi ugrupowania i utworzono wspólną taryfę celną wobec importu z państw trzecich (spoza ugrupowania). Znacznie wolniej postępowało eliminowanie barier w pozostałych dziedzinach współpracy, tj. we wzajemnym przepływie kapitału, osób i usług, co wraz ze swobodą przepływu towarów - jest istotą wspólnego rynku. Wcześniejszej eliminacji barier w przepływie czynników produkcji i usług nie sprzyjał brak harmonogramu działań, który był bardzo precyzyjnie zapisany w odniesieniu do eliminacji barier w przepływie towarów. Jednocześnie likwidacja barier w dziedzinach innych niż towary jest zawsze trudniejsza, bo rodzi większe ryzyko nieprzewidzianych negatywnych skutków. Typowym przykładem jest tu przemieszczanie się pracowników, które w każdym kraju jest traktowane jako temat wrażliwy. Najważniejszą jednak przyczyną opóźnień w kontynuowaniu procesu pogłębiania integracji i stworzenia wspólnego rynku stała się głęboka recesja w połowie lat 70., spowodowana w dużej mierze wcześniejszym załamaniem systemu stałych kursów walutowych (tzw. system walutowy z Bretton Woods) oraz ostrym wzrostem cen ropy naftowej jesienią 1973 r. Priorytetem polityki ekonomicznej poszczególnych państw było przezwyciężenie skutków stagnacji, pobudzenie działalności inwestycyjnej i ograniczenie bezrobocia, a nie dalsze otwieranie rynku na konkurencję ze strony partnerów gospodarczych. Równocześnie jednak utrzymujące się osłabienie aktywności ekonomicznej państw ówczesnej EWG i pogłębianie luki technologicznej wobec głównych rywali, tj. USA i Japonii, które wcześniej przezwyciężyły skutki recesji z połowy lat 70, skłoniły ekonomistów i niektórych polityków do poszukiwania propozycji działań, które by pozwoliły odwrócić wieloletni trend stagnacji i przyspieszyć rozwój gospodarczy regionu (pobudzić aktywność gospodarczą). W I połowie lat 80. pojawiło się kilka takich ważnychpropozycji. Z inicjatywy H.D. Genschera, niemieckiego ministra spraw zagranicznych oraz jego włoskiego kolegi, E. Colombo, Rada Europejska, obradująca w Sztutgarcie w czerwcu 1983r. przyjęła Uroczystą 19

deklarację o Unii Europejskiej. 27 Jeden z punktów tej Deklaracji dotyczył zakończenia rynku wewnętrznego zgodnie z traktatami, w szczególności usunięcia istniejących przeszkód wobec swobodnego przepływu towarów, kapitału i usług, jak też dalszego rozwoju wspólnej polityki transportowej. 28 Kilka miesięcy później Parlament Europejski, w dniu 14 lutego 1984 r. na podstawie inicjatywy A. Spinelli ego przyjął większością głosów propozycję Traktatu o Unii Europejskiej. Projekt przewidywał m.in. utworzenie rynku wewnętrznego i kreślił dalsze etapy jego rozwoju, aż do unii politycznej. Dalsze działania w tym kierunku zostały zmodyfikowane w związku z objęciem prac przez nowo powołaną Komisję Europejską (w styczniu 1985 r.) pod kierownictwem J. Delorsa. Nowa ekipa postawiła sobie za cel dokończenie budowy jednolitego rynku wewnętrznego 29 do końca 1992 r. poprzez eliminację istniejących jeszcze barier. Koncepcja budowy jednolitego rynku opierała się na założeniu pobudzenia mechanizmu konkurencji poprzez liberalizację przepływu towarów, usług, kapitału i siły roboczej. Oczekiwano, że zniesienie istniejących jeszcze barier granicznych oraz zbliżenie warunków działania przedsiębiorstw zwiększy możliwości współpracy produkcyjno-kapitałowej między nimi (korzyści skali), pobudzi konkurencję (wymuszając działania proefektywnościowe), a efektem tego będzie obniżka kosztów produkcji, cen, poprawa konkurencyjności producentów wspólnotowych na rynku światowym (szczególnie wobec USA) oraz przyspieszenie tempa wzrostu gospodarczego. W sytuacji idealnej, na wspólnym rynku, wszystkie towary i usługi powinny być oferowane na takich samych warunkach, jak na rynku krajowym. Aby taki wielki rynek funkcjonował sprawnie, potrzebne są wspólne polityki na szczeblu Wspólnoty lub przynajmniej istotne ich zbliżenie, kosztem ograniczenia indywidualnej polityki poszczególnych krajów. W niektórych dziedzinach takie wspólne polityki wprowadzono już wcześniej (na rynku rolnym, w obrocie towarowym z zagranicą, w transporcie); w innych dziedzinach funkcjonowały rozwiązania wspólne EWG, jednolite dla państw członkowskich, jak też podporządkowane im, dodatkowe instrumenty narodowe. Po zakończeniu realizacji Programu Europa 1992 główną przeszkodą we współpracy między państwami EWG pozostały narodowe waluty i koszty 27 Bulletin of the European Communities, European Communities Commission, No. 6, 1983, s. 24-29. 28 Cyt. za: N. Moussis, Access to European Union, s. 86. 29 Pojęcia wspólny rynek, jednolity rynek i rynek wewnętrzny są zazwyczaj używane zamiennie, jakkolwiek orzeczenie Trybunału Sprawiedliwości wprowadziło w tym względzie subtelne rozróżnienie. Zgodnie z tym orzeczeniem wspólny rynek (common market) jest etapem rozwoju integracji ekonomicznej, który zmierza do eliminacji wszystkich barier wewnątrz handlu Wspólnoty z zamiarem połączenia rynków narodowych w rynek jednolity (single market), stwarzając w efekcie warunki tak bliskie, jak to możliwe, idei prawdziwie wewnętrznego rynku ( genuine internal market (Orzeczenie z 5 maja 1982, sprawa nr 15/81). W efekcie, można uznać, że jednolity rynek jest kontynuacją wspólnego rynku, a końcowym etapem w tym procesie jest rynek wewnętrzny. Inaczej mówiąc, wspólny rynek jest etapem na drodze do rynku wewnętrznego, który, zgodnie z Jednolitym Aktem Europejskim obejmuje obszar bez granic zewnętrznych, na którym zapewniony jest swobodny przepływ towarów, osób, usług i kapitału zgodnie z postanowienia tego Traktatu. (por. N. Moussis, Access... op.cit., s. 85). 20