Konspekt zajęć na temat ochrony krajowych gatunków węży, przeznaczony dla uczniów gimnazjum Cele nauczania: Temat: Ochrona węży występujących w Polsce Wiadomości: poznanie różnych sposobów ochrony węży poznanie cech charakterystycznych w budowie morfologicznej poznanie środowiska życia różnych gatunków węży kształtowanie pojęcia ekologia Umiejętności: postępowanie w przypadku spotkania z wężem rozpoznawanie czterech gatunków krajowych węży: węża Eskulapa, gniewosza plamistego, żmii zygzakowatej i zaskrońca Postawy: wykształcenie postawy nastawionej na ochronę przyrody i jej zasobów zdobycie świadomości odpowiedzialności za środowisko naturalne zrozumienie potrzeby ochrony gatunków, która zapewnia zachowanie różnorodności biologicznej Metody nauczania: wykład informacyjny, opis, opowiadanie, dyskusja, burza mózgów, ćwiczenia z rozpoznawania węży Środki dydaktyczne: foliogramy, zdjęcia, atlasy, tablica, kreda Forma organizacyjna: praca zbiorowa, praca w grupach Strategia: A, E, O Czas trwania: 45 min. Literatura: 1. B. Najbar, Ochrona węży i ich siedlisk, Wydawnictwo Lubuskiego Klubu Przyrodników, Świebodzin 2002. 2. B. Najbar, Wąż Eskulapa, Monografie Przyrodnicze, Wydawnictwo Lubuskiego Klubu Przyrodników, Świebodzin 2004. Przebieg zajęć: I. Faza przygotowawcza przedstawienie się klasie przez prowadzącego zajęcia przedstawienie celu zajęć podanie tematu zajęć Prowadzący wprowadzi uczniów w tematykę zajęć za pomocą następujących pytań: Czy kiedykolwiek widzieliście węża?, Czy potraficie powiedzieć, jaki to był gatunek i wymienić jego charakterystyczne cechy?. Następnie w formie opowiadania opisuje cztery krajowe gatunki węży.
II. Faza realizacyjna 1. Rozpoznawanie krajowych gatunków węży Na kolejnym etapie zajęć prowadzący dzieli uczniów na cztery grupy, każda z nich otrzymuje zdjęcia przedstawicieli czterech gatunków węży i będzie udawała odkrywców nowych gatunków i spróbuje je opisać. Do pomocy uczniowie otrzymują zapisane na pociętych paskach papieru wyrazy i pojęcia, jak np. zygzak wzdłuż grzbietu, jasne plamy za skronią, kolor grzbietu oliwkowo-brązowy, które mają ułożyć pod zdjęciami. 2. Jak się zachować podczas spotkania z wężem? Pytanie to będzie pretekstem do podjęcia krótkiej dyskusji na temat tego, czy wszystkie węże są jadowite, jak się zachowują w przypadku spotkania z człowiekiem i jak powinien zachować się człowiek w przypadku spotkania węża. 3. Co to znaczy, że gatunek jest zagrożony wyginięciem? Za pomocą pytań np.: Co to znaczy, że gatunek jest zagrożony wyginięciem i jakie mogą być przyczyny takiego zjawiska?, uczniowie próbują wyjaśnić pojęcie i wymienić przyczyny zagrożenia węży w Polsce. Pracują w grupach podzielonych wg zasad określonych wcześniej (przedstawiciele grup spróbują wymienić uzgodnione przyczyny zagrożeń węży). Prowadzący za pomocą foliogramów systematyzuje informacje i uzupełnia je, podaje przyczyny wymierania węży. Wymienia szczegółowo przyczyny wymierania węża Eskulapa gatunku skrajnie zagrożonego wyginięciem. Wyjaśnia czym jest Polska czerwona księga zwierząt. 4. Jak chronić węże? Powyższe pytanie jest okazją do wyjaśnienia następujących pojęć: pojęcie siedliska, odpowiedź na pytanie, dlaczego trzeba chronić siedliska węży pojęcie środowiska naturalnego, podkreślenie, że jesteśmy częścią natury i chroniąc ją chronimy różnorodność biologiczną pojęcie różnorodności gatunkowej odpowiedź na pytanie, jak chronią węże przyrodnicy (które węże są najrzadsze, metody czynnej ochrony, reintrodukcja itp.) Nauczyciel prosi uczniów, aby sami spróbowali wymyślić, co mogą zrobić, aby chronić gatunki węży, burza mózgów. Pomysły zapisuje na tablicy i wskazuje, które z nich mogą być realizowane przez samych uczniów. Prowadzący kieruje pracą uczniów w celu sprecyzowania konkretnych sposobów ochrony, które mogą być realizowane przez uczniów: nie zabijanie, w przypadku spotkania nie niepokojenie, tłumaczenie innym, dlaczego węże są potrzebne, ekologiczny styl życia. III. Faza podsumowująca Każdy z czteroosobowej grupy uczniów otrzymuje do cichego czytania tekst opowiadający o zachowaniach węży w przypadku spotkania z człowiekiem (każdy uczeń czyta o zwyczajach innego gatunku węży). Na podstawie tekstu zostaje przeprowadzony test sprawdzający zdobyte wiadomości i umiejętności. Uczniowie rozwiązują test w grupach. Na zakończenie zajęć na podstawie zdobytych wiadomości prowadzący wyjaśnia wspólnie z uczniami definicję ekologii. Uczniowie mogą sami spróbować wyjaśnić to pojęcie w formie krótkiej dyskusji. Prowadzący kieruje dyskusją w celu sprecyzowania konkretnego pojęcia: Ekologia nauka o organizmach, ich środowisku życia i zależnościach pomiędzy nimi.
Przewidywane osiągnięcia uczniów: Uczeń: wymieni i nazwie gatunki węży występujące w Polsce, wymieni cechy charakterystyczne czterech gatunków węży dotyczące morfologii i środowiska ich życia, scharakteryzuje zachowania czterech gatunków węży, wyjaśni pojęcie gatunku zagrożonego wyginięciem, wyjaśni, ze węże są częścią przyrody, która trzeba chronić, określi zasady zachowania się człowieka w przypadku spotkania z wężem, pozna zachowanie czterech gatunków węży w przypadku spotkania z człowiekiem, kształtuje ekologiczną postawę, rozwija umiejętności pracy w grupie. Odpowiedzi do testu 1. A 2. B 3. A 4. D 5. C 6. odpowiedź: martwego 7. odpowiedź: A. 2 B. 4 C. 1 D. 3 8. wąż Eskulapa, wspinać
Tekst do cichego czytania Zaskroniec zwyczajny Do najczęstszych zachowań zaskrońca w przypadku spotkania z człowiekiem można zaliczyć ucieczkę wąż ten porusza się szybko i zwinnie, a ubarwienie ochronne pomaga mu szybko zniknąć z oczu wśród gęstej roślinności czy w wodzie. W momencie pochwycenia wyrzuca z kloaki cuchnącą żółtą ciecz. W obliczu bezpośredniego zagrożenia, udaje martwego, potrafi nienaturalnie wyginać i zwijać ciało, wywracać się na boki, na grzbiet, rozszerzając przy tym szczęki i wysuwając język. Gdy zagrożenie minie starają się szybko uciec. Niekiedy zaskrońce wydzielają krew z błon śluzowych, potrafią ponadto owijać się wokół różnych przedmiotów, co znacznie utrudnia ich pochwycenie, nerwowo wywijać końcówką ogona, wywoływać konwulsje. Czasem głośno syczą, symbolicznie atakują wroga poprzez spłaszczenie okolicy głowy i ustawieniu ciała w pozycji kobry. Znane są próby ugryzienia przeciwnika. Dla człowieka niegroźny. Gniewosz plamisty Gniewosz plamisty, jak sama nazwa wskazuje, należy do węży gniewnych, nerwowych i odważnych, ale jego podstawową formą obronną jest ucieczka. W środowisku naturalnym ze względu na ochronne ubarwienie jest trudny do zauważenia. W przypadku zaskoczenia gniewosza na otwartej powierzchni wąż ten nieruchomieje, następnie zwija się i przyjmuje groźną postawę. Podczas chwytania, w przeciwieństwie do zaskrońca, nie zawaha się ugryźć. Dla człowieka niegroźny. Żmija zygzakowata Żmija zygzakowata jest zwierzęciem powolnym o ograniczonych możliwościach ucieczki, zwłaszcza ciężarne samice. Zaskoczona żmija stara się uciec, a jeśli ucieczka jej się nie uda zwija się w kłębek i zaczyna głośno syczeć. Gdy takie odstraszające zachowanie nie pomaga i człowiek się zbliży po wyrzuceniu przedniego odcinka ciała na 20-40 cm, stara się go ukąsić i umknąć. Żmija atakuje tylko wtedy, gdy czuje się zagrożona, jest to zachowanie spowodowane niemożliwością ucieczki oraz strachem przed człowiekiem i większymi zwierzętami. Wąż Eskulapa Wąż Eskulapa jest dużym, sprawnym i szybkim wężem, który w momencie zagrożenia najchętniej ucieka do pobliskiej kryjówki, w gęstwinę roślinności lub wspina się na drzewo. Gdy nie ma możliwości ucieczki zwija się, syczy i wyrzuceniem przedniego odcinka ciała stara się odstraszyć wroga. Potrafi owijać się wokół różnych przedmiotów, od których trudno go oderwać. Pochwycony zajadle gryzie i zaciska się np. wokół ręki. Dla człowieka niegroźny.
Test (po przeczytaniu tekstu) Po przeczytaniu tekstu spróbujcie wykonać poniższe zadania: odpowiedzieć na pytania testowe (jest to test jednokrotnego wyboru, tylko jedna odpowiedź jest prawidłowa), uzupełnić brakujące wyrazy i połączyć pojęcia. 1. Które z węży w przypadku spotkania z człowiekiem ratują się ucieczką: a) żmija zygzakowata, b) wąż Eskulapa, c) zaskroniec zwyczajny, d) wszystkie cztery gatunki węży występujące w Polsce. 2. Który wąż potrafi wydzielać krew z błon śluzowych, aby zrobić wrażenie na swoim wrogu: a) gniewosz plamisty, b) zaskroniec zwyczajny, c) wąż Eskulapa, d) żmija zygzakowata. 3. Który wąż w przypadku schwytania w przeciwieństwie do zaskrońca nie zawaha się ugryźć: a) gniewosz plamisty, b) żmija zygzakowata, c) wąż Eskulapa, d) zaskroniec zwyczajny. 4. Które z węży są niegroźne dla człowieka: a) zaskroniec zwyczajny, b) gniewosz plamisty, c) waż Eskulapa, d) wszystkie wymienione gatunki. 5. Który wąż zanim ukąsi zwija się w kłębek i głośnym sykiem ostrzega nie zbliżaj się! : a) wąż Eskulapa, b) gniewosz plamisty, c) żmija zygzakowata, d) zaskroniec zwyczajny. 6. Uzupełnij brakujące wyrazy: W momencie zagrożenia, np. w przypadku spotkania z człowiekiem, zaskroniec zwyczajny potrafi udawać... 7. Połącz w pary cechy z gatunkami węży A Jedyny jadowity wąż występujący w Polsce. B Jego nazwa pochodzi od gniewnego i odważnego zachowania w momencie zagrożenia. B Należy do najdłuższych węży w Polsce. D Dobrze czuje się w pobliżu środowisk wodnych, jest doskonałym pływakiem. 1. Wąż Eskulapa 2. Żmija zygzakowata 3. Zaskroniec zwyczajny 4. Gniewosz plamisty 8. Uzupełnij brakujące wyrazy:...... jest dużym, szybkim i sprawnym wężem, który w momencie zagrożenia stara się umknąć do pobliskiej kryjówki. Potrafi doskonale... się na drzewa. Jest to najbardziej zagrożony wyginięciem gatunek węża w Polsce.