ZRÓŻNICOWANIE WIEKOWE JAKO UWARUNKOWANIE W PROCESACH WYCHOWANIA I KSZTAŁCENIA FIZYCZNEGO. Opracowała: mgr Edyta Tyjas Studia Podyplomowe Wychowanie Fizyczne Sosnowiec 2005
Ćwiczenia ruchowe, dobierane w sposób dowolny, nie zawsze są pozytywnym czynnikiem rozwoju dziecka, którego organizm w procesie ontogenezy ulega stałym przemianom ilościowymi i jakościowym. Przemyślane stosowanie różnych elementów ruchowych, zarówno ze względu na odmienne ich natężenie, jak i zmienne tempo rozwoju organizmu, będzie możliwe po uprzednim zaznajomieniu się z rozwojem morfologicznym, fizjologicznym i psychicznym dziecka. Proces doskonalenia sprawnościowego może odbywać się na bazie rozwoju morfologicznego, fizjologicznego i psychicznego. Stąd potrzeba prześledzenia rozwijającego się wraz z wiekiem układu kostno-stawowego, mięśniowego, aparatu oddechowo-krążeniowego, układu nerwowego i związanych z nim narządów zmysłu. Rozwój biologiczny to nie tylko wizualna zmiana dwóch podstawowych zewnętrznych wskaźników morfologicznych, jakimi są wysokość ciała i jego masa, ale całokształt procesów biologicznych i psychicznych zmierzających do przygotowania osobnika do samodzielnego i aktywnego życia w grupie społecznej. Całokształt tych procesów możemy określić jako rozrost, różnicowanie i dojrzewanie. Rozrost wiąże się ze zwiększeniem wymiarów masy ciała; różnicowanie to zmiana pozycji proporcji ciała, przebudowa struktury komórek i tkanek. Zmiany te pozwalają na doskonalenie funkcji poszczególnych układów i narządów w następnym etapie rozwoju biologicznego- dojrzewaniu. Przemieszczenie się ciała w przestrzeni, a więc wykonywanie różnorodnych ruchów i czynności możliwe jest dzięki sztywnym elementom kostnym, ruchomym stawom i mięśniom zmieniającym napięcie pod wpływem impulsów nerwowych. W wielu od 7-15 lat można zaobserwować stały, lecz nie równomierny rozwój aparatu ruchu. Rozwój ten, odznaczający się wraz z wiekiem indywidualnymi różnicami, obejmuje właśnie procesy rozrostu, różnicowania i dojrzewania. Poszczególne procesy rozwojowe występują w stałej określonej kolejności, a ich dynamika jest wyznaczona głównie czynnikami genetycznymi. Do zakończenia wzrastania, co trwa zwykle 20 lat, wysokość ciała zwiększa się przeciętnie o około 120cm (146). Przyrosty wysokości ciała wahają się od 1-3 cm do ponad 20 cm(134) w ciągu jednego roku. W momencie urodzenia chłopcy charakteryzują się nieco większą wysokością i większą masą ciała niż dziewczęta. Jest to różnica sięgająca 1-3 % wysokości ciała i 4% masy ciała. W przedziale od 1 do 9 roku życia szybkość wzrastania u obu płci jest niemal jednakowa, tak że w porównaniu z dymorfizmem dorosłych osobników różnice w zakresie prawie wszystkich wymiarów są małe. Wysokość ciała jest wypadkową różnego tempa rozwoju składających się na nią elementów kostnych. W rośnięciu kręgosłupa można wyróżnić trzy fazy: - pierwsza, w której kręgosłup rośnie szybciej niż zwiększa się długość innych elementów ciała, trwa do 3 roku życia, - druga kończy się w okresie pokwitania ( 10-12 roku życia) i charakteryzuje się wolniejszym tempem rośnięcia, - trzecia trwa do okresu dorastania odznacza się szybszym rozwojem kręgosłupa. Najintensywniejsze zmiany wysokości ciała obserwuje się u dzieci w ciągu pierwszych trzech lat życia. Następne niewielkie przyspieszenie tempa wzrostu przypada na wiek 6-7 lat. Ponowne, znaczne przyspieszenie wzrastania wysokości ciała u chłopców daje się zauważyć w wieku 12,5-15 lat, a u dziewcząt dynamiczne zwiększenie wysokości ciała pojawia się około 2 lata wcześniej. Przyspieszenie to, występuje u wszystkich dzieci, a różniące się natężeniem i czasem trwania, jest zjawiskiem trwałym i nosi nazwę skoku pokwitaniowego. W skoku pokwitaniowym bierze udział każdy kostny i mięśniowy wymiar ciała, powiększają się narządy rozrodcze i wzrasta siła mięśniowa. I tak, np. szczyt wzrastania masy ciała następuje w szóstym miesiącu po szczycie wzrastania wysokości ciała. W okresie pokwitania różnice dymorficzne zaczynają wyraźnie zaznaczać się. Dymorfizm płciowy aż do początków okresu pokwitania jest uwarunkowany chromosomami określającymi płeć osobnika Różnice dymorficzne nie ograniczają się tylko do wielkości, ale i innych proporcji oraz stosunków między składnikami ciała. - 2 -
U dziewcząt skok pokwitaniowy jest nieco mniejszy, a szczytowa szybkość wzrastania wynosi przeciętnie 8 cm w stosunku rocznym. Późniejsza różnica w rozmiarach dorosłych mężczyzn i kobiet jest w głównej mierze wynikiem odrębności skoku pokwitaniowego. Dochodzi do tego zróżnicowanie w tym okresie tempa wzrastania, będące skutkiem zróżnicowanego również wydzielania hormonów. Przed skokiem pokwitaniowym dziewczęta i chłopcy mają przeciętnie tę samą wysokość ciała. Wolniejszy proces dojrzewania charakterystyczny dla osobników męskich prowadzi do tego, że dziewczęta w wieku 10,5-13 lat są wyższe i cięższe niż chłopcy. Dziewczęta w chwili urodzenia, a nawet w okresie płodowym są bardziej dojrzałe pod względem rozwoju kośćca niż chłopcy. Będąc w tym samym co chłopcy wieku kalendarzowym, dziewczęta są w starszym wieku fizjologicznym. Przejściowa dominacja dziewcząt kończy się w momencie wchodzenia chłopców w wiek skoku pokwitaniowego, po której zakończeniu przewyższają oni dziewczęta o około 10% pod względem masy i większości wymiarów zewnętrznych. Kości osobników męskich mają grubszą warstwę korową i gęstszą masę kostną. U dziewcząt nasady kości kostnieją o około 2 lata wcześniej niż u chłopców. Górne i dolne powierzchnie trzonów kręgowych kostnieją już około 15-16 roku życia. Nasadami najwcześniej ulegającymi kostnieniu są nasady mieszczące się w obrębie stawu łokciowego. U osobników, u których proces kostnienia jest spóźniony nasady te kostnieją w wieku 18 lub 19 lat. Kostnienie nasad w obrębie stawu kolanowego obserwuje się już w wieku 17 lat u wcześniej dojrzewających mężczyzn. Szczyty wyrostów kolczystych pozostają chrzęstne na swoich powierzchniach do około 18 lat. Stąd wytłumaczalny jest fakt, że największa efektywność poprawy wad postawy ciała występuje do okresu pokwitania. Ostatnią nasadą, która ulega skostnieniu około 24 roku życia jest przyśrodkowy koniec obojczyka. W momencie rozpoczynania skoku pokwitaniowego, niemalże wszystkie zęby są już uwapnione lub wyrżnięte: przeciętny wiek wyrzynania zębów stałych u dziewcząt wynosi 10,5 roku, a u chłopców około 11,5 roku. Dzieci wcześniej dojrzewające są na ogół wyższe i cięższe od późno dojrzewających, a nawet na kilka lat przed początkiem pokwitania. Im wcześniej u danego ucznia występuje skok pokwitaniowy, tym bardziej jest on intensywny. Stąd u dzieci wcześniej dojrzewających udział skoku pokwitaniowego w osiągnięciu ostatecznej wyskości ciała jest większy, ze względu na wcześniejsze osiągnięcie całkowitych wymiarów ciała. Najszybciej szczyt wzrastania na długość osiągają kości kończyn dolnych, następnie szerokość barków i klatki piersiowej. Odcinki dalsze kończyn dolnych są w swoim rozwoju bardziej zaawansowane niż ich odcinki bliższe. Najdłużej wzrastającą częścią ciała jest tułów, który w pełni kostnieje około 20 roku życia. Całkowite uformowanie się miednicy następuje dopiero między 22 a 23 rokiem życia. Po skoku pokwitaniowym obserwujemy bardzo wyraźne różnice u obu płci w rozmiarach i proporcjach ciała, które w znacznym stopniu uwarunkowane są przez czynniki genetyczne. Jednak proces zmiany proporcji dziecka na proporcje człowieka dorosłego trwa dłużej u chłopców niż u dziewcząt. Po skoku pokwitaniowym sylwetka chłopca, w stosunku do dziewcząt, charakteryzuje się większą wysokością ciała, dłuższymi kończynami dolnymi i górnymi, szerszą klatką piersiową, szerszymi barkami i węższymi biodrami. Elementem silnie uzewnętrzniającym różnice obu płci jest zmniejszający się u chłopców wskaźnik miedniczno-barkowy oraz zwiększający się u nich wskaźnik obwodów tułowia. Większa długość nóg u chłopców, w stosunku do dziewcząt, to w głównej mierze efekt dłuższego wzrastania u nich tych kończyn przed skokiem pokwitaniowym ( skok pokwitaniowy chłopców w stosunku do skoku pokwitaniowego dziewcząt występuje przeciętnie dwa lata później). Węższa miednica u chłopców związana jest z występującym u nich już w momencie urodzenia, mniejszym kątem rozwarcia kości łonowych, mniejszym wcięciem kulszowym i mniejszymi kątami panewkowymi niż u dziewcząt. U dzieci i młodzieży występuje dynamiczna zmiana stosunków pomiędzy trzema tkankami: kostną, mięśniową i tłuszczową. Wszystkie trzy stanowią o wielkości masy ciała. - 3 -
Tkanka tłuszczowa jest niepotrzebnym balastem, ujemnie koreluje z cechami motorycznymi. Dlatego uczniowie o bardzo wysokim procencie tkanki tłuszczowej, w stosunku do całkowitej masy mięśniowej, są mniej wydolni, a ich potencjał motoryczny jest niższy. W wieku od 1-6 lub 8 lat podskórna tkanka tłuszczowa określająca tłuszcz całkowity człowieka, zmniejsza się równomiernie, pod względem ilości bezwzględnej. Potem zaczyna powoli wzrastać, proporcjonalnie bardziej na tułowiu niż na kończynach. Wzrost tkanki tłuszczowej u dziewcząt trwa nieprzerwanie, a szczególnie wyraźnie podwyższa się od momentu uzyskania przez nie dojrzałości płciowej, której wyraźnym sygnałem jest pierwsza miesiączka. U dziewcząt tkanka tłuszczowa gromadzi się głównie na biodrach i kończynach dolnych- zwłaszcza udach. U chłopców cecha ta w dalszych etapach wzrastania osobników męskich ulega redukcji. Mięśnie swój szczyt pokwitaniowy osiągają mniej więcej w 3 miesiącu po szczycie pokwitaniowym wysokości ciała. Procesy rozwojowe modelują mięsnie odpowiednio do funkcji, jakie maja one spełniać. Rozwój umięśnienia wiąże się z coraz lepszym ich unerwieniem, unaczynieniem, ukrwieniem, przyrostem na długość, który towarzyszy szybkiemu rozrostowi kości. Dalsze zmiany mięśniowe to zwiększenie się przekroju poprzecznego włókien mięśniowych, co wizualnie kojarzy się z rozrostem mięśniowym młodzieży. Wraz z wiekiem zwiększa się indywidualne zróżnicowanie budowy mięśni. Początkowo nieznaczne, widoczne już w wieku 7-8 lat, różnice pogłębiają się poprzez bodźce ruchowe i pracę fizyczną. Aktywność ruchowa jest z jednej strony silnym bodźcem stymulującym rozrost masy mięśniowej u dzieci i u młodzieży, a z drugiej strony czynnikiem zmniejszającym tkankę tłuszczową. Mięsnie poddawane odpowiednim ćwiczeniom, przez skracanie swoich długości i wzmacnianie napięcia, zwiększają swoją siłę wskutek nie tylko przyrostu roboczego włókien, lecz także dzięki wytwarzaniu coraz precyzyjniejszej koordynacji napięcia mięśniowego. Systematyczne ćwiczenia fizyczne, wykonywane w sprzyjających warunkach, wpływają na lepsze ukrwienie mięśni. Zwiększenie powierzchni tych naczyń krwionośnych- to lepsze rozprowadzenie tlenu, substancji budulcowych i energetycznych, które są wykorzystywane przez poszczególne mięśnie. Tkanka mięśniowa dziecka, w porównaniu z tkanka mięśniową osobnika dojrzałego, zawiera duży procent wody, mniejszą ilość elementów białkowych, tłuszczów i związków nieorganicznych. Wraz z wiekiem zwiększa się procentowy stosunek masy mięśni do masy ciała, i tak: - u dzieci w wieku 8 lat wynosi 27 %, - w wieku 17-18 lat wzrasta do 44,2 %. W procesie rozwoju osobniczego zachodzą zmiany proporcji pomiędzy częścią kurczliwą mięśnia i jego ścięgnem. Brzusieć mięśniowy, odznaczający się kurczliwością, wydłuża się do około 23-25 roku życia. Optymalne zróżnicowanie i dojrzałość tkanka mięśniowa osiąga w 18-20 roku życia. Najwcześniej duże mięśnie kończyn i tułowia, a dopiero potem pozostałe drobne mięśnie. W wieku od 2-4 lat bardzo intensywnie rozwija się mięsień długi grzbietu, odgrywający dużą rolę w statyce kręgosłupa. Kształtowanie się postawy ciała jest ściśle związane z rozwojem umięśnienia oraz zmianą proporcji i krzywizn kręgosłupa: - wygiętych ku przodowi- lordozy szyjnej i lędźwiowej - wygiętej do tyłu kifozy piersiowej Układ krzywizn kręgosłupa - 4 -
Rozumienie zachodzących zmian ma bardzo duże znaczenie w procesie wychowania fizycznego, którego zadania nie ograniczają się tylko do funkcji stymulujących, lecz i korygujących niekorzystne wpływy środowiskowe. Ukształtowana około 9 roku życia równowaga kręgosłupa, w okresie pokwitania na skutek szybkiego wzrostu kończyn i związanego z tym przemieszczania się ku górze środka ciężkości ciała, ulega zachwianiu. Zachwianiu temu sprzyja brak równowagi mięśniowej pomiędzy tylną i przednią ścianą kręgosłupa. Stosowanie różnorodnych, zmieniających się ćwiczeń przeciwdziała formowaniu się wad postawy ciała. Wczesny trening specjalistyczny, ukierunkowany na doskonalenie określonych schematów ruchowych wpływa na deformację postawy ciała, przejawia się między innymi jako: - odstające łopatki - różnego rodzaju skoliozy - płaskostopie - szpotawość i koślawość kolan Skrzywienie boczne kręgosłupa. Odchylenie rozwojowe kończyn dolnych. Po skoku pokwitaniowym następuje doskonalenie funkcji aparatu więzadłowego, wzmocnieniu ulegają mięsnie, następuje kostnienie stref wzrostowych kości. Zmiany te wpływają na kształtowanie narządu ruchu, stabilizację kręgosłupa, miednicy i kończyn dolnych. Sprawne działanie aparatu ruchu wiąże się także z funkcjonalną ruchliwością mięśni. Od niej zależy rytm pobudzeń, który mięsień zdolny jest odtworzyć ruchem. Funkcjonalną ruchliwość mięśni można zwiększyć przez pobudzenie, odpowiednie pod względem siły, czystości i częstotliwości. Sprawne działanie aparatu ruchu zależy nie tylko od odpowiednio wykształconych układów: stawowowiązadłowego i mięśniowego, ale i od układu nerwowego, który jest czynnikiem koordynacyjnym. Już w 13-14 roku życia układ nerwowy dziecka nie różni się od tego, jaki jest właściwy osobnikom dorosłym. Podstawową rolę w tym zakresie przypisuje się analizatorowi ruchowemu, który w wieku 12 lat osiąga stopień rozwoju właściwy ludziom dorosłym. Czucie mięśniowo-stawowe, czyli tzw. propriocepcja, zapewnia sprawne działanie układu mięśniowego. Znajdujące się w mięśniach, stawach i ścięgnach receptory orientują ośrodkowy układ nerwowy o położeniu, szybkości i sile ruchów wykonywanych w różnych stawach przez określone mięśnie. W wieku 8-10 lat receptory stawowe osiągają pełną wrażliwość czuciową, a w wieku 12-14 lat wysoki stopień unaczynienia włosowatego- torebka stawowa. Optymalny rozwój stawów przypada na 16-5 -
rok życia. Czucie mięśniowo- stawowe doskonali się stosunkowo szybko do momentu rozpoczęcia okresu pokwitania, nieco wolniej około 18-25 roku życia. Podstawową rolę w zaopatrywaniu czynnego układu ruchu w energię, w przyspieszeniu procesów odnowy i przywracaniu zużytego potencjału energetycznego odgrywają układy oddychania i krążenia. U obu płci, bez wyraźnych różnic, zmniejsza się częstotliwość oddechów. Chłopcy mają o 10% większą pojemność życiową płuc, nawet jeśli się ją oblicza w stosunku do powierzchni ciała. Pojemność życiowa płuc, która jest pośrednim miernikiem wydolności roboczej organizmu, zwiększa się do około 25 roku życia. Minutowa wentylacja płuc ulega u kobiet zwiększeniu się do 15 roku życia, a u mężczyzn do 25 roku życia. Wraz z wiekiem zwiększa się również ciężar serca i przekrój tętnic, obniża się częstotliwość skurczów serca, przy zwiększającej się jednocześnie pojemności wyrzutowej serca. Częstotliwość tętna u obu płci jest mniej więcej taka sama aż do około 11 lat, a proces jej obniżania następuje w mniejszym stopniu u dziewcząt. Tętno spoczynkowe jest o 10% mniejsze u mężczyzn niż u kobiet. Wielkość serca dziecka jest proporcjonalna do masy ciała, a mięsień sercowy dziecka jest nie mniej wydolny niż osoby dorosłej. W okresie pokwitania pojawiają się znaczne różnice płciowe w funkcjach fizjologicznych, zwłaszcza u chłopców zmienia się fizjologiczna reakcja na wysiłek. Poprawa wyników sportowych nie jest jednak związana wyłącznie ze wzrostem wymiarów ciała i siły, lecz także z większą dojrzałością funkcjonalną układów krążenia i oddychania. W fazie pokwitania obserwuje się bardzo zdecydowany wzrost ciśnienia skurczowego krwi, które szybko osiąga poziom właściwy ludziom dorosłym, przy czym u dziewcząt wzrost ten następuje wcześniej niż u chłopców. Dymorficzna różnica w ciśnieniu skurczowym jest prawdopodobnie wynikiem większej spoczynkowej pojemności skurczowej serca, pokrywającej się z większym wzrostem rozmiarów serca u mężczyzn. W okresie pokwitania u chłopców zwiększa się liczba czerwonych ciałek krwi. Wzrost ten u dziewcząt kończy się wraz z wiekiem pierwszej miesiączki, a u chłopców trwa do 18 roku życia. Ilość hemoglobiny w stosunku do masy ciała jest większa u chłopców niż u dziewcząt. U chłopców zwiększa się też hematokryt, czyli masa krwinkowa. Przyczyny występujących różnic w wartości wymienionych wskaźników nie są do tej pory dostatecznie wyjaśnione. Wymienia się tu z jednej strony działanie męskiego hormonu płciowego testosteronu, a z drugiej strony wiąże się to także z występowaniem u mężczyzn większej procentowo masy mięśniowej. W okresie pokwitania, u chłopców zwiększa się objętość krwi, głównie wskutek wzrostu liczby krwinek czerwonych, podczas gdy w dzieciństwie nie ma pomiędzy obu płciami żadnej różnicy. Od urodzenia spada podstawowa przemiana materii- rozumiana jako ilość ciepła wytwarzanego na 1 m 2 ciała. Względny jej wzrost w okresie pokwitania jest odbiciem wzrastającej, w tym czasie, aktywności związanej z budową nowych tkanek. Podstawowa przemiana materii wskazuje na większe spoczynkowe zużycie tlenu u chłopców niż u dziewcząt. Rozbudowane u chłopców mięśnie charakteryzują się większym spoczynkowym zużyciem tlenu, niż tkanka tłuszczowa występująca w większej ilości u dziewcząt. Przy względnie wysokim u dziecka poziomie przemiany materii, zmęczenie mięśniowe występuje szybciej, ale dzięki obfitszemu dostarczeniu tlenu szybsza jest także regeneracja sił dziecka. Przedstawione wybrane elementy rozwoju biologicznego dzieci i młodzieży są ściśle związane z przemianami ilościowymi i jakościowymi w obrębie gruczołów dokrewnych i pod kontrolą hormonów, które wywierają wpływ na przebieg różnych procesów życiowych organizmu ludzkiego. Tarczyca produkuje hormon tyroksynę, wpływa na wzrost organizmu w okresie jego rozwoju, pobudza przemianę materii i wywiera wpływ na ośrodkowy układ nerwowy. Gruczoły przytarczyczne- regulują przemianę wapniowo-fosforową. - 6 -
Grasica - wpływa na przemianę wapnia w utroju, a więc rozwój kości i proces kostnienia. Nadnercze - reguluje gospodarkę wodną organizmu, przemianę węglowodanów, działa na krwiobieg i regulację ciepła. Przysadka mózgowa zajmuje nadrzędne stanowisko w stosunku do innych gruczołów układu wewnątrzwydzielniczego i reguluje ich czynności. Szyszka wywiera wpływ na rozwój gruczołów płciowych w okresie dojrzewania. Trzustka wytwarza hormon insulinę zapobiegającą nagromadzeniu się we krwi nadmiernej ilości cukru, a także ułatwiającą spalanie się cukru. Jądra i jajniki wytwarzają hormony płciowe, które wpływają na rozwój narządów płciowych i występowanie drugorzędnych cech płciowych. Śledzenie zmian mechanizmów kontroli i koordynacji aktywności ruchowej dzieci jest utrudnione ze względu na ich bardzo duże różnice rozwojowe międzypopulacyjne i osobnicze, które zauważa się w fazie pokwitania. Właściwymi elementami określającymi uzdolnienia motoryczne człowieka w procesie ontogenezy są etapy rozwoju układu nerwowego i hormonalnego. Czynniki natury morfologicznej mają tu znaczenie drugorzędne. Mózg już w przedziale 7-16 lat uzyskuje masę zbliżoną do właściwej dla osobników dorosłych, a różnicowanie i dojrzewanie komórek mózgowych trwa do około 8 14 roku życia. Świadoma kontrola zachowań dziecka i związanych z nimi działalności psychomotorycznych możliwa jest już w wieku przedszkolnym. Stopień tej kontroli odpowiada właściwościom osób dorosłych. Dalsze doskonalenie mechanizmów kontroli, sprawowanej przez system nerwowy w głównej mierze odbywa się drogą gromadzenia doświadczeń. W wieku 8 10 lat obserwuje się bardzo intensywny rozwój czucia skórnego. W miarę rozwoju struktury i dojrzewania układu nerwowego zmniejsza się liczba popełnianych przez dziecko błędów, w trakcie różnorodnej jego działalności, chociaż struktury ruchowe, uwarunkowane treningiem, są w młodszym wieku szkolnym jeszcze dość chwiejne. Uogólnienia i związki warunkowe w wieku 10-12 lat stają się trwalsze i szybciej podlegają automatyzacji. Dzieci tych kategorii wiekowych łatwo przyswajają sobie nowe formy ruchowe, umiejętnie selekcjonując i przetwarzając dane. W okresie pokwitania, kiedy zaznacza się silny wpływ hormonów płciowych, związki warunkowe powstają nieco wolniej, wzrasta też ilość prób potrzebnych do opanowania określonego ruchu. Rozwój każdego dziecka na skutek wpływu wielu czynników wewnętrznych i zewnętrznych ma pzrebieg indywidualny. Zróżnicowanie to jest bardzo widoczne w obrębie jednej klasy szkolnej, gdzie dzieci będące w tym samym wieku kalendarzowym różnią się wysokością ciała i jego masą oraz poziomem sprawności. Do czynników, które mają wpływ na tempo rozwoju biologicznego można m. in. zaliczyć: - genetyczną regulację tempa rozwoju - typ budowy somatycznej - różnice społeczno-ekonomiczne dotyczące chociażby odżywiania - wahania sezonowe - choroby - częstotliwość wykonywania ćwiczeń fizycznych - stresy środowiskowe W momencie urodzenia wymiary dziecka odzwierciedlają niemal wyłącznie działanie środowiska macicy i zależą jedynie od czynników matczynych. W tym okresie genotyp dziecka nie wywiera żadnego wpływu na jego rozwój. W ciągu całego procesu wzrastania występuje genetyczna regulacja tempa rozwoju. Genetycznie uwarunkowane są także ostateczne rozmiary ciała. Stąd po skoku pokwitaniowym przewidywanie ostatecznych wymiarów ciała dziecka o podobieństwo jego rozwoju do rozwoju fizycznego rodziców staje się coraz bardziej widoczne. W znacznym stopniu u dziewcząt regulowany jest dziedzicznie czas pierwszej miesiączki. - 7 -
Wśród dziewcząt, wcześniej dojrzewające mogą swym typem budowy ciała być zbliżone bardziej do osobników endomorficznych. Osobnicy o linearnym typie budowy, zarówno chłopcy, jak i dziewczęta, rozwijają się później, są mniej zaawansowani w każdym wieku kalendarzowym. Typologia budowy morfologicznej zaproponowana przez W.H.Sheldona wyróżnia trzy typy budowy ciała: endomorficzny, mezomorficzny i ektomorficzny. Endomorfia charakteryzuje się miękkością i okrągłością kształtów, dominacją otłuszczenia i zdolnością jego odkładania: szerokimi biodrami, twarzą o rysach miękkich. Mezomorfia podkreśla mocną budowę somatyczną przez gruby kościec i silne umięśnienie, a więc atletyczny typ budowy. Ektomorfia cechuje linearność, smukłość i delikatność budowy, uboga tkanka tłuszczowa i wyraźna przewaga wysokości ciała nad jego masą. Skok pokwitaniowy nie powoduje radykalnych zmian w budowie ciała, stąd typ budowy omatycznej jest rozpoznawalny bardzo wcześnie. Złe i niesystematyczne odżywianie, ciężkie i długotrwałe choroby, brak regularnego snu, złe warunki domowe i sytuacje stresowe wpływają na opóźnienie wzrastania, dojrzewanie kośćca i pojawienie się samego skoku pokwitaniowego. Czas wystąpienia skoku pokwitaniowego jest wskaźnikiem podanych wyżej niedoborów. Przy lepszym odżywianiu organizm wraca do swojej genetycznej krzywej wzrastania. Dziewczęta są bardziej odporne na niekorzystne warunki środowiskowe, o czym świadczy mniejsza skłonność do odbiegania od swoich krzywych wzrastania. Najszybsze przeciętne wzrastania wysokości ciała obserwuje się w okresach wiosennych, a szybsze zwiększenie masy ciała w miesiącach jesiennych. Wyniki badań nie potwierdzają wpływu racjonalnych zajęć treningowych na rozrost kości na długość. Systematycznie i właściwie prowadzone zajęcia ruchowe zwiększają masę mięśniową, zmniejszają otłuszczenie, wpływają na przyspieszenie tempa rozwoju i ogólną budowę ciała. Należy pamiętać również o tym, że zbyt intensywny trening może hamować proces rośnięcia dzieci poddanych niezbyt przemyślanym i niekontrolowanym zabiegom trenerów, dla których wynik sportowy jest czynnikiem dominującym w danej dyscyplinie sportowej. Z przedstawionych wyżej zagadnień, dotyczących rozwoju dzieci w wieku szkolnym można zauważyć, że wiek wchodzenia poszczególnych uczniów w kolejno następujące po sobie okresy rozwoju jest bardzo zróżnicowany. Trudno jest więc, mając na uwadze zmiany w rozwoju ciała, czynnościach fizjologicznych, postawie społecznej, kierować się wiekiem kalendarzowym jako jedynym kryterium dojrzałości biologicznej. Etapy rozwoju motorycznego wraz ze wskazaniami wychowawczymi wg Z. Gilewicza, 1964 Wiek(lata) Cechy rozwojowe Charakterystyka Ingerencja wychowawcza 7-9 Umięśnienie i kościec sformowane, Zabawy towarzyskie. Ambicja Zabawy gromadne. ale mało wytrzymałe na wysiłek. popisu i przodowania w Początki gier. Ruchowe Reakcja nużenia się przy monotonii zabawowych formach ruchu. ilustracje. Proste formy podniet. Brak zrostów trzonów kości z nasadami. Obniżenie ię przyrostu wzrastania, przyrostu wagi i ruchliwości. Pierwsze oznaki refleksji Zainteresowania ścisłym ruchem. Duża potrzeba ruchowego wyżycia się. Zabawy konstrukcyjne. Zainteresowanie regułą gimnastyki. Wszechstronność ćwiczeń ruchowych. Ćwiczenia korektywne w formie zabawy i gry. - 8 -
9-12 Rosnący wciąż kościec. Niedostateczna wytrzymałość na wysiłek. Formowanie się lędźwiowej krzywizny kręgosłupa. Słaba siła mięśni. Obniżenie się ruchliwości. Umiejętność ześrodkowania uwagi. Duże zdolności koordynacji ruchu. 12-17 Kończący się okres zrastania nasad kostnych z trzonami. Dysproporcje rozwojowe. Chwiejność układu nerwowego. Dysocjacje ruchowe. zabawy. Początek gry Zabawy bohaterskie. Gry ruchowe. Zainteresowania gimnastyczne. Ambicje sportowe. Skłonność do włóczęgostwa. Popędy badawcze. Zainteresowania konstrukcyjne. Ambicja bohaterstwa. Skłonność do wędrówek. Duża skala ruchowych zainteresowań. Nieopanowanie ruchowe. Męczenie się. Niezgrabność. Małe zainteresowania ruchowe. Skłonność do wędrówek samotnych. Zainteresowania konstrukcyjne. Skłonność do wzruszeń i marzycielstwa. Niewytrzymałość ruchowa. Nieforsowne marsze. Nauka pływania. Tańce. Krótkotrwałe biegi terenowe. Lekka praca. Gry sportowe, terenowe, zadania ruchowe. Ścisłe formy gimnastyczne. Ćwiczenia lekkoatletyczne w formie prymitywnej. Zabawy konstrukcyjne. Sport rozrywkowy. Unikanie dużego rozrostu mięśni. Sporty przestrzennolokomocyjne. Hartowanie. Gry sportowe. Gimnastyka z małym natężeniem. Sportu rozrywkowe. Wycieczki. Gry terenowe na wyższym poziomie z zadaniami ścisłymi. Praca warsztatowa. Zaprawa sportowa o średnim natężeniu. Biegi orientacyjne. Bardzo duże znaczenie w procesach wychowania i kształcenia ogólnego ma: a) dojrzałość biologiczna b) rozwój sprawności umysłowej c) rozwój sprawności fizycznej d) szybkość e) siła f) wytrzymałość g) zwinność h) gibkość i) rozwijanie podstawowych umiejętności ruchowych Takie widzenie przedstawionego problemu pozwoli na odpowiedzenie sobie na pytanie: Jak zróżnicowanie wiekowe wpływa na proces wychowania i kształcenia fizycznego? Bibliografia: Seweryn Sulisz- Wychowanie fizyczne w szkole podstawowej WSiP Warszawa 1991r. Ryszard Przewęda- Rozwój somatyczny i motoryczny Jan Strelau- Psychologia. Podręcznik akademicki. Podstawy psychologii - 9 -