Ostre zapalenie wyrostka sutkowatego u dzieci

Ostre zapalenie wyrostka sutkowatego u dzieci Acute mastoiditis in children population Wkład autorów: A projekt badań B wykonanie badań C analiza statystyczna D interpretacja danych E przygotowanie manuskryptu F przegląd piśmiennictwa Mateusz Zonenberg 1BCDEF, Elżbieta Hassmann-Poznańska 1ADF, Krzysztof Trzpis 1EF, Bożena Skotnicka 1EF 1 Klinika Otolaryngologii Dziecięcej, Uniwersytecki Dziecięcy Szpital Kliniczny, Białystok, Polska Article history: Received: 21.11.2018 Accepted: 10.01.2019 Published: 14.03.2019 Streszczenie: Cel: Celem pracy była analiza retrospektywna dokumentacji chorych leczonych z powodu ostrego zapalenia wyrostka sutkowatego (OZWS) w Klinice Otolaryngologii Dziecięcej w Białymstoku, jak również dostępnego piśmiennictwa na ten temat, w celu określenia optymalnych zasad postępowania w OZWS. Materiał i metody: Analiza retrospektywna 40 pacjentów leczonych z powodu OZWS w latach 2001 2017. Kryteria włączenia pacjentów przyjęto za Anthonsenem i wsp.[15]. Wyniki: Średni wiek badanych wynosił 46 miesięcy, 37% dzieci miało mniej niż 2 lata, 2/3 przypadków nie było poprzedzonych wcześniejszymi epizodami OMA, a 69% pacjentów otrzymywało antybiotyk przed przyjęciem do szpitala. W badaniach laboratoryjnych u 95% dzieci stwierdzono podwyższone wykładniki stanu zapalnego (CRP, leukocytoza), ich wartość była wyższa wśród chorych zakwalifikowanych do leczenia operacyjnego. Wskazaniami do tomografii komputerowej (TK) był brak poprawy po leczeniu zachowawczym przez 48 godzin lub objawy obecności ropnia podokostnowego. Badanie to wykonano u 35% chorych; 24 małych pacjentów (60%) leczono wyłącznie zachowawczo: myringotomią bez/z założeniem drenu wentylacyjnego oraz antybiotykoterapię dożylną. Najczęściej stosowanym antybiotykiem był ceftriakson otrzymało go 75% dzieci. Szesnastu pacjentów (40%) wymagało wykonania mastoidektomii, w jednym przypadku obustronnie. Najczęstszym wskazaniem (30%) do mastoidektomii była obecność ropnia podokostnowego. Wnioski: W niepowikłanych przypadkach OZWS TK nie musi być wykonywana rutynowo, należy wykonać myringotomię z lub bez założenia drenów wentylacyjnych i rozpocząć empiryczną antybiotykoterapię dożylną. W przypadku obecności ropnia podokostnowego wskazane jest wykonanie TK z kontrastem i mastoidektomią. Przy braku poprawy lub pogorszeniu stanu pacjenta po 48 godzinach leczenia zachowawczego należy wykonać TK z kontrastem i na jej podstawie podjąć decyzję o mastoidektomii. Słowa kluczowe: ostre zapalenie wyrostka sutkowatego, dzieci, ostre zapalenie ucha środkowego, postępowanie Abstract: Keywords: Aaim: Aim of the study was retrospective analysis of the patients documentation treated for acute mastoiditis (AM) in Department of Pediatric Otolaryngology in Bialystok and available literature on this subject to determine the optimal rules of treatment in AM. Material and methods: A retrospective analysis of 40 patients treated for AM in 2001 2017. We have adopted Anthonsen et al. [15] AM diagnosis criteria to include patients to this study. Results: The mean age of the respondents was 46 months, 37% of children were less than 2 years old. 2/3 of the cases were not preceded by previous acute otitis media (AOM) episodes. 69% of patients received antibiotics before admission to the hospital. In laboratory studies, 95% of patients had elevated indices of inflammation (CRP, leukocytosis), and their value was higher among patients qualified for surgery. The indications for computed tomography (CT) were the lack of improvement after conservative treatment for 48 hours or symptoms of the presence of subperiosteal abscess. CT was performed in 35% of patients. 24 patients (60%) were treated only conservatively: myringotomy without / with the insertion of a ventilation tubes and intravenous antibiotic therapy. The most commonly used antibiotic was ceftriaxone - 75% of patients. 16 patients required mastoidectomy. The most common indication (30%) for mastoidectomy was the presence of subperiosteal abscess. Cconclusion: In uncomplicated AM cases CT does not have to be routinely performed, a myringotomy should be performed with or without drains insertion and an empiric intravenous antibiotic therapy should be started. In presence of a subperiosteal abscess, it is recommended to perform CT with contrast and mastoidectomy. Deterioration of the patient s condition or lack of improvement after 48 hours of conservative treatment obliges us to make a CT and on the basis of the decision on mastoidectomy. acute mastoiditis, children, acute otitis media, treatment Polski Przegląd Otorynolaryngologiczny, tom 8, nr 1 (2019), s. 27-32 doi: 10.5604/01.3001.0012.9688 27

Wstęp Ostre zapalenie wyrostka sutkowatego (OZWS) jest najczęstszym powikłaniem ostrego zapalenia ucha. Wprowadzenie antybiotykoterapii znacząco obniżyło częstość jego występowania do ok. 1,2 4,8/100 000 dzieci 14. roku życia/rok [1, 6, 15, 17]. Dane dotyczące wypływu ograniczania antybiotykoterapii i szczepień przeciwko pneumokokom na częstość występowania OZWS są sprzeczne. Brak ścisłej definicji OZWS powoduje, że podawane w literaturze informacje nie zawsze są porównywalne. Opinie na temat wykonywania badań obrazowych w przypadkach OZWS są różnorodne i wahają się od całkowitego negowania potrzeby ich wykonania do zalecania takiej procedury we wszystkich przypadkach [2, 16, 22]. W coraz większym zakresie proponowane jest postępowanie zachowawcze, ale w tym przypadku również brak jednolitego stanowiska. Celem pracy jest analiza retrospektywna dokumentacji chorych leczonych z powodu OZWS w Klinice Otolaryngologii Dziecięcej w Białymstoku, jak również dostępnego piśmiennictwa na ten temat, by określić optymalne zasady postępowania. Metodyka Przeprowadzono retrospektywną analizę dokumentacji 40 pacjentów leczonych z powodu OZWS w latach 2001 2017. Do badań kwalifikowano dzieci spełniające kryteria rozpoznania OZWS zaproponowane przez Anthonsena i wsp. [15]: 28 objawy kliniczne wskazujące na przebycie ostrego zapalenia ucha w okresie ostatnich 2 tygodni; przynajmniej trzy z czterech objawów: 1) odstawanie małżowiny usznej, 2) zaczerwienienie za małżowiną uszną, 3) ból przy obmacywaniu wyrostka, 4) obrzęk za małżowiną uszną z/bez chełbotania (ropień podokostnowy); i/lub cechy ostrego zapalenia wyrostka sutkowatego stwierdzone podczas leczenia operacyjnego. Z badań wyłączono dzieci z zapaleniem wyrostka sutkowatego w przebiegu przewlekłego zapalenia ucha. Analizie poddawaliśmy: objawy miejscowe i otoskopowe, objawy ogólne, wyniki badań laboratoryjnych (CRP, leukocytoza), wyniki badań bakteriologicznych, stosowaną diagnostykę radiologiczną, obecność innych powikłań, sposób leczenia zachowawczego i chirurgicznego. Na przeprowadzenie badań uzyskano zgodę Komisji Bioetycznej UMwB nr RI002/301/2018. Wyniki Średnia wieku badanych wynosiła 46 miesięcy (zakres: 7 miesięcy 15 lat, mediana 32 miesiące), 37% dzieci miało mniej niż 2 lata, 65% stanowili chłopcy. W 22 przypadkach OZWS dotyczyło ucha lewego, w 17 prawego, w jednym przypadku zmiany były obustronne. Około 1/4 chorych zgłaszała w wywiadzie przebyte wcześniej ostre zapalenia ucha. Dla większości jednak było to pierwsze zachorowanie. 69% chorych otrzymywało antybiotyk przed przyjęciem do szpitala, średnio przez 3 dni (mediana 2). Najczęściej przyjmowanymi antybiotykami były: amoksycylina z kwasem klawulanowym, cefuroksym i amoksycylina. W obrazie wziernikowym ucha dominowały objawy ostrego stanu zapalnego, które stwierdzono u 90% chorych, wyciek z ucha obserwowano u 20% chorych, zwężenie przewodu słuchowego wynikające z opadnięcia tylnej ściany przewodu u 13%. Zmiany w obrębie wyrostka sutkowatego, takie jak: odstawanie małżowiny usznej, zaczerwienienie i obrzęk za małżowiną uszną, ból przy obmacywaniu wyrostka obserwowano u wszystkich chorych. Połowa dzieci miała w chwili przyjęcia temperaturę ciała powyżej 38 C. W badaniach laboratoryjnych u 95% chorych stwierdzono podwyższone CRP. Wynosiło ono średnio 73 mg/l (zakres: 2,7 393, mediana 51). Było ono nieco wyższe wśród chorych, którzy wymagali leczenia operacyjnego: 81 mg/l vs 68 mg/l u chorych nieoperowanych. Wartość leukocytozy wynosiła średnio 13,6 tys. (zakres: 6,7 21 tys.) i również była nieco wyższa wśród chorych zakwalifikowanych do leczenia operacyjnego. Wskazaniami do tomografii komputerowej (TK) był brak poprawy po leczeniu zachowawczym przez 48 godzin lub objawy obecności ropnia podokostnowego (chełbotanie). Badanie to wykonano u 14 chorych (35%). Dwudziestu czterech chorych (60%) leczono wyłącznie zachowawczo myringotomią bez/z założeniem drenu wentylacyjnego oraz antybiotykoterapią dożylną. Najczęściej stosowanym antybiotykiem w terapii dożylnej był ceftriakson 75% chorych; 70% chorych było leczonych jednym antybiotykiem przez cały okres terapii. U 17% terapię uzupełniano podaniem metronidazolu antybiotyku działającego przeciwko bakteriom beztlenowym. W sześciu przypadkach antybiotykoterapia została zmieniona w trakcie leczenia. Szesnastu chorych (40%) wymagało wykonania mastoidektomii, w jednym przypadku obustronnie. Najczęstszym wskazaniem (30%) do mastoidektomii była obecność ropnia podokostnowego. Powikłania wewnątrzczaszkowe w postaci ropnia zewnątrzoponowego w okolicy zatoki esowatej i tylnym dole czaszki obserwowano u trzech chorych (7,5%). Spośród nich jeden miał również zakrzepowe zapalenie zatoki esowatej. Jedynie u 39% chorych z materiału pobranego do badania bakteriologicznego (materiał z ucha środkowego lub wyrostka) wyizolowano patogen. Najczęściej był to S. pneumoniae (19%), w połowie przypadków wykazujący oporność na penicylinę. Czas hospitalizacji wynosił średnio 9,3 dni (zakres 4 21 dni, mediana 9). Dyskusja Van Zuijlen i wsp. [1] w publikacji z 2001 r. oceniali częstość występowania OZWS w różnych krajach. Okazało się, że tam, gdzie www.otorhinolaryngologypl.com

stosowanie antybiotykoterapii w ostrym zapaleniu ucha jest ograniczone, częstość zachorowań wynosiła 3,8/100000/dzieci 14. roku życia/rok. Tam, gdzie antybiotykoterapia jest powszechnie stosowana, częstość występowania OZWS wyniosła 1,2 2/100000/dzieci 14. roku życia/rok. Dane te wskazują, że restrykcyjne wstrzymywanie się od stosowania antybiotyków może wpływać na częstość występowania OZWS po wprowadzeniu ograniczeń w stosowaniu antybiotyków w ostrym zapaleniu ucha niektórzy badacze obserwowali wzrost zachorowań na OZWS [40, 41]. Inne badania nie potwierdzają jednak tej tendencji [6, 15, 28]. Wpływ leczenia OMA antybiotykami analizowali w swojej pracy Thompson i wsp. [28]. Ryzyko wystąpienia OZWS po OMA wynosiło 1,8/10 000 incydentów leczonych antybiotykami i 3,8/10 000, gdy ich nie stosowano. Podanie antybiotyku zmniejsza więc ryzyko choroby o połowę, ale NNTT (liczba dzieci z OMA, która musi być leczona, aby zapobiec jednemu OZWS) wynosi 4831. Antybiotykoterapia zastosowana w ostrym zapaleniu ucha nie zabezpiecza przed wystąpieniem OZWS; 69% naszych chorych z OZWS otrzymało antybiotyk z chwilą wystąpienia dolegliwości ze strony ucha. W piśmiennictwie odsetek chorych leczonych antybiotykiem przed wystąpieniem OZWS wynosi od 30% do 68% [11, 15, 17, 18, 19, 21, 22, 26, 31]. Zwraca się również uwagę na wpływ szczepień przeciwko pneumokokom na częstość występowania OZWS. Po wprowadzeniu szczepień obserwowano zmniejszenie występowania OZWS o ok. 20 45% [8, 9]. W badaniach przeprowadzonych przez Halgrimsona i wsp. [29] stwierdzono spadek częstości występowania OZWS po wprowadzeniu PSV7 jedynie wśród dzieci poniżej 2. roku życia, jednakże potem częstość zachorowań wróciła do poziomu sprzed szczepień. Obserwowano zmniejszenie odsetka OZWS wywołanych przez S. pneumoniae, a wzrost wywołanych przez S. pyogenes [9]. W badaniach przeprowadzonych w USA spadek częstości występowania OZWS nastąpił dopiero po wprowadzeniu szczepionki 13-walentnej [30]. Szczepienia nie wpłynęły na częstość występowania powikłań przy zapaleniu wyrostka, takich jak: ropień podokostnowy, ropień zewnątrzoponowy, zakrzepowe zapalenie zatok żylnych, jak też na odsetek chorych wymagających antromastoidektomii [8]. Wiele publikacji przedstawia bardzo różniące się między sobą dane dotyczące OZWS. Wynika to po części z faktu braku ustalonej definicji i kryteriów diagnostycznych tej jednostki chorobowej. Często przypadki zapalenia wyrostka w przebiegu przewlekłego zapalenia ucha czy mastoiditis latens są bowiem przedstawiane łącznie z OZWS. W przeglądzie badań na temat OZWS przedłożonym przez van den Aardwega i wsp. [24] na 65 prac jedynie 26 przedstawiło kryteria diagnostyczne, które znacząco różniły się między sobą. Groth i wsp. [17] zaproponowali następujące kryteria rozpoznania OZWS: obecność wydzieliny ropnej lub ostrego stanu zapalnego stwierdzonego w obrębie wyrostka sutkowatego podczas mastoidektomii lub objawy kliniczne ostrego zapalenia ucha środkowego (obecne lub przebyte w przeciągu 14 poprzedzających dni) oraz dwa lub więcej objawów w okolicy zamałżowinowej i/lub opadanie ściany przewodu słuchowego. Kryteria przyjęte przez Anthonsena i wsp. [15] są podobne, wymagana jest jednak obecność przynajmniej trzech objawów ze strony wyrostka Polski Przegląd Otorynolaryngologiczny, tom 8, nr 1 (2019), s. 26-31 sutkowatego. W naszym opracowaniu przyjęliśmy kryteria rozpoznania zgodne z tą propozycją. Ropień podokostnowy jest częstym powikłaniem OZWS. Wśród naszych chorych rozpoznano go u 30% chorych. Podawany w piśmiennictwie odsetek dzieci z tym powikłaniem wynosi ok. 20% [12, 17, 18, 31]. Powikłania wewnątrzczaszkowe obserwowaliśmy u 7,5% naszych chorych, co odpowiada danym najczęściej spotykanym w piśmiennictwie [12, 18, 20, 31]. Wszystkie przypadki powikłań wewnątrzczaszkowych występowały u chorych, którzy mieli również ropień podokostnowy, 25% chorych z ropniem podokostnowym miała współistniejące powikłanie wewnątrzczaszkowe. W przedstawianym materiale badania radiologiczne wykonano u 35% chorych. We wszystkich przypadkach wykonywano tomografię komputerową (TK) wysokiej rozdzielczości z kontrastem, co pozwala zarówno na ocenę zmian w obrębie struktur kostnych, jak i ewentualnych powikłań wewnątrzczaszkowych i zmian w tkankach miękkich [32]. Wskazaniami do TK była obecność lub podejrzenie ropnia podokostnowego, brak poprawy po leczeniu zachowawczym, podejrzenie powikłań wewnątrzczaszkowych. Ocenia się, że badanie TK ma wartość predykcyjną dodatnią wynoszącą 50% i ujemną wynoszącą 100% w rozpoznawaniu zlewającego się OZWS. Natomiast badanie TK z kontrastem ma wartość predykcyjną dodatnią 80% i ujemną 94% w rozpoznawaniu powikłań wewnątrzczaszkowych [27]. Istnieją duże różnice poglądów na temat wskazań do wykonania tego badania, w efekcie odsetek chorych, u których wykonano TK waha się od 0,5 do 86% [11, 12, 17, 18, 20, 22, 23, 33]. W badaniach wykonanych w Danii, obejmujących 214 chorych, TK została wykonana w jednym przypadku [15]. Należy jednak podkreślić, że w grupie tej nie było żadnego chorego z powikłaniami wewnątrzczaszkowymi. Autorzy uważają, że postępowanie takie jest słuszne, ponieważ nie wykazano, aby częstsze wykonywanie TK wpływało istotnie na wyniki leczenia [15]. Luntz i wsp. [16] uważają natomiast, że zarówno objawy kliniczne, jak i wskaźniki laboratoryjne nie pozwalają na wykluczenie obecności powikłań wewnątrzczaszkowych, tak więc wykonanie badań obrazowych powinno być przeprowadzone w każdym przypadku OZWS. Chesney i wsp. [34] uważają takie postępowanie za kontrowersyjne ze względu na ekspozycję na promieniowanie rentgenowskie i konieczność ogólnego znieczulenia do badania małego dziecka. Uważają, że badanie to powinno być zarezerwowane dla chorych: z objawami neurologicznymi, podejrzeniem przewlekłego zapalenia ucha z perlakiem, ciężkim lub pogarszającym się stanem ogólnym, brakiem poprawy lub pogorszeniem mimo leczenia zachowawczego, podejrzewanych o powikłania wewnątrzczaszkowe. Marom i wsp. [12] za wskazanie do TK uważają również obecność ropnia podokostnowego, co jest zgodnie z postępowaniem przyjętym w naszym ośrodku. W naszym materiale powikłania wewnątrzczaszkowe towarzyszyły powikłaniom w postaci ropnia podokostnowego. Również Luntz i wsp. [16] stwierdzili obecność powikłań wewnątrzczaszkowych u 50% chorych z ropniem podokostnowym, a jedynie u 3% bez tego powikłania. Vassbotn i wsp. [35] stwierdzili, że tylko połowa ropni podokostnowych zauważonych podczas mastoidektomii została rozpoznana wcześniej, w trakcie badania klinicznego. Uważają więc, że badanie TK powinno być wykonywane u chorych, u których podejmowane są próby leczenia zachowawczego. 29

Przyjętym w naszym ośrodku, jak również powszechnie zaakceptowanym postępowaniem w niepowikłanych OZWS, jest wykonanie myringotomii z lub bez założenia drenażu wentylacyjnego i wdrożenie antybiotykoterapii dożylnej [13]. Pacjenci, u których postępowanie to w przeciągu 48 godzin nie przynosiło poprawy, wymagali diagnostyki radiologicznej i leczenia chirurgicznego w postaci antromastoidektomii. Jako wskazanie do interwencji chirurgicznej traktujemy również obecność powikłań zewnątrz- lub wewnątrzczaszkowych. Wśród naszych pacjentów z OZWS 40% z nich wymagało leczenia chirurgicznego, przy czym w 30% przypadków wskazaniem była obecność ropnia podokostnowego. W większości publikacji odsetek ten jest nieco niższy, wynosi ok. 25 35% [15, 17, 21, 23]. Wyższy odsetek może wynikać ze specyfiki oddziału referencyjnego, do którego kierowane są cięższe przypadki. W badaniu Gorphe a i wsp. [19] mastoidektomię wykonano u 67% chorych, przy czym wszyscy z nich mieli ropień podokostnowy. W ostatnim czasie pojawiają się publikacje negujące potrzebę wykonywania mastoidektomii nawet w przypadkach obecności ropni podokostnowych. Autorzy tych publikacji uważają, że nakłucie lub nacięcie ropnia oraz antybiotykoterapia dożylna są terapią wystarczającą dla większości chorych [10, 13, 20, 21, 22, 42]. Z analizy przeprowadzonej przez Anne a i wsp. [4] wynika jednakże, że 12,5% chorych leczonych w ten sposób wymagało mastoidektomii. Nieliczni autorzy kwestionują nawet potrzebę wykonania myringotomii w OZWS [26, 36]. W naszym materiale jedynie u 39% chorych z materiału pobranego do badania bakteriologicznego wyizolowano patogen. Wynika to po części z powszechnie stosowanej antybiotykoterapii przed przyjęciem do szpitala, ale również z tego, że badania bakteriologiczne wykonywane są poza szpitalem. Podobny 30% odsetek dodatnich posiewów przedstawili Marom i wsp. [12] oraz Geva i wsp. [26]. W większości publikacji odsetek ten jest znacząco wyższy i wynosi ponad 60% [17, 22, 23, 31]. Najczęściej izolowanym patogenem w naszych badaniach był S. pneumoniae, podobnie jak w większości opracowań [5, 14, 15, 17, 19, 23, 35, 37]. Biorąc pod uwagę, że dwa najczęściej stwierdzane patogeny OZWS to S. pneumoniae i S. pyogenes, antybiotykoterapia empiryczna powinna obejmować oba te patogeny. Ze względu na utrzymującą się w Polsce wysoką oporność S. pneumoniae na penicyliny, najczęściej stosowanym przez nas antybiotykiem był ceftriakson. W krajach skandynawskich nadal stosowana jest penicylina i cefalosporyny II generacji [15, 17]. Zaleca się również podawanie amoksycykliny z kwasem klawulanowym [21, 22, 26], jednakże lek ten przy podaniu dożylnym ma krótki okres połowicznej eliminacji, co oznacza, że dawkowanie go nawet co osiem godzin może okazać się zbyt rzadkie [3]. Część autorów uważa za konieczne dodanie antybiotyku aktywnego przeciwko florze beztlenowej ze względu na ryzyko zakażenia F. necrophorum [18, 20] Na tę ostatnią bakterią beztlenową zwraca się w ostatnim okresie dużą uwagę, jako na patogen wywołujący OZWS o ciężkim przebiegu [7, 25, 38]. Spośród 43 dzieci z OZWS wywołanym przez tę bakterię 93% wymagało interwencji chirurgicznej w postaci mastoidektomii, a w grupie, w której przyczyną OZWS były inne patogeny, jedynie 9% [39]. Stergiopoulou i wsp. [38] dokonali przeglądu opisanych w literaturze 20 przypadków zakażeń usznopochodnych u dzieci poniżej 2. roku życia spowodowanych przez F. necrophorum. U wszystkich obserwowano dalsze powikłania, 83% miało ropień zewnątrz- lub wewnątrzoponowy, a wszystkie wymagały mastoidektomii. W badaniach Gelbart i wsp. [7] F. necrophorum wykryto w 13% przypadków OZWS (posiewy i badanie PCR, głównie PCR). Spośród OZWS z dalszymi powikłaniami 41% było spowodowanych przez ten patogen. Zjawisko częstszego występowania zakażeń wywołanych przez F. necrophorum nie zostało dotychczas wyjaśnione. Jako przyczynę wymienia się: ograniczenie antybiotykoterapii, zmianę wirulencji patogenu, stosowanie nowoczesnych metod identyfikacji patogenu, powszechne szczepienia przeciw pneumokokom, które powodują zmianę flory i wzrost nosicielstwa F. necrophorum, wzrost oporności jej bakterii penicylinę [7, 38]. Wnioski: Na podstawie analizy materiału własnego i literatury można zaproponować następujące zalecenia: 1. W niepowikłanych przypadkach ZWS tomografia komputerowa nie musi być rutynowo wykonywana. Należy wykonać myringotomię z lub bez założenia drenów i rozpocząć empiryczną antybiotykoterapię dożylną. 2. W przypadku obecności ropnia podokostnowego wskazane jest wykonanie tomografii komputerowej z kontrastem i mastoidektomia. 3. Przy braku poprawy lub pogorszeniu po 48 godzinach leczenia zachowawczego należy wykonać tomografię komputerową z kontrastem i na podstawie jej wyniku podjąć decyzję o mastoidektomii. Piśmiennictwo 1. Van Zuijlen D.A., Schilder A.G., Van Balen F.A., Hoes A.W.: National differences in incidence of acute mastoiditis: relationship to prescribing patterns of antibiotics for acute otitis media? Pediatr. Infect. Dis. J., 2001; 20: 140 144. 2. Tamir S., Schwartz Y., Peleg U., Perez R., Sichel J.Y.: Acute mastoiditis in children: is computed tomography always necessary? Ann. Otol. Rhinol. Laryngol., 2009; 118: 565 569. 3. Hryniewicz W., Ozorowski T.: Szpitalna lista antybiotyków. Wydawnictwo Narodowy Instytut Leków, Warszawa 2011. 4. Anne S., Schwartz S., Ishman S.L., Cohen M., Hopkins B.: Medical versus surgical treatment of pediatric acute mastoiditis: a systematic review. Laryngoscope, 2018. Doi: 10.1002/lary.27462. 30 5. Mierzwiński J., Tyra J., Haber K., Drela M., Sinkiewicz A., Puricelli M.D.: Pediatric recurrent acute mastoiditis: Risk factors and insights into pathogenesis. Int. J. Pediatr. Otorhinolaryngol., 2018; 111: 142 148. 6. King L.M., Bartoces M., Hersh A.L., Hicks L.A., Fleming-Dutra K.E.: National incidence of pediatric mastoiditis in the United States, 2000 2012: creating a baseline for public health surveillance. Pediatr. Infect. Dis. J., 2018. Doi: 10.1097/INF.0000000000002049. 7. Gelbart M., Bilavski E., Chodick G., Raveh E., Levy I., Ashkenazi-Hoffnung L.: Fusobacterium necrophorum as an emerging pathogen of acute mastoiditis. Pediatr. Infect. Dis J., 2018. Doi: 10.1097/INF.0000000000002021. www.otorhinolaryngologypl.com

8. Cavel O., Tauman R., Simsolo E., Yafit D., Reindorf-Kfir E., Wasserzug O., Unger O., Handzel O., Fishman G., Oestreicher-Kedem Y., DeRowe A.: Changes in the epidemiology and clinical features of acute mastoiditis following the introduction of the pneumococcal conjugate vaccine. Int. J. Pediatr. Otorhinolaryngol., 2018; 104: 54 57. 9. Laursen B.B., Danstrup C.S., Hoffmann S., Nørskov-Lauritsen N., Christensen A.L.B., Ovesen T.: The effect of pneumococcal conjugate vaccines on incidence and microbiology associated with complicated acute otitis media. Int. J. Pediatr. Otorhinolaryngol., 2017; 101: 249 253. 10. Ghadersohi S., Young N.M., Smith-Bronstein V., Hoff S., Billings K.R.: Management of acute complicated mastoiditis at an urban, tertiary care pediatric hospital. Laryngoscope, 2017; 127(10): 2321 2327. 11. Grossman Z., Zehavi Y., Leibovitz E., Grisaru-Soen G., Shachor Meyouhas Y., Kassis I., Stein M., Ephros M., Luder A., Bamberger E., Abozaid S., Srugo I., Miron D.: Severe acute mastoiditis admission is not related to delayed antibiotic treatment for antecedent acute otitis media. Pediatr. Infect. Dis. J., 2016; 35: 162 165. 12. Marom T., Roth Y., Boaz M., Shushan S., Oron Y., Goldfarb A., Dalal I., Ovnat Tamir S.: Acute mastoiditis in children: necessity and timing of imaging. Pediatr. Infect. Dis. J., 2016; 35: 30 34. 13. Enoksson F., Groth A., Hultcrantz M., Stalfors J., Stenfeldt K., Hermansson A.: Subperiosteal abscesses in acute mastoiditis in 115 Swedish children. Int. J. Pediatr. Otorhinolaryngol., 2015; 79: 1115 1120. 14. Kordeluk S., Kraus M., Leibovitz E.: Challenges in the management of acute mastoiditis in children. Curr. Infect. Dis. Rep., 2015; 17: 479. 15. Anthonsen K., Høstmark K., Hansen S., Andreasen K., Juhlin J., Homøe P., Caye-Thomasen P.: Acute mastoiditis in children: a 10-year retrospective and validated multicenter study. Pediatr. Infect. Dis. J., 2013; 32: 436 440. 16. Luntz M., Bartal K., Brodsky A., Shihada R.: Acute mastoiditis: the role of imaging for identifying intracranial complications. Laryngoscope, 2012; 122: 2813 2817. 17. Groth A., Enoksson F., Hultcrantz M., Stalfors J., Stenfeldt K., Hermansson A.: Acute mastoiditis in children aged 0-16 years a national study of 678 cases in Sweden comparing different age groups. Int. J. Pediatr. Otorhinolaryngol., 2012; 76: 1494 1500. 18. Psarommatis I.M., Voudouris C., Douros K., Giannakopoulos P., Bairamis T., Carabinos C.: Algorithmic management of pediatric acute mastoiditis. Int. J. Pediatr. Otorhinolaryngol., 2012; 76: 791 796. 19. Gorphe P., de Barros A., Choussy O., Dehesdin D., Marie J.P., Acute mastoiditis in children: 10 years experience in a French tertiary university referral center. Eur. Arch. Otorhinolaryngol., 2012; 269: 455 460. 20. Bakhos D., Trijolet J.P., Morinière S., Pondaven S., Al Zahrani M., Lescanne E.: Conservative management of acute mastoiditis in children. Arch. Otolaryngol. Head Neck Surg., 2011; 137: 346 350. 21. Quesnel S., Nguyen M., Pierrot S., Contencin P., Manach Y., Couloigner V.: Acute mastoiditis in children: a retrospective study of 188 patients. Int. J. Pediatr. Otorhinolaryngol. 2010; 74: 1388 1392. 22. Tamir S., Shwartz Y., Peleg U., Shaul C., Perez R., Sichel J.Y.: Shifting trends: mastoiditis from a surgical to a medical disease. Am. J. Otolaryngol., 2010; 31: 467 471 23. Pang L.H., Barakate M.S., Havas T.E.: Mastoiditis in a paediatric population: a review of 11 years experience in management. Int. J. Pediatr. Otorhinolaryngol., 2009; 73: 1520 1524. 24. van den Aardweg M.T., Rovers M.M., de Ru J.A., Albers F.W., Schilder A.G.: A systematic review of diagnostic criteria for acute mastoiditis in children. Otol. Neurotol., 2008; 29: 751 757. 25. Le Monnier A., Jamet A., Carbonnelle E., Barthod G., Moumile K., Lesage F., Zahar J.R., Mannach Y., Berche P., Couloigner V.: Fusobacterium necrophorum middle ear infections in children and related complications: report of 25 cases and literature review. Pediatr. Infect. Dis. J., 2008; 27: 613 617. 26. Geva A., Oestreicher-Kedem Y., Fishman G., Landsberg R., DeRowe A.: Conservative management of acute mastoiditis in children. Int. J. Pediatr. Otorhinolaryngol., 2008; 72: 629 634. 27. Stähelin-Massik J., Podvinec M., Jakscha J., Rüst O.N., Greisser J., Moschopulos M., Gnehm H.E.: Mastoiditis in children: a prospective, observational study comparing clinical presentation, microbiology, computed tomography, surgical findings and histology. Eur. J. Pediatr., 2008; 167: 541 548. 28. Thompson P.L., Gilbert R.E., Long P.F., Saxena S., Sharland M., Wong I.C.: Effect of antibiotics for otitis media on mastoiditis in children: a retrospective cohort study using the United kingdom general practice research database. Pediatrics. 2009; 123: 424 430. 29. Halgrimson W.R., Chan K.H., Abzug M.J., Perkins J.N., Carosone-Link P., Simões E.A.: Incidence of acute mastoiditis in Colorado children in the pneumococcal conjugate vaccine era. Pediatr. Infect. Dis. J., 2014; 33: 453 457. 30. Marom T., Tan A., Wilkinson G.S., Pierson K.S., Freeman J.L., Chonmaitree T.: Trends in otitis media-related health care use in the United States, 2001 2011. JAMA Pediatr., 2014; 168: 68 75. 31. Luntz M., Brodsky A., Nusem S., Kronenberg J., Keren G., Migirov L., Cohen D., Zohar S., Shapira A., Ophir D., Fishman G., Rosen G., Kisilevsky V., Magamse I., Zaaroura S., Joachims H.Z., Goldenberg D.: Acute mastoiditis the antibiotic era: a multicenter study. Int. J. Pediatr. Otorhinolaryngol., 2001; 57: 1 9. 32. Minks D.P., Porte M., Jenkins N.: Acute mastoiditis the role of radiology. Clin. Radiol., 2013; 68: 397 405. 33. Attlmayr B., Zaman S., Scott J., Derbyshire S.G., Clarke R.W., De S.: Paediatric acute mastoiditis, then and now: is it more of a problem now? J. Laryngol. Otol., 2015; 129: 955 959. 34. Chesney J., Black A., Choo D.: What is the best practice for acute mastoiditis in children? Laryngoscope, 2014; 124: 1057 1058. 35. Vassbotn F.S., Klausen O.G., Lind O., Moller P.: Acute mastoiditis in a Norwegian population: a 20 year retrospective study. Int. J. Pediatr. Otorhinolaryngol., 2002; 62: 237 242. 36. Alkhateeb A., Morin F., Aziz H., Manogaran M., Guertin W., Duval M.: Outpatient management of pediatric acute mastoiditis. Int. J. Pediatr. Otorhinolaryngol., 2017; 102: 98 102. 37. Laulajainen-Hongisto A., Saat R., Lempinen L., Markkola A., Aarnisalo A.A., Jero J.: Bacteriology in relation to clinical findings and treatment of acute mastoiditis in children. Int. J. Pediatr. Otorhinolaryngol., 2014; 78: 2072 2078. 38. Stergiopoulou T., Walsh T.J.: Fusobacterium necrophorum otitis and mastoiditis in infants and young toddlers. Eur. J. Clin. Microbiol. Infect. Dis., 2016; 35: 735 740. 39. Ulanovski D., Shavit S.S., Scheuerman O., Sokolov M., Hilly O., Raveh E.: Fusobacterium necrophorum, an emerging pathogen with severe course of acute mastoiditis. 10 years experience of tertiary children hospital. Streszczenia ESPO 2018. 40. Thorne M.C., Chewaproug L., Elden L.M.: Suppurative complications of acute otitis media: changes in frequency over time. Arch. Otolaryngol. Head Neck Surg., 2009; 135: 638 641. 41. Bahadori R.S., Schwartz R.H., Ziai M.: Acute mastoiditis in children: an increase in frequency in Northern Virginia. Pediatr. Infect. Dis. J., 2000; 19: 212 215. 42. Taylor M.F., Berkowitz R.G.: Indications for mastoidectomy in acute mastoiditis in children. Ann. Otol. Rhinol. Laryngol., 2004; 113: 69 72. Polski Przegląd Otorynolaryngologiczny, tom 8, nr 1 (2019), s. 26-31 31

Word count: 3480 Tables: Figures: References: 42 Access the article online: DOI: 10.5604/01.3001.0012.9688 Table of content: https://otorhinolaryngologypl.com/issue/11876 Corresponding author: Lek. Mateusz Zonenberg, Klinika Otolaryngologii Dziecięcej, Uniwersytecki Dziecięcy Szpital Kliniczny, ul Waszyngtona 17, 15-274 Białystok, Polska, Tel.: +48 85 745 08 34, Fax: +48 85 745 08 32, E-mail: Zonenberg.mat@gmail.com Copyright 2019 Polish Society of Otorhinolaryngologists Head and Neck Surgeons. Published by Index Copernicus Sp. z o.o. All rights reserved Competing interests: The authors declare that they have no competing interests. Cite this article as: Zonenberg M., Hassmann-Poznańska E., Trzpis K., Skotnicka B.: Acute mastoiditis in children population; Pol Otorhino Rev 2019: 8(1): 27-32 32 www.otorhinolaryngologypl.com