KONCEPCJA OPEN ACCESS W ŚWIETLE EKONOMICZNEJ ANALIZY PRAW WŁASNOŚCI INTELEKTUALNEJ Włodzimierz Szpringer Warszawa 2011
Spis treści Spis treści Wykaz skrótów / 9 Wprowadzenie / 13 Rozdział 1 Ekonomia wiedzy a infrastruktura sieci / 21 Rozdział 2 Koncepcja wolnego dostępu do wiedzy (Open Access) / 32 Rozdział 3 Czy Open Access jest równoznaczny z Open Content? / 39 Rozdział 4 Modele prawa autorskiego a inicjatywy: Google Books i Open Content Foundation / 47 Rozdział 5 Law & Economics jako teoretyczna podstawa badania systemów Open Access / 51 Rozdział 6 Perspektywy i ograniczenia regulacji praw własności intelektualnej i przemysłowej (IPR) / 56 Rozdział 7 Strategie autoarchiwizacji: złota, zielona i szara / 66 Rozdział 8 Przyszłość systemów Open Access / 75 5
Spis treści Rozdział 9 Rynek publikacji elektronicznych tendencją rozwojową? / 78 Rozdział 10 Kierunki rozwoju modeli biznesowych w Internecie / 82 Rozdział 11 Modele finansowania repozytoriów / 86 Rozdział 12 Przykłady / 91 Rozdział 13 Cyfrowy content kontekst odpowiedzialności operatorów ISP i ochrony prywatności / 102 Rozdział 14 Przyszłość rynku contentu cyfrowego (kierunki dyskusji) / 109 Rozdział 15 Open Access i Open Content kluczowe problemy prawne / 137 Rozdział 16 Możliwości cyfryzacji, udostępniania i publicznego użyczania utworów przez biblioteki cyfrowe (otoczenie regulacyjne) / 147 Rozdział 17 Problemy licencjonowania perspektywa bibliotek / 157 Rozdział 18 Creative Commons a rozwój Internetu / 164 Rozdział 19 Inspiracje z Open Source Software / 169 Rozdział 20 Creative Commons perspektywa bibliotek / 173 Rozdział 21 Ochrona baz danych / 177 Rozdział 22 Systemy kontroli dostępu TPM/DRM / 183 6
Spis treści Rozdział 23 Umowy międzynarodowe / 191 Rozdział 24 Standaryzacja i standardy de facto a infrastruktura wiedzy / 202 Rozdział 25 Wyszukiwarki a prawo autorskie i ochrona baz danych / 213 Rozdział 26 Manipulowanie wyszukiwarkami, roboty (agenci), grid computing, cloud computing / 219 Rozdział 27 Perspektywa integracji bibliotek cyfrowych a proces wyszukiwania / 225 Rozdział 28 Rozwój infrastruktury bibliotek cyfrowych / 237 Rozdział 29 Skłonność operatorów do inwestowania w infrastrukturę Next Generation Networks a niepewność otoczenia regulacyjnego / 249 Rozdział 30 Komercjalizacja wiedzy nauka a biznes / 255 Rozdział 31 Synteza / 260 Literatura (wybór) / 271 Wykaz stron internetowych / 293 7
Wykaz skrótów Wykaz skrótów Akty prawne decyzja Komisji z dnia 16 lipca 2008 r. dyrektywa o audiowizualnych usługach medialnych dyrektywa o najmie i użyczeniu dyrektywa o ochronie baz danych decyzja Komisji z dnia 16 lipca 2008 r. dotycząca postępowania przewidzianego w art. 81 Traktatu WE oraz art. 53 Porozumienia EOG (sprawa COMP/C-2/38.698 CISAC), zob. streszczenie tej decyzji notyfikowanej jako dokument nr C(2008) 3435 wersja ostateczna: Dz. Urz. UE C 323 z 18.12.2008, s. 12 dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2010/13/UE z dnia 10 marca 2010 r. w sprawie koordynacji niektórych przepisów ustawowych, wykonawczych i administracyjnych państw członkowskich dotyczących świadczenia audiowizualnych usług medialnych (Dz. Urz. UE L 95 z 15.04.2010, s. 1) dyrektywa Rady 92/100/EWG z dnia 19 listopada 1992 r. w sprawie prawa najmu i użyczenia oraz niektórych praw pokrewnych prawu autorskiemu w zakresie własności intelektualnej (Dz. Urz. WE L 346 z 27.11.1992, s. 61; Dz. Urz. UE Polskie wydanie specjalne, rozdz. 17, t. 1, s. 120, z późn. zm.) dyrektywa 96/9/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 11 marca 1996 r. w sprawie ochrony prawnej baz danych (Dz. Urz. WE L 77 z 27.03.1996, s. 20; Dz. Urz. UE Polskie wydanie specjalne, rozdz. 13, t. 15, s. 459, z późn. zm.) 9
Wykaz skrótów dyrektywa o prawie autorskim w społeczeństwie informacyjnym dyrektywa o telewizji bez granic dyrektywa satelitarno kablowa porozumienie TRIPS pr. aut. TFUE dyrektywa 2001/29/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 22 maja 2001 r. w sprawie harmonizacji niektórych aspektów praw autorskich i pokrewnych w społeczeństwie informacyjnym (Dz. Urz. WE L 167 z 22.06.2001, s. 10; Dz. Urz. UE Polskie wydanie specjalne, rozdz. 17, t. 1, s. 230, z późn. zm.) dyrektywa 89/552/EWG Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 3 października 1989 r. w sprawie koordynacji niektórych przepisów ustawowych, wykonawczych i administracyjnych państw członkowskich dotyczących wykonywania telewizyjnej działalności transmisyjnej (Dz. Urz. WE L 298 z 17.10.1989, s. 23; Dz. Urz. UE Polskie wydanie specjalne, rozdz. 6, t. 1, s. 224, z późn. zm.), zmieniona dyrektywą 97/36/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 30 czerwca 1997 r. zmieniająca dyrektywę Rady 89/552/EWG, w sprawie koordynacji niektórych przepisów ustawowych, wykonawczych i administracyjnych Państw Członkowskich dotyczących wykonywania telewizyjnej działalności transmisyjnej (Dz. Urz. UE L 202 z 30.07.1997, s. 60) dyrektywa Rady nr 93/83/EWG z dnia 27 września 1993 r. w sprawie koordynacji niektórych zasad dotyczących prawa autorskiego oraz praw pokrewnych stosowanych w odniesieniu do przekazu satelitarnego oraz retransmisji drogą kablową (Dz. Urz. WE L 248 z 06.10.1993, s. 15; Dz. Urz. UE Polskie wydanie specjalne, rozdz. 17, t. 1, s. 134) Porozumienie w sprawie handlowych aspektów praw własności intelektualnej (ang. Agreement on Trade- Related Aspects of Intellectual Property Rights) (załącznik nr 1 do Dz. U. z 1996 r. Nr 32, poz. 143) ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (tekst jedn.: Dz. U. z 2006 r. Nr 90, poz. 631 z późn. zm.) Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (Dz. Urz. UE C 83 z 30.03.2010, s. 47) 10
Wykaz skrótów traktat WIPO o artystycznych wykonaniach i fonogramach traktat WIPO o prawie autorskim Traktat Światowej Organizacji Własności Intelektualnej sporządzony w Genewie dnia 20 grudnia 1996 r. o artystycznych wykonaniach i fonogramach (Dz. U. z 2004 r. Nr 41, poz. 375) Traktat Światowej Organizacji Własności Intelektualnej o prawie autorskim, sporządzony w Genewie dnia 20 grudnia 1996 r. (Dz. U. z 2005 r. Nr 3, poz. 12) 2. Czasopisma i oficjalne publikatory Dz. U. Dz. Urz. UE Dz. Urz. WE Dziennik Ustaw Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej Dziennik Urzędowy Wspólnot Europejskich M. Praw. Monitor Prawniczy ZNUJ PzBiIN Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace z Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej B+R BWN CC DINI DRM ETS EZB FRAND FDL 3. Inne badania i rozwój Biblioteka Wirtualna Nauki wspólnota twórczości (nazwa licencji) (ang. Creative Commons) Niemiecka Inicjatywa na rzecz Informacji w Sieci (niem. Deutsche Initiative für Netzwerkinformation e.v.) cyfrowe zarządzanie prawami (ang. digital rights management) Europejski Trybunał Sprawiedliwości (obecnie Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej) Elektroniczna Biblioteka Czasopism (niem. Elektronische Zeitschriftenbibliothek) warunki uczciwe, rozsądne i niedyskryminacyjne (ang. fair, reasonable and non-discriminatory) Licencja Wolnej Dokumentacji (ang. Free Documentation License) 11
Wykaz skrótów GPL ICT IFLA IPR ISP JEDEC JISC L&E NGA NGN OSS OZZ PBI PLR TPM VoD WIPO WTO Powszechna Licencja Publiczna (ang. General Public License) technologie informacyjno-komunikacyjne (ang. information and communications technologies) Międzynarodowa Federacja Stowarzyszeń i Instytucji Bibliotekarskich (ang. International Federation of Library Associations) prawa własności intelektualnej i przemysłowej (ang. intellectual property rights) dostawca usługi internetowej (ang. Internet service provider) organizacja normalizacyjna w zakresie technologii półprzewodnikowych (ang. Joint Electronic Devices Engineering Council) Komitet ds. Zintegrowanych Systemów Informacyjnych (ang. The Joint Information Systems Committee) ekonomiczna analiza prawa (ang. Law & Economics) dostęp nowej generacji (ang. Next Generation Access) sieci nowej generacji (Next Generation Networks) otwarte oprogramowanie (ang. Open Source Software) organizacja zbiorowego zarządzania prawami Polska Biblioteka Internetowa publiczne pożyczanie (ang. Public Lending Right) techniczne zabezpieczenie (ang. technological protection measure) wideo na żądanie (ang. video-on-demand) Światowa Organizacja Własności Intelektualnej (ang. World Intellectual Property Organization) Światowa Organizacja Handlu (ang. World Trade Organization) 12
Wprowadzenie Wprowadzenie Rozwój Internetu i quasi-monopolistyczna pozycja rynkowa wydawców dyktujących ceny i limitujących dostęp do wydawnictw naukowych, edukacyjnych i kulturalnych, a także coraz bardziej ograniczone możliwości budżetowe instytucji publicznych odpowiedzialnych za upowszechnianie wyników badań naukowych i dóbr kultury stanowią kluczowe przesłanki powstania inicjatywy Open Access. Informacja i wiedza (a zwłaszcza badania finansowane ze środków publicznych) mają cechy dobra publicznego, które powinno być dostępne dla wszystkich. W książce jest rozważany problem rekonfiguracji praw autorskich w taki sposób, by były bardziej adekwatne do ery cyfrowej, a równocześnie nie pozbawiały autorów wszelkiej ochrony. Z perspektywy ekonomii można mieć wątpliwości, czy prawo autorskie powiększa dobrobyt i promuje innowacje. Przenoszenie dorobku prawa patentowego na prawo autorskie wydaje się wątpliwe. Problemy dotyczą ustrojowych dylematów równości i sprawiedliwości w dostępie do informacji i wiedzy oraz suwerenności konsumentów 1. Ekonomia nie daje jednak odpowiedzi na pytanie, jaki powinien być optymalny stopień ochrony praw autorskich czy baz danych. Jak wyważyć efektywność dynamiczną (bodźce do twórczości) i efektywność statyczną (dostęp do wiedzy)? Efektywność w produkcji wymaga, by twórca uzyskiwał za dzieło słuszne wynagrodzenie, a efektywność w dystrybucji by dostęp do wiedzy był wolny. Ale nawet wówczas, gdy informacje i wiedzę włączymy do kategorii dobra publicznego, należy mieć na uwadze uwarunkowania procesu twórczego. Istotne są koszty, jakie pociąga za sobą otwarty dostęp, w tym 1 Por. W. Szpringer, Koncepcja open access z perspektywy ekonomicznej analizy prawa doświadczenia niemieckie, e -Mentor 2011, nr 2, a także tenże, Treści tworzone przez użytkowników a utwory w świetle prawa autorskiego, e -Mentor 2009, nr 1 oraz tenże, Dostęp do treści w internecie perspektywa regulacji, e -Mentor 2008, nr 2. 13
Wprowadzenie koszty kreacji dzieł i koszty transakcyjne. Brak rywalizacji w korzystaniu z dóbr w formie cyfrowej nie oznacza likwidacji wszelkich kosztów. Ograniczenia siły praw autorskich są celowe ze względu na aspekt rynkowy pozycja właściciela tych praw jest bardzo zbliżona do dominacji rynkowej w rozumieniu prawa konkurencji. Nie można wykluczyć w tej dziedzinie zachowań strategicznych. Widoczne jest to wyraźnie w kontekście standardów rynkowych na rynku oprogramowania komputerowego. Mamy do czynienia z krzyżowaniem się argumentów prawa naturalnego i utylitaryzmu: nie wiadomo, w jakiej mierze prawa zbiorowości są uzasadnione (np. prawo do wiedzy). Aspekt twórczości wyraźnie ustępuje miejsca aspektowi inwestycyjnemu, który jest znamienny dla ochrony baz danych: ktoś poniósł nakłady na wytworzenie dzieła, należy mu się zatem uczciwa (rynkowa) zapłata. Pojawia się koncepcja przekształcenia copyright w copytax, by limitować (nieracjonalne) lub stymulować (prawidłowe) użytkowanie dzieła. Ekonomiczna analiza prawa zbyt często akcentuje cele i interesy jednego, wybranego interesariusza, powodując petryfikację układu władzy, interesów lub dobrobytu. Często w perspektywie oznacza to umocnienie pozycji podmiotów, które i tak już dominują, a tylko deklaratywną ochronę słabszych. Znikają wówczas z pola widzenia alternatywy regulacyjne, które służyłyby idei równości czy sprawiedliwości. Celem książki jest również dokonanie charakterystyki rozwiązań światowych w zakresie repozytoriów wiedzy i możliwości ich implementacji w Polsce, wszelako takiej, która spełniałaby dwa w pewnym sensie ograniczające kryteria 2 : 1) przybliżała zaprojektowanie platformy repozytoryjnej, zdolnej nie tylko do rozwoju, ale także do przechodzenia od fazy niekompletności do fazy kompletności bez wynaturzania pierwotnych założeń; 2) nawiązywała do stanu obecnego w Polsce, czyli pewnego zespołu poczynań porządkujących obieg informacji, ze szczególnym uwzględnieniem Biblioteki Wirtualnej Nauki w Interdyscyplinarnym Centrum Modelowania Matematycznego i Komputerowego UW. Zagadnienie racjonalnego gospodarowania wiedzą wykracza daleko poza sam problem komunikacji naukowej i dotyczy w istocie całej problematyki roli nauki w rozwoju cywilizacyjnym. Chodzi tutaj o coraz powszechniejsze wśród niektórych uczonych poglądy, że wszystkie wyniki badań naukowych, jeszcze nawet w postaci surowej i niedopra- 14 2 Por. http://www.synat.pl/.
Wprowadzenie cowanej, powinny być udostępniane w Internecie i poddawane ocenie innych badaczy. Zwolennicy tego poglądu uważają, że takie podejście zasadniczo odmienia pojęcie współpracy badawczej i podnosi produktywność pracy uczonych dla dobra płacących za tę działalność, czyli de facto nas wszystkich. Przytaczane są różnorodne argumenty za od praktycznych korzyści płynących z twórczego stosowania technik komputerowych do filozoficznych rozważań o nieprzewidywalnej synergii płynącej ze współpracy tysięcy nieznających się osób. Ale przeciwnicy też mają mocne argumenty. Ryzyko upowszechniania niezweryfikowanych informacji bądź całych teorii niejako tworzy naturalne możliwości plagiatów i trudności w ocenie wkładu poszczególnych uczonych do rezultatów badań. To też z pewnością zasługuje na rozwagę 3. Szeroka akceptacja takiej otwartości procesów badawczych byłaby rewolucją na trudną do przewidzenia skalę, zmieniającą całkowicie metodologię uprawiania nauki i uzyskiwanych praw do jej wykorzystywania. Sposoby udostępniania i ochrony posiadanej wiedzy są dzisiaj w centrum analiz korporacji, rządów, organizacji międzynarodowych, a sprawa nabierać będzie znaczenia kluczowego dla naszej przyszłości. Znalezienie odpowiedniej równowagi pomiędzy otwartym dostępem do pewnych rodzajów wiedzy co jest niezbędne dla harmonijnego rozwoju cywilizacyjnego a skutecznymi metodami ochrony posiadanej wiedzy umożliwiającej tworzenie innowacyjnych produktów i usług, jest bez wątpienia kluczowe 4. Globalizacja rynków informacyjnych, procesów i systemów informacyjnych niesie ze sobą zarówno szanse, jak i zagrożenia. Aby wykorzystać szanse, jakie stwarza dostęp do światowych zasobów informacyjnych, udział w ich tworzeniu i zdobycie odpowiednio silnej pozycji na rynku informacyjnym, potrzebna jest aktywna polityka informacyjna państwa. 3 Por. M. Kleiber, Nadciąga rewolucja w świecie nauki, Dziennik Polska, 28 lipca 2010; M. Niezgódka, Modele otwartego komunikowania w nauce i edukacji perspektywy dla Polski (w:) Otwartość w nauce Open Access i inne modele, materiały konferencji PAN, Warszawa, 15 października 2009; por. też Public trust in science and industry-supported research and education, materiały konferencji PAN, Warszawa, 8 maja 2009; V. Gieble, Das Wissenschaftsplagiat, Frankfurt am Main 2010. 4 Por. J. Basedow, T. Kono, A. Metzger (red.), Intellectual Property in the Global Arena, Tübingen 2011; B. Bajon, Interessenausgleich im Wissenschaftsurheberrecht, Münster 2010; J. Ernsthaller, S. Weidert (red.), Handbuch Urheberrecht und Internet, Frankfurt am Main 2010; J. Drexl (red.), Technology and Competition. Contributions in Honour of H. Ulrich, Brussels 2009. 15
Wprowadzenie Kraje, które dzisiaj dominują na globalnym rynku informacyjnym, zdobyły tę pozycję nie dzięki niewidzialnej ręce rynku, lecz dzięki świadomej, długofalowej polityce informacyjnej państwa. Aktywna polityka informacyjna państwa sprzyjająca rozwojowi społeczeństwa informacyjnego i gospodarki opartej na wiedzy charakteryzuje się tym, że państwo poprzez swoje organy tworzy, rozwija i w niezbędnym zakresie zarządza infrastrukturalnymi zasobami i systemami informacyjnymi społeczeństwa i gospodarki. Jej celem powinno być zapewnienie obywatelom i przedsiębiorcom bezpieczeństwa informacyjnego. Procesy globalizacyjne w gospodarce i globalizacja rynków informacyjnych, jakie obserwujemy na przełomie XX i XXI w., prowadzą do koncentracji generowania informacji w skali globalnej, tworzenia postępu naukowego i technicznego, centralizacji dystrybucji i zarządzania informacją, a także uzależnienia informacyjnego krajów i regionów pozostających poza centrami generowania i dystrybucji informacji od państw, w których centra te są zlokalizowane 5. 5 Na uwagę zasługują w szczególności następujące zjawiska: 1) międzynarodowe systemy informacyjne korzystają przede wszystkim z języka angielskiego. Język angielski w wersji tzw. international English stał się w warunkach globalizacji gospodarki powszechnym środkiem odwzorowania informacji, i to nie tylko w systemach międzynarodowych. W międzynarodowym transporcie, w finansach i bankowości, w wielu systemach technicznych, w wielu dziedzinach nauki jest on wyłącznym lub dominującym instrumentem odwzorowania informacji. Oznacza to odcięcie sporej części obywateli od dostępu do informacji; 2) międzynarodowe i globalne systemy informacyjne znajdują się w gestii kilku krajów i podmiotów gospodarczych z tych krajów. Oznacza to dominację w istocie jednego kraju Stanów Zjednoczonych w dziedzinie globalnych informacyjnych systemów infrastrukturalnych. Dominacja ta może być i jest wykorzystywana do realizacji celów państwowych, celów grup interesów będących gestorami systemów globalnych. Kraje decydujące się na likwidację własnego segmentu infrastruktury informacyjnej i wprowadzenie w to miejsce fragmentu globalnego systemu informacyjnego powinny sobie zdawać z tego sprawę. Polityka taka prowadzi do uzależnienia kraju, w tym procesów decyzyjnych, od dobrej lub złej woli gestorów globalnych systemów informacyjnych. A przykładów złej woli nie brakuje; 3) pojawia się zjawisko globalnego monopolu na pewne rodzaje informacji. Monopol ten bywa czasem sankcjonowany przez prawo danego kraju. W przypadku krajów małych i średnich powoduje to uzależnienie sytuacji ekonomicznej kraju nie od rzeczywistego rozwoju gospodarki, lecz od decyzji gestorów globalnych systemów informacyjnych. Przecież łatwo jest wywołać zapaść finansową małego czy średniego kraju, upowszechniając fałszywe informacje na temat rzekomych zagrożeń dla inwestorów. Zanim inwestorzy przekonają się, że informacje były przesadzone, kraj znajduje się już w kryzysie finansowym; 16
Wprowadzenie Można wskazać na wstępie kilka głównych punktów, które wyznaczają kierunki dalszych, pogłębionych badań: 1) granice prywatyzacji infrastruktury informacji naukowej i technicznej, celowość publicznego i otwartego charakteru kluczowych elementów infrastruktury, znamiona infrastruktury jako urządzenia kluczowego (essential facility) dla wszystkich interesariuszy, przyjęcie zasady ogólnej, że wyniki badań finansowanych ze środków publicznych powinny być publicznie dostępne i otwarte na wymianę i sprzężone z sieciami innych krajów lub tłumaczone na język angielski i przekazywane do globalnych baz danych 6 ; 2) infrastruktura informacji naukowej i technicznej jako dobro publiczne, którego instytucjonalizacja musi chronić prawdę naukową i wyniki badań przed manipulacją np. ze strony świata mediów, grup interesów i lobbystów. Infrastruktura ta musi być neutralna ideologicznie, politycznie i kulturowo (istnieje tutaj pewna analogia do idei neutralności technologicznej w świecie konwergencji mediów i cyfryzacji contentu). Możliwości zbudowania otwartych systemów nauki i kultury, poszerzanie wolnego dostępu do dziedzictwa literatury i kultury światowej, a także korzystania z tych zasobów do celów edukacji i badań (Creative Commons), systemy modułowe, które pozwalają korzystać z głównych modułów, lecz nie wykluczają ich adaptacji do potrzeb własnych użytkownika (Open Source) 7 ; 4) pod wpływem monopoli informacyjnych postępuje komercjalizacja rynku informacyjnego. Coraz większy udział ma informacja udostępniana jako towar. Podmioty, które nie dysponują odpowiednimi możliwościami ekonomicznymi, są pozbawione dostępu do informacji. Dotyczy to wszystkich rodzajów informacji. Proces komercjalizacji rynków informacyjnych pogłębia polaryzację społeczeństw i gospodarek. Por. J. Oleński, Informacyjne determinanty i implikacje procesów globalizacji we współczesnej gospodarce, http://www.pwi.edu.pl/upload/files/olen.doc; por. też J. Oleński, Ekonomika informacji, Warszawa 2002. 6 Por. P. Pissierssens, Information Networking: the Development of National and Regional Scientific Information Exchange, IOC Manuals and Guides 2008, vol. 2, no. 30. Zob. też http://www.worldcat.org/title/information-networking-the-development- -of-national-and-regional-scientific-information-exchange/oclc/446606350?title=&deta il=&page=frame&url=http%3a%2f%2fhdl.handle.net%2f1834%2f2801%26checksum %3D2a5473d3a408660056bbc3f56bb17254&linktype=digitalObject. 7 Por. G. Di Capua, S. Peppoloni, Scientific Information: Problems and Responsibilities, Rome 2010, http://www.worldcat.org/title/scientific-information-problems-and- -responsibilities/oclc/561330688?title=&detail=&page=frame&url=http%3a%2f%2fh dl.handle.net%2f2122%2f5455%26checksum%3de208b1ff4a0aa1ad067163f2205f892d &linktype=digitalobject. 17
Wprowadzenie 3) sieci transferu wiedzy między sferami badań i biznesu (instrumenty licencjonowania, spółki typu spin-off-spin-out, klastry, sieci, przedsiębiorstwa wirtualne, problem dopuszczalności patentowania wynalazków opartych na komputerowym softwarze, inne) oraz zasad i trybu lokalizacji informacji i wiedzy w bazach danych, bibliotekach i repozytoriach i ich udostępniania na rzecz wszystkich interesariuszy. Dawniej uważano, że uczeni są od koncepcji, a firmy od produkcji. Okazuje się jednak, że na współczesnych rynkach zaawansowanych technologii te podziały się zacierają, a sukces jest związany z umiejętnością nawiązywania aliansów strategicznych oraz przedsiębiorczością, o czym łatwo się zapomina w instytucjach finansowanych ze środków publicznych 8 ; 4) modele podziału kosztów i korzyści, które uwzględniają interesy twórców, organizacji zbiorowego zarządzania prawami autorskimi, wydawców i dystrybutorów rozpowszechniających dzieła, księgarń i bibliotek, operatorów Internetu, mediów elektronicznych oraz użytkowników (user-centered-innovation-systems, user-generated content). Ochrona baz danych, praw autorskich i praw własności intelektualnej i przemysłowej a nowe, poszerzone wizje domeny publicznej dla celów naukowych i edukacyjnych, nowe koncepcje w zakresie udostępniania starych utworów w nowych mediach w nowych obszarach działalności (Digital Peer Publishing License, Creative Commons License), a także nowych utworów za zgodą twórców (Google Books, Open Content Alliance); 5) miks contentu pochodzącego od nadawców oraz od internautów, analogie prawne dla multimediów (np. prace zbiorowe), niejasny status prawny contentu pochodzącego od internautów (nie tylko utwory, ale też zwyczajne wypowiedzi, nieaspirujące do miana utworu) ochrona nie tyle twórczości, ile raczej prywatności, granice odpowiedzialności host-service providerów. Niejasny status prawny nowych metod udostępniania contentu pośrednich między point-to-multi-point a point-to-point (np. shift-tv, near-vod), problemy z rozgraniczeniem obszarów obowiązywania prawa mediów (RTV), prawa telekomunikacyjnego i świadczenia zwykłych usług w Internecie (regulacja 8 Przepływy wiedzy są nie mniej ważne niż zasoby wiedzy. Por. K. Klincewicz, Systemy i struktury gromadzenia i rozpowszechniania wiedzy (w:) D. Jemielniak, A.K. Koźmiński (red.), Zarządzanie wiedzą, Warszawa 2008; por. też tenże, Zarządzanie technologiami. Przypadek niebieskiego lasera, Warszawa 2010; tenże, Polska innowacyjność. Analiza bibliometryczna, Warszawa 2008. 18
Wprowadzenie świadczenia usług drogą elektroniczną, sprzedaży na odległość) lub jednoznacznym zdefiniowaniem, czy coś (np. gra komputerowa) jest utworem, czy software em; 6) dopuszczalność zastosowania europejskich reguł ochrony konkurencji i pomocy publicznej, a także tworzenia przedsiębiorstw publicznych czy powierzania przez państwo realizacji zadań w ogólnym interesie gospodarczym lub koncepcji usługi powszechnej dla budowy infrastruktury otwartego dostępu do nauki i kultury przez podmioty publiczne lub prywatne, dopuszczalność outsourcingu oraz wspierania przez biznes prywatny (venture capital, private equity), w szczególności z perspektywy bezpieczeństwa, niezawodności, neutralności i ciągłości funkcjonowania infrastruktury wiedzy. * * * Autor wyraża podziękowanie: Panu Dziekanowi Kolegium Nauk o Przedsiębiorstwie SGH Profesorowi Andrzejowi Hermanowi za wsparcie w ramach badań statutowych, Panu Profesorowi Jerzemu Kisielnickiemu z Wydziału Zarządzania UW za zaproszenie do zespołu badawczego w ramach projektu SYNAT, Niemieckiej Centrali Wymiany Akademickiej (DAAD), a w szczególności Panu Profesorowi Stefanowi Voigtowi z Uniwersytetu w Hamburgu oraz Panu Profesorowi Geraldowi Spindlerowi z Uniwersytetu w Getyndze za możliwość pogłębienia badań w Niemczech, Zosi za pomoc w opracowaniu tekstu. 19
Rozdział 1. Ekonomia wiedzy a infrastruktura sieci Rozdział 1 Ekonomia wiedzy a infrastruktura sieci Istnieją dwa nurty badań nad fenomenem sieci: 1) pierwszy nurt traktuje sieć jako narzędzie badania interakcji, relacji i współzależności między politykami, przedsiębiorcami czy konsumentami, przy użyciu zarówno metod ilościowych, jak i jakościowych; 2) drugi kierunek traktuje sieć jako synonim specyficznego pośrednictwa w realizacji i wyważeniu interesów między polityką, biznesem a społeczeństwem, będącego nowym wyrazem szczebla mezzo między mikro- a makroorganizacją 9. Należy zwrócić uwagę na fakt, że początki Internetu, mimo ich militarnej genezy, oznaczały koncepcję budowy nowego medium, które będzie dostępne dla każdego. Prawo do informacji to nie tylko narzędzie demokratycznego państwa prawa, ale też prawo podmiotowe zaliczane do kategorii praw podstawowych. W pierwszym rzędzie Internet miał służyć właśnie współpracy naukowej, dzieleniu się informacją i wiedzą. Dlatego tak ważne znaczenie ma infrastruktura Internetu i zapobieganie nadmiernej koncentracji mediów, które powinny mieć strukturę zapewniającą pluralizm opinii i poglądów. Istnieje analogia i synergia między dostępem do Internetu, traktowanym coraz częściej w kategorii praw podstawowych, a koncepcją Open Access, której realizację wprawdzie umożliwia technologia, wszelako barierę stanowią prawa własności intelektualnej i przemysłowej, które wymagają rekonstrukcji i dostosowania do ery Internetu 10. 9 Por. T.A. Börzel, Networks: Reified Metaphor or Governance Panacea?, Public Administration 2011, vol. 89, no. 1. 10 Por. K. Lewinski, Recht auf Internet, Rechtswissenschaft. Zeitschrift für Rechtswissenschaftliche Forschung 2011, nr 1; M. Franda, Governing the Internet. The Emergence of an International Regime, London 2001; E.M. Noam, Intereconnecting the Network of Networks, The MIT Press, Cambridge, Massachusets 2001; J. Wojahn; Konzentration globaler 21
Rozdział 1. Ekonomia wiedzy a infrastruktura sieci Powstają nowe oznaczenia domen w Internecie. Rodzi to problemy w zakresie stosowania praw własności intelektualnej i przemysłowej, zwalczania nieuczciwej konkurencji, np. cybersquatingu, a także granic odpowiedzialności podmiotów przydzielających domeny 11. W centrum debaty jest problem własności i zarządzania infrastrukturą, której przekazanie w ręce prywatne nie zawsze zapewnia realizację celów publicznych. Prywatna własność czy zarządzanie infrastrukturą mogą okazać się efektywne tylko wtedy, gdy możliwa jest konkurencja. W warunkach zbliżonych do monopolu naturalnego istnieje obawa, że monopol państwowy będzie zastąpiony prywatnym, ze szkodą dla odbiorców usług i państwa, na które podmioty prywatne nierzadko przerzucają ryzyko i wymuszają szerokie gwarancje publiczne, a same chętnie inkasują zyski. Osobnym problemem jest mechanizm realizacji IPR z perspektywy prawa konkurencji 12. W zakresie kluczowej infrastruktury następuje interesująca zmiana paradygmatu. Dotychczas wydawało się, że wszystko powinno być usieciowione, a grid computing czy cloud computing dodatkowo wzmacniały tę tezę. Pojawianie się natomiast coraz groźniejszych wirusów (stuxnet) oraz ataki hakerów na instytucje zapewniające bezpieczeństwo prowadzą do przekonania, że ważne urządzenia czy instytucje powinny być odłączone od sieci 13. Internet już dawno przestał być czymś w rodzaju rejestru, indeksu czy bazy danych i przekształcił się w medium o wielu zastosowaniach komercyjnych i podstawę budowy modeli biznesowych. Wynika to z prostej przesłanki, że Internet zrewolucjonizował życie zawodowe i społeczne. Rozwój ten nie jest wszelako wolny od konfliktów na tle dotychczasowych modeli, a zwłaszcza prawa autorskiego, w których ścierają się dwaj kluczowi interesariusze: przemysł contentu i rozrywki (creative industries) Medienmacht und das Recht auf Information, Frankfurt am Main 1999; E.J. Mestmäcker, C. Engel (red.), Globale Netze und lokale Werte. Eine vergleichende Studie zu Deutschland und der Vereinigten Staaten, Baden -Baden 2002. 11 Por. S. Maren, S. Hühner, Neue Top -Level -Domains 2011. Fragen zu Verwechslungsgefahr und Haftung der Vergabestellen, Multimedia und Recht 2011, nr 3, s. 148 i n. 12 Por. J. Dinter, Internationale Infrastrukturprojekte im Telekommunikationssektor. Eine vergleichende Untersuchung der Governance- und Regulierungsstrukturen, Baden- Baden 2010; A. Kreutzmann, Lizenzkartellrecht im Multimedia -Bereich. Darstellung nach europäischem und deutschem Recht, Berlin 2000. 13 Por. S. Gaycken, M. Karger, Entnetzung statt Vernetzung. Paradigmenwechsel bei IT-Sicherheit, Multimedia und Recht 2011, nr 1, s. 3 i n. 22
Rozdział 1. Ekonomia wiedzy a infrastruktura sieci oraz sprzedaż różnych usług świadczonych przez operatorów (Internet service providers ISP) 14. Debata o neutralności technologicznej sprowadza się do pytania, czy usługi różnego rodzaju czy różnej jakości mogą być przedmiotem różnicowania (dyskryminacji) cen lub warunków (np. spowolnienia przepływności treści czy usług od konkretnego operatora). Kluczową kwestią są współzależności między graczami uwikłanymi w dostarczanie contentu. W łańcuchu wartości występują między nimi istotne synergie. Przychody operatorów zależą od inwestycji w sieci, które determinują jakość contentu. Korzyści polityki państwa wspierającej neutralność technologiczną nie rozkładają się równo między nimi. Powstają w tej mierze modele uwzględniające cztery poziomy w zależności od kluczowych kompetencji i podstawowej działalności gospodarczej (core business) 15 : 1) dostawcy technologii i systemów transmisji danych, a także urządzeń stacjonarnych i mobilnych (np. Cisco, Lucent, Alcatel, Apple, LG, Motorola, Nokia, Acer, Dell, Sony, Toshiba); 2) operatorzy sieci, czyli firmy telekomunikacyjne, telewizje kablowe, operatorzy sieci satelitarnych; 3) platformy różnego rodzaju pośredników, np. operatorzy wyszukiwarek internetowych (Google, Yahoo!), firmy zajmujące się handlem elektronicznym (Amazon, ebay), firmy udostępniające portale i serwisy społecznościowe (Facebook, Twitter), które bazują na dwustronnych modelach biznesowych (two-sided markets), generujących przychody z jednej strony dzięki użytkownikom (konsumentom), z drugiej zaś dzięki reklamodawcom; 4) dostawcy contentu w formie tekstowej oraz muzyki i filmów; można do nich zaliczyć stacje radiowe i telewizyjne oraz konglomeraty sektora mediów, np. Time Warner, Walt Disney, News Corp. 14 Por. M.A. Kuppers, Testing the Visibility of Copyright Red Flags for Internet Service Providers. An Analysis of the Viacom v. YouTube Equation: hear no evil + see no evil = do no evil, Computer Law Review 2010, no. 5, s. 134 i n. 15 Pozwala to lepiej zrozumieć różny stopień zainteresowania operatorów zagadnieniem neutralności technologicznej i ich gotowości do inwestowania w sieci: o ile dostawcy szerokopasmowego Internetu inwestują w celu pozyskiwania następnych użytkowników, o tyle pośrednicy stosujący dwustronne modele biznesowe czerpią rentę właśnie z neutralności technologicznej. Por. A. Arlandis, E. Baranes, Interactions Between Network Operators, Content Producers and Internet Intermediaries: Empirical Implications of Network Neutrality, Intereconomics 2011, no. 2, s. 90 i n. 23