Budownictwo o zoptymalizowanym potencjale energetycznym Nina SOŁKIEWICZ-KOS, Mariusz ZADWORNY Politechnika Częstochowska ARCHITEKTURA WERNAKULARNA JAKO ELEMENT STRATEGII EKOLOGICZNEJ OBSZARÓW CHRONIONYCH JURY KRAKOWSKO-CZĘSTOCHOWSKIEJ This article concerns different aspects of summer village buildings on the examples located in Olsztyn near Czestochowa. It presents simplified architectural analysis of a wooden building which is typical example of recreation building for this area. WPROWADZENIE W artykule przedstawiono tendencje dotyczące kształtowania zabudowy miejscowej na obszarach chronionych obejmujących Jurajskie Parki Krajobrazowe. Zaprezentowano uproszczoną analizę architektoniczną dotyczącą zabudowy letniskowej na przykładzie projektu drewnianego domu jednorodzinnego w Olsztynie. Projekt domu reprezentuje nurt architektury letniskowej, wzorując się na istniejących realizacjach z lat 20. i 30. ubiegłego wieku, które powstały na tym terenie. Praca dotyczy aktualnego zagadnienia - wykorzystywania istniejących, sprawdzonych wzorców i form architektury subregionu do ich twórczej kontynuacji. Ten aspekt okazuje się być szczególnie ważny ze względu na niską świadomość i wrażliwość mieszkańców byłego województwa częstochowskiego na wartości swojskiej kultury wiejskiej, a także specyfikę zabudowy, która występuje na omawianym terytorium [1]. Autorzy artykułu zajmują się badaniem historycznego i współczesnego budownictwa mieszkalnego, obejmującego obszarowo tereny subregionu częstochowskiego, ze szczególną preferencją zabudowy Jury Krakowsko-Częstochowskiej. Niniejsza praca badawcza dotyczy rozpoznania możliwości kontynuacji tradycji architektonicznej zabudowy na terenach północnej części Jury Krakowsko- -Wieluńskiej. W artykule przedstawiono zagadnienia dotyczące zabudowy letniskowej w gminie Olsztyn i gminach sąsiednich koło Częstochowy. Zaprezentowano uproszczoną analizę architektoniczno-urbanistyczną drewnianego obiektu mieszkalnego, będącego typowym dla tego obszaru przykładem budynku o cechach rekreacyjnych. W niniejszym materiale pilotażowym, odnoszącym się do ww. zagadnień, autorzy wykorzystali również rezultaty prac dyplomowych powstałych w Instytucie Architektury Wydziału Budownictwa.
Architektura wernakularna jako element strategii ekologicznej obszarów chronionych 229 1. RYS HISTORYCZNY Na początku XX w. na skutek rozwoju miasta Częstochowy pojawiła się koncepcja wykorzystania okolicznych, atrakcyjnych krajobrazowo terenów do celów letniskowych. Zwrócono wówczas uwagę na dwie miejscowości zlokalizowane w pobliżu Częstochowy. Pierwszą z nich był Olsztyn położony w niezwykle atrakcyjnym otoczeniu Jury Krakowsko-Częstochowskiej, natomiast drugim przykładem Żarki-Letnisko. Zawarte w nazwie tej drugiej miejscowości słowo Letnisko najlepiej oddaje istotę i genezę powstania miejscowości. Warto podkreślić, że Żarki-Letnisko powstały jako struktura miejska na terenach należących do hrabiostwa Raczyńskich. Jeżeli zaś chodzi o pierwszy przykład, Olsztyna k. Częstochowy, to geneza powstania miasteczka była całkowicie odmienna. Istniało ono tutaj od czasów średniowiecznych, będąc siedzibą starosty olsztyńskiego (rys. 1-5). Na tym obszarze znajduje się średniowieczny zamek, zlokalizowany w bezpośrednim sąsiedztwie ośrodka miejskiego. Ruiny zamku, malowniczość miasteczka oraz wspaniałe położenie na Jurze spowodowały, że bezpośrednio po I wojnie światowej zostały dostrzeżone walory krajobrazowe tych terenów. Te aspekty sprawiły, że zaczęły tutaj powstawać reprezentacyjne budynki letniskowe. A dotarcie do tych miejsc ułatwiła nowa droga, co było również powodem wzrostu zainteresowania tymi terenami. Rys. 1. Pejzaż kulturowy i krajobrazowy Jury; dominujące wypiętrzenie okolic Częstochowy, sylwetka ruin średniowiecznego zamku - Olsztyn k. Częstochowy, grupy ostańców (Góra Biakło), wzniesień wapiennych Sokole Góry (po prawej). Na pierwszym planie otulina leśna Jurajskich Parków Krajobrazowych (fot. M. Zadworny)
230 N. Sołkiewicz-Kos, M. Zadworny Rys. 2. Olsztyn k. Częstochowy. Panorama miasteczka, w tle ruiny zamku (fot. M. Pycha) 2. ANALIZA TRADYCYJNYCH BUDYNKÓW MIESZKALNYCH NA TERENIE JURY KRAKOWSKO-CZĘSTOCHOWSKIEJ (OKRĘG PÓŁNOCNY) POD KĄTEM EKOLOGII OBSZARÓW CHRONIONYCH W okresie międzywojnia ze względu na unikalność środowiska przyrodniczego i krajobrazowego powołano Ojcowski Park Narodowy, a po drugiej wojnie światowej pojawiła się koncepcja utworzenia parków krajobrazowych na terenach północnych Jury Krakowsko-Częstochowskiej. Obecnie opracowuje się koncepcję przekształcenia tych obszarów w Północny Jurajski Park Narodowy. Tego typu działania mają na celu ochronę krajobrazu i stanowią ważny impuls dla wznowienia tendencji modelowania form architektury miejscowej zachowującej ciągłość kultury materialnej. Niniejsza praca prezentuje sposób postępowania, który powinien uwzględniać elementy zrównoważonego rozwoju środowiska. Należą do nich: formy budynków związane z terenem i miejscem, uwzględnienie cech lokalnych - topografia terenu, warunki klimatyczne, wydobycie indywidualnych cech wizualnych i interpretacja elementów miejscowych [2]. Istotną kwestią jest powiązanie powyższych zagadnień pod kątem ekologii obszarów chronionych. Dotyczy ona w szczególności rozwiązań użytkowych niepowodujących negatywnych skutków dla środowiska naturalnego i kulturowego. W przypadku środowiska kulturowego należy brać pod uwagę odpowiednie projektowanie przestrzeni zamieszkania. Przestrzeń ta, podobnie jak powietrze, woda i ziemia to zasób ograniczony.
Architektura wernakularna jako element strategii ekologicznej obszarów chronionych 231 Przedstawiona poniżej dokumentacja fotograficzna zwraca uwagę na powtarzające się, kształtowane przez lata typowe sylwety budynków, propozycje poszczególnych elementów architektonicznych, zastosowane materiały i rozwiązania detali. Przeanalizowany materiał jest próbą poszukiwania wątków krajobrazowo- -kulturowych i stanowi studium form budowlanych i elementów architektonicznych charakterystycznych dla tego obszaru. Rys. 3. Budynek mieszkalny - elewacja frontowa. Olsztyn (fot. N. Sołkiewicz-Kos) Rys. 4. Budynek mieszkalny - elewacja frontowa. Olsztyn (fot. N. Sołkiewicz-Kos)
232 N. Sołkiewicz-Kos, M. Zadworny Rys. 5. Budynek mieszkalny - elewacja frontowa. Olsztyn (fot. N. Sołkiewicz-Kos) 3. PREZENTACJA BUDYNKU Prezentowane rozwiązanie projektowe bazuje na rozpoznaniu i analizie nurtu letniskowych domów podmiejskich zlokalizowanych w Olsztynie koło Częstochowy i opisie wybranego obiektu w celu przeprowadzenia dalszych analiz projektowych. Przedmiotem eksploracji był budynek zlokalizowany przy ul. Kühna w miejscowości Olsztyn. Budynek jest obiektem jednorodzinnym wolno stojącym, niepodpiwniczonym, parterowym z poddaszem użytkowym, wzniesionym prawdopodobnie w latach 30. XX wieku. Budynek jest jednym z najciekawszych obiektów reprezentujących nurt letniskowych domów podmiejskich Olsztyna powstałych w okresie międzywojnia. Prezentowany budynek przedstawiono w postaci dokumentacji fotograficznej (fot. 6, 7) oraz zamieszczono jego inwentaryzację (rys. 8-13) [3]. Analiza architektury obiektu pozwala wyodrębnić następujące elementy i formy architektoniczne: część centralną - piętrową oraz dwa skrzydła boczne - parterowe. Skrzydło zlokalizowane od strony południowej ma postać werandy z dużymi przeszkleniami, skrzydło zlokalizowane od strony północnej pełni funkcję pomieszczenia gospodarczego. Bryła centralna, piętrowa zaakcentowana jest strefą wejściową w postaci ganku pełniącego funkcję wiatrołapu oraz usytuowanej nad nim facjaty z balkonem. Bogata stolarka okienna i drzwiowa z podziałami wzbogaca architekturę obiektu.
Architektura wernakularna jako element strategii ekologicznej obszarów chronionych 233 Rys. 6. Budynek mieszkalny - elewacja frontowa. Olsztyn (fot. N. Sołkiewicz-Kos) Rys. 7. Budynek mieszkalny - elewacja frontowa. Olsztyn (fot. N. Sołkiewicz-Kos)
234 N. Sołkiewicz-Kos, M. Zadworny Rys. 8. Projekt budynku mieszkalnego. Rzut parteru. Rys. 9. Projekt budynku mieszkalnego. Rzut poddasza.
Architektura wernakularna jako element strategii ekologicznej obszarów chronionych 235 Rys. 10. Projekt budynku mieszkalnego. Przekrój A-A. Rys. 11. Projekt budynku mieszkalnego. Elewacja zachodnia. Rys. 12. Projekt budynku mieszkalnego. Elewacja wschodnia.
236 N. Sołkiewicz-Kos, M. Zadworny Rys. 13. Projekt budynku mieszkalnego. Elewacja północna i południowa. Dokonując analizy cech formalnych i funkcjonalnych poszczególnych elementów architektonicznych, przedstawiono propozycję współczesnego budynku letniskowego. Projekt zamieszczony w niniejszym opracowaniu jest próbą nawiązania do domowych form, które są osadzone w tradycji kulturowej regionu i odbierane jako swojskie przez jego mieszkańców [4]. Uwzględniono również lokalne rozwiązania materiałowe (drewno, kamień), topograficzne i klimatyczne. WNIOSKI Istnieje konieczność upowszechniania i propagowania wzorców architektoniczno-budowlanych dotyczących różnych form mieszkalnictwa na terenie Jury (w szczególności na obszarze północnym rozpatrywanym przez autorów). W celu zachowania unikalnego krajobrazu należy podjąć wiele zasadniczych kroków, zmierzających do rewitalizacji tego regionu. Wartości, które tkwią w architekturze wernakularnej (o charakterze domowym, swojskim), powinny być bliskie nie tylko ludności zamieszkującej dany teren, ale, zdaniem autorów, jest to problem szerszy, którym powinny zainteresować się między innymi władze lokalne. LITERATURA [1] Sołkiewicz-Kos N., Zadworny M., Metodyka, organizacja i zarządzanie procesem projektowym. Małe struktury osiedleńcze w gminach, Seria Monografie nr 166, Wyd. Politechniki Częstochowskiej, Częstochowa 2009. [2] Frampton K., Towards a Critical Regionalism. Six Points for on Architecture of Resistance, [w:] The Anti-Aesthetic: Essays on Postmodern Culture, H. Foster ed., Bay Press, Seattle, Washington 1983. [3] Bodecki D., Projekt budynku mieszkalnego na podstawie analizy tradycyjnej zabudowy letniskowej w Olsztynie k. Częstochowy, Praca dyplowa, Promotor: M. Zadworny, Częstochowa 2010. [4] Krier L., Architektura wybór czy przeznaczenie, Arkady, Warszawa 2001.