NR 37 AN TRO PO MO TO RY KA 2007 POZIOM OTŁUSZCZENIA U KOBIET STARSZYCH SŁUCHACZEK UNIWERSYTETU TRZECIEGO WIEKU AKTYWNYCH I NIEAKTYWNYCH RUCHOWO FATNESS LEVEL IN PHYSICALLY ACTIVE AND INACTIVE FEMALE STUDENTS AT WROCŁAW UNIVERSITY OF THE THIRD AGE Zofia Ignasiak *, Grażyna Dąbrowska **, Grzegorz Żurek ** * prof. dr hab., ***dr, Akademia Wychowania Fizycznego we Wrocławiu, Wydział Wychowania Fizycznego, Katedra Antropokinetyki, al. I.J. Paderewskiego 35 ** dr, Akademia Wychowania Fizycznego we Wrocławiu, Wydział Fizjoterapii, Katedra Fizjoterapii w Medycynie Zachowawczej i Chirurgii, Zakład Fizjoterapii w Chorobach Wewnętrznych, ul. Rzeźbiarska 4 Słowa kluczowe: skład ciała, aktywność ruchowa, osoby starsze Key words: body composition, physical activity, elderly people STRESZCZENIE SUMMARY Cel pracy. Celem pracy było przedstawienie wybranych parametrów składu ciała słuchaczek Uniwersytetu Trzeciego Wieku na Uniwersytecie Wrocławskim. Materiał i metody. Zbadano 150 kobiet, które na podstawie wywiadu podzielono na dwie grupy o wyższym i niższym poziomie aktywności ruchowej (114 o wyższym poziomie i 36 o niższym poziomie aktywności ruchowej). Kryterium przynależności do grupy stanowiła tygodniowa częstotliwość i czas trwania wysiłku fizycznego. Stosując standardowe metody pomiarów antropometrycznych zmierzono u badanych wysokość i masę ciała, obwód pasa i bioder. Na podstawie pomiarów wyliczono wskaźnik masy ciała (BMI) oraz biodra talia (WHR). Parametry składu ciała wyznaczono za pomocą aparatu FUTREX 5000. Uzyskane dane poddane zostały obliczeniom za pomocą pakietu STATISTICA. Wyniki i wnioski. W wyniku analizy stwierdzono, że badane kobiety charakteryzują zbliżone wartości podstawowych miar somatycznych wysokości i masy ciała. Słuchaczki UTW z porównywanych grup nie różnią się też wskaźnikiem BMI i WHR. U kobiet o wyższym poziomie aktywności ruchowej występują natomiast korzystniejsze parametry masy ciała szczupłego, zawartości tkanki tłuszczowej tak procentowej, jak i w wartościach bezwzględnych oraz zawartości wody w organizmie. Objective of the study. The objective of the study was to present selected parameters of body composition at Wrocław University of the Third Age. Materials and methods. 150 women have been eamined. Based on interviews, they were divided into two groups, of higher (114 women) and lower (36 women) levels of physical activity. The women were assigned to particular groups on the basis of frequency and length of weekly physical eercise. Body height and mass as well as waist and hip size were measured with the use of standard methods for anthropometrical measurements. The measurements were used to calculate the Body Mass Indicator (BMI) and the Waist-Hip Ratio (W/H-R). Parameters of body components were determined with the use of the apparatus FUTREX 5000. All the calculations on the obtained data were made by means of the software package STATISTICA. Results and conclusions. Upon further analysis it was concluded that the eamined women are marked by similar basic somatic measurements: body mass and height. The BMI and W/H-R of the Third Age University 67
Zofia Ignasiak, Grażyna Dąbrowska, Grzegorz Żurek students were also very similar. However, women with higher level of physical activity had more favourable parameters of lean body mass and content of fatty tissue, both in percentages and in the absolute value, as well as water content in the body. Wstęp Otyłość uznana za jedną z chorób cywilizacyjnych jest jednostką złożoną i uwarunkowaną przez wiele czynników. Poza czynnikami genetycznymi istotne są wpływy środowiska bytowego, związane głównie ze stylem życia i sposobem żywienia. Jednocześnie otyłość przekłada się na wiele innych chorób, m.in. układu krążenia, układu ruchu czy na zaburzenia ogólnego metabolizmu. Zjawisko nadmiernego otłuszczenia obserwuje się przede wszystkim w społeczeństwach o pewnym stopniu zamożności; dotyczy ono częściej populacji dorosłej i starszej niż dzieci i ludzi młodych. Nadmierne spożywanie pokarmów przy niskich wydatkach energetycznych osób dorosłych prowadzi do gromadzenia się w organizmie tkanki tłuszczowej, tak podskórnej, jak i okołonarządowej. Zdaniem wielu autorów ilość tkanki tłuszczowej nie powinna przekraczać 2530 % masy ciała [1, 2, 3, 4, 5]. Istotny jest także typ otyłości. Bardziej niebezpieczna jest otyłość brzuszna, androidalna, w porównaniu do otyłości gynoidalnej, w której tkanka tłuszczowa odkłada się przede wszystkim w rejonie bioder i ud. Skoro tkanka tłuszczowa powstaje w wyniku dodatniego bilansu energetycznego i jest magazynem związków energetycznych, to w celu otrzymania prawidłowej równowagi energetycznej organizmu należałoby dążyć do zwiększenia aktywności fizycznej codziennej. Pojawia się więc drugi, poza żywieniem istotny problem w profilaktyce i leczeniu otyłości, jakim jest aktywność ruchowa osób dorosłych i starszych. Styl życia współczesnego człowieka, w dużej mierze siedzący, brak nawyków go ruchowo spędzania czasu wolnego jest poważnym zagrożeniem dla zdrowia i prawidłowego funkcjonowania człowieka, w życiu rodzinnym zawodowym czy społecznym. Wyniki badań prowadzonych w Polsce wskazują na niski odsetek (620%) dorosłych aktywnych fizycznie lub takich, którzy są aktywni sporadycznie, na dość niskim poziomie intensywności, przez co nie stanowi ona dostatecznie silnego bodźca dla organizmu [6, 7, 8, 9, 10]. Tendencje światowe wskazują na duże zainteresowanie rolą sprawności fizycznej w życiu człowieka dorosłego i starszego, nie tylko jako istotnego czynnika w profilaktyce i leczeniu wielu chorób, ale także opóźniającego procesy inwolucyjne i czy- 68 niącego życie bardziej satysfakcjonującym [11, 12, 13, 14, 15]. Celem naszej pracy jest przedstawienie wybranych parametrów składu ciała kobiet starszych aktywnych i nieaktywnych ruchowo, słuchaczek Uniwersytetu Trzeciego Wieku, uczestniczących w edukacji gerontologicznej. Materiał i metody Badania przeprowadzone zostały w ramach grantu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego (dawniej Komitet Badań Naukowych) nr 2 P05D 082 27 przez pracowników Katedry Antropokinetyki. Wykonano je w godzinach przedpołudniowych w Pracowni Badań Biokinetyki i Statystyki Akademii Wychowania Fizycznego we Wrocławiu. Zbadano ogółem 150 kobiet słuchaczek Uniwersytetu Trzeciego Wieku na Uniwersytecie Wrocławskim. Jest to uczelnia seniorów, w której realizowana jest edukacja gerontologiczna. Jej celem jest poprawa jakości życia seniorów przez aktywizację intelektualną, psychiczną, system ustawicznego kształcenia, propagowanie kultury fizycznej i profilaktykę gerontologiczną. Zakres przeprowadzonych badań obejmował: wysokość i masę ciała oraz obwód pasa i bioder. Na podstawie tych cech obliczono wskaźniki BMI oraz WHR, zaś skład ciała zmierzono za pomocą aparatu FUTREX 5000. Badanym zadano ponadto pytanie o tygodniową częstotliwość (1 punkt za każdy dzień aktywności fizycznej; maksymalnie 5) i czas trwania podejmowanego wysiłku fizycznego (1 punkt za każde 10 minut podejmowanego wysiłku; maksymalnie 4). Na tej postawie badaną grupę podzielono na dwie podgrupy kobiet aktywnych i nieaktywnych ruchowo (tab. 1). Pomiary somatyczne wykonane zostały według ogólnych zasad prowadzenia badań antropologicznych (16). Wysokość ciała zmierzono za pomocą antropometru szwajcarskiej firmy GP Instruments z dokładnością do 1 mm. Badanych zważono na elektronicznej wadze lekarskiej, rejestrującej pomiar z dokładnością do 1 grama. Obwody pasa i bioder wykonano na wysokości największego wcięcia talii oraz przez największą wypukłość pośladków. Na podstawie tych pomiarów wyznaczono wskaźnik masy ciała (BMI) oraz wskaźnik talia biodra (WHR).
Poziom otłuszczenia u kobiet starszych słuchaczek Uniwersytetu Trzeciego Wieku aktywnych... Tabela 1. Charakterystyka grupy Table 1. Characteristics of two groups of female students Kobiety N wiek 67,11 ruchowo 36 SD 5,64 V 8,40 71,00 ruchowo 114 SD 7,27 V 10,24 Ocenę składu ciała dokonano posługując się aparatem FUTREX 5000, który na podstawie pomiaru w bliskiej podczerwieni, wyznacza ilości tkanki tłuszczowej w organizmie (w kilogramach i procentach masy ciała), a także zawartość wody (w procentach i kilogramach masy ciała), masę ciała szczupłego LBM (w kilogramach) i podaje wartość wskaźnika BMI. Do poprawnego wykonania pomiaru niezbędne jest wprowadzenie podstawowych danych osoby badanej, takich jak: data urodzenia, wysokość i masa ciała, typ budowy ciała, a także częstotliwość podejmowanej aktywności fizycznej (skala 15), czas trwania (skala 1-4) i jej intensywność (skala 15). Pomiaru dokonano na mięśniu dwugłowym prawego ramienia, przykładając do kończyny górnej dołączoną do aparatu linijkę, z której każdorazowo odczytywano miejsce przyłożenia głowicy pomiarowej. Wyniki badań i dyskusja Badane grupy kobiet aktywnych i nieaktywnych ruchowo nie różniły się istotnie statystycznie wysokością i masą ciała. Wartości tych podstawowych [kg] 47 46 45 44 43 42 41 40 39 38 LBM Ryc 1. Masa ciała szczupłego aktywnych i nieaktywnych ruchowo słuchaczek UTW we Wrocławiu Fig. 1. Lean body mass female students with higher and lower levels of physical activity 69
Zofia Ignasiak, Grażyna Dąbrowska, Grzegorz Żurek [%] 42 40 38 36 34 32 30 tkanka tłuszczowa Ryc. 2. Zawartość tkanki tłuszczowej (w procentach) w organizmie aktywnych i nieaktywnych ruchowo słuchaczek UTW we Wrocławiu Fig. 2. Content of fatty tissue (%) female students with higher and lower levels of physical activity [kg] 30 28 26 24 22 20 tkanka tłuszczowa Ryc. 3. Zawartość tkanki tłuszczowej (kg) w organizmie aktywnych i nieaktywnych ruchowo słuchaczek UTW we Wrocławiu Fig. 3. Content of fatty tissue (kg) female students with higher and lower levels of physical activity 70
Poziom otłuszczenia u kobiet starszych słuchaczek Uniwersytetu Trzeciego Wieku aktywnych... Tabela 2. Charakterystyka morfologiczna badanych kobiet Table 2. Morphological characteristics of female students * p < 0,05 Cecha wysokość masa ciała BMI WHR LBM tkanka tłuszczowa [%] tkanka tłuszczowa [kg] kobiety 157,2 159,27 sd 5,92 5,35 v 3,76 3,36 67,75 68,07 sd 11,38 11,06 v 16,78 16,25 27,38 26,76 sd 4,17 3,57 v 15,23 13,34 0,84 0,82 sd 0,06 0,05 v 7,14 6,10 41,40 46,47 sd 5,93 7,48 v 14,32 16,10 38,60 31,55 sd 3,08 4,65 v 7,98 14,74 26,35 21,60 sd 5,93 5,20 t 1,9283 0,1509 0,8351 1,2000 4,3165 * 10,7649 * 4,4592 * [%] 55 53 51 49 47 45 woda Ryc 4. Zawartość wody (%) w organizmie aktywnych i nieaktywnych ruchowo słuchaczek UTW we Wrocławiu Fig. 4. Female students from both groups water content in the body (%) 71
Zofia Ignasiak, Grażyna Dąbrowska, Grzegorz Żurek miar somatycznych, zważywszy na zjawisko trendu sekularnego, są typowe dla tej grupy wiekowej. Względny wskaźnik masy ciała (BMI) również nie różnicuje badanych kobiet; jest nieco niższy u kobiet aktywnych ruchowo i nieznacznie przekracza górną granicę prawidłowej wartości tego wskaźnika (tab. 2). Natomiast wskaźnik WHR wskazuje na gynoidalny typ otłuszczenia w obu grupach kobiet. Masa ciała szczupłego (LBM) jest istotnie wyższa u seniorek aktywnych. Adekwatnie do ciała szczupłego zachowują się wartości masy tkanki tłuszczowej tak procentowe, jak i ujęte w kilogramach. Grupa seniorek aktywnych ruchowo charakteryzuje się odsetkami tkanki tłuszczowej nieznacznie przekraczającymi jej normę, tj. 30%. Natomiast w drugiej grupie nieaktywnych słuchaczek Uniwersytetu Trzeciego Wieku, wartość ta jest przekroczona wyraźnie, zbliżając się do 40%. Istotna statystycznie jest także różnica w zawartości wody w organizmie, której wyższy poziom stwierdza się u seniorek aktywnych (tab. 2). Jak wynika z badań, osoby fizycznie są w stanie utrzymać masę ciała na korzystniejszym poziomie niż osoby prowadzące siedzący tryb życia [17]. Równocześnie osoby starsze otyłe z reguły unikają wysiłku fizycznego, nawet w formie spacerów, najczęściej ze względu na znaczne obciążenie stawów kończyn dolnych i ogólną trudność w poruszaniu się. W konsekwencji zwiększa się stopień zagrożenia wystąpienia chorób związanych z otyłością, takich jak nadciśnienie tętnicze, choroba wieńcowa serca, cukrzyca, choroba zwyrodnieniowa stawów, a także pogarsza się funkcjonowanie psychiczne i pojawia się niska samoocena [1, 2, 5]. Badana przez nas społeczność kobiet, słuchaczek Uniwersytetu Trzeciego Wieku na Uniwersytecie Wrocławskim zapewne nie reprezentuje przeciętnych kobiet w tym wieku. Potwierdzają to badania Dąbrowskiej i współpracowników [18], z których wynika, że studenci UTW aktywnie i systematycznie uczestniczą w zajęciach zorganizowanych z kultury fizycznej (np. trening zdrowotny, gimnastyka lecznicza, taniec, turystyka, Szkoła Pleców, pływanie, tai-chi, zajęcia rehabilitacyjne), a także uprawiają indywidualnie różne formy rekreacji (turystyka piesza, narciarstwo, jazda na rowerze). Niemniej również wysoki odsetek tych kobiet prowadzi bierny ruchowo tryb życia, co skutkuje wyższą, znacznie przekraczającą górną granicę normy tkanką tłuszczową i wyższą, w porównaniu do kobiet aktywnych, wartością wskaźnika BMI. Należy jednak zauważyć, że przedział wartości wskaźnika nie jest u nich nadmiernie wysoki (27, 38). Być może niższą aktywność ruchową kompensują wyższą dyscypliną w żywieniu, unikając produktów wysokoenergetycznych, tym bardziej, że większość badanych legitymuje się średnim bądź wyższym wykształceniem. Można także przypuszczać, że udział w edukacji gerontologicznej, realizowanej w UTW ma istotny wpływ na kształtowanie nawyków prawidłowego żywienia i diety. Wnioski 1. Badane kobiety charakteryzują zbliżone wartości podstawowych miar somatycznych. 2. Kobiety ruchowo mają korzystniejsze parametry tkanki tłuszczowej w porównaniu z grupą kobiet biernych ruchowo. 3. Aktywność ruchowa seniorów z UTW przejawia się w różnym poziomie masy ciała szczupłego, którego istotnie korzystniejsze wartości stwierdza się w grupie osób aktywnych. PIŚMIENNICTWO LITERATURE [1] Karski JB (red): Promocja zdrowia. Warszawa, IGNIS, 1999. [2] Tatoń J: Zarys patogenezy otyłości. Pol Tyg Lek. 1995; 50: supl. 1, 310. [3] Finer N: Obesity. Brit Med Bull, 1997; 53, 2. [4] Kozłowski S, Nazar K: Wprowadzenie do fizjologii klinicznej. Warszawa, PZWL, 1984. [5] Cieślińska J, Saulicz E, Plewa M: Efektywność gimnastyki odchudzającej profilaktyce i leczeniu otyłości prostej. Fizjoterapia 2001; 9, 1: 3038. [6] Drygas W, Kwaśniewska M, Szcześniewska D, Kozakiewicz K, Głuszek J, Wiercińska E, Wyrzykowski B, Kuriata P: Ocena poziomu aktywności fizycznej dorosłej populacji 72 Polski. Wyniki Programu WOBASZ. Kardiologia Polska, 2005; 63, 6, supl. 4, 637-640. [7] Drygas W, Białecki W, Pruska P: Ocena aktywności fizycznej mieszkańców sześciu krajów europejskich. Projekt Bridging East West Health Gap. Med. Sportowa 2002; 18, 5: 169174. [8] Charzewski W: Aktywność sportowa Polaków. Warszawa, COS, 1997. [9] Kuciarska-Ciesielska M: Statystyczne badania niektórych uwarunkowań zdrowia. Zdrowie Publiczne, 1998; 5: 189192. [10] Osiński W: Aktywność fizyczna podejmowana przez osoby w starszym wieku. Antropomotoryka, 2002; 24: 324.
Poziom otłuszczenia u kobiet starszych słuchaczek Uniwersytetu Trzeciego Wieku aktywnych... [11] Hageman PA, Walker SN, Pollen CH, Boeckner LS, Oberdorfer MK: Physical activity and fitness among midlife and older rural women. J Aging Phys Act 2005; 13 (3): 32742. [12] Boussuqe P, Rance M, Bedu M, Duche P, Praagh EV: Peak leg muscle power, peak VO(2) and its correlates with physical activity in 57 to 75-year old women. Eur J Appl Physiol 2006; 96 (1): 1016. [13] Chodzko-Zajko WJ: Successful Aging in the New Millennium The Role of Regular Physical Activity. Quest, 2000; 52: 333343. [14] Garrow JS: Effect of eercise on obesity. Acta Med Scand, 1986; 711: 6773. [15] Skrzek A: Trening zdrowotny a procesy inwolucyjne narządu ruchu u kobiet. Wrocław, Studia i Monografie, AWF 77, 2005. [16] Malinowski AP, Strzałko J (red): Antropologia, Warszawa, Poznań, PWN, 1985. [17] Kozłowski S: Granice przystosowania. Warszawa, Wiedza Powszechna, 1986. [18] Dąbrowska G, Skrzek A, Mraz M, Lubczyńska-Kowalska W: Rehabilitacja lecznicza i jej znaczenie w życiu seniorów na podstawie badań własnych. Adv. Clin. Ep. Med. 2002; 11, 1, suppl. 1: 129132. 73