Spis treści Wstęp... 9 Część I Rozdział 1. Koncepcje modeli polityki społecznej... 15 1.1. Czym jest polityka społeczna?... 15 1.2. Istota modeli polityki społecznej... 17 1.3. Typologia modeli polityki społecznej Espinga-Andersena i jej krytyka... 19 1.4. Alternatywne typologie modeli polityki społecznej... 23 1.5. Polska a modele polityki społecznej... 25 Zagadnienia do dyskusji... 26 Zalecana literatura... 27 Rozdział 2. Wielosektorowość podmiotów polityki społecznej... 28 2.1. Znaczenie podmiotów polityki społecznej... 28 2.2. Od państwowej do wielosektorowej polityki społecznej... 29 2.3. Rodzina a podmioty polityki społecznej... 36 2.4. Wielosektorowość w Polsce... 38 Zagadnienia do dyskusji... 41 Zalecana literatura... 41 Rozdział 3. Instrumentarium polityki społecznej... 42 3.1. Podstawowe pojęcia... 42 3.2. Klasyfikacje instrumentów... 43 3.3. Wzajemne uzupełnianie się instrumentów... 48 3.4. Warunki i ograniczenia stosowanych narzędzi... 53 Zagadnienia do dyskusji... 56 Zalecana literatura... 56 Część II Rozdział 4. Zagadnienia ogólne zabezpieczenia społecznego... 59 4.1. Podstawowe pojęcia... 59 4.2. Elementy i techniki systemu zabezpieczenia społecznego... 61 4.3. Podmioty zabezpieczenia społecznego... 63 4.4. Funkcje i klasyfikacje świadczeń... 65 4.5. Instrumenty zabezpieczenia społecznego... 66
6 Spis treści 4.6. Modele zabezpieczenia społecznego... 68 4.7. Zasady dostępu do świadczeń zabezpieczenia społecznego według prawa UE... 68 4.8. Obecne zadania zabezpieczenia społecznego... 70 Zagadnienia do dyskusji... 73 Zalecana literatura... 74 Rozdział 5. Ubezpieczenia społeczne w Polsce... 75 5.1. Cechy ubezpieczeń społecznych... 75 5.2. Zakres przedmiotowy ubezpieczeń społecznych... 77 5.3. Nowe zasady systemu emerytalnego... 79 5.4. Świadczenia wypłacane przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych... 89 5.4.1. Świadczenia emerytalne i przedemerytalne... 89 5.4.2. Świadczenia związane z chorobą i macierzyństwem... 90 5.4.3. Świadczenia z tytułu niezdolności do pracy... 92 5.4.4. Świadczenia z tytułu śmierci ubezpieczonego... 94 Zagadnienia do dyskusji... 94 Zalecana literatura... 95 Rozdział 6. Ubezpieczenia społeczne rolników... 96 6.1. Zagadnienia ogólne... 96 6.2. Charakterystyka wybranych świadczeń z ubezpieczenia emerytalno-rentowego rolników... 97 6.3. Świadczenia z ubezpieczenia wypadkowego, chorobowego i macierzyńskiego rolników... 98 6.4. Specyficzne zasady ustalania świadczeń dla rolników... 99 Zagadnienia do dyskusji... 101 Zalecana literatura... 101 Rozdział 7. Pomoc społeczna... 102 7.1. Podstawowe pojęcia... 102 7.2. Cele pomocy społecznej... 103 7.3. Zakres przedmiotowy pomocy społecznej... 104 7.4. Charakterystyka wybranych świadczeń... 105 Zagadnienia do dyskusji... 110 Zalecana literatura... 110 Rozdział 8. Polityka wobec ubóstwa... 111 8.1. Różnice w definiowaniu ubóstwa... 111 8.2. Przyczyny oraz skutki ubóstwa... 114 8.3. Rodzaje ubóstwa... 118 8.4. Metody pomiaru ubóstwa... 120 8.4.1. Obiektywne i subiektywne linie ubóstwa... 120 8.4.2. Absolutne granice ubóstwa... 121
Spis treści 7 8.4.3. Relatywne granice ubóstwa... 123 8.5. Rozmiary i cechy ubóstwa w Polsce... 124 8.6. Instrumenty przeciwdziałania ubóstwu... 130 8.6.1. Wynagrodzenie minimalne... 132 8.6.2. Dochód podstawowy, minimalny dochód gwarantowany... 134 8.6.3. Pomoc społeczna... 135 8.6.4. Polityka podatkowa... 136 8.7. Podmioty i inicjatywy międzynarodowe w walce z ubóstwem. 138 Zagadnienia do dyskusji... 146 Zalecana literatura... 146 Rozdział 9. Ochrona zdrowia... 148 9.1. Podstawowe pojęcia i modele... 148 9.2. Cele, zadania i instrumenty ochrony zdrowia... 151 9.3. Rynek i regulacje państwowe w ochronie zdrowia... 154 9.4. Ochrona zdrowia w Polsce... 160 9.4.1. Organizacja i finansowanie... 160 9.4.2. Dodatkowe prywatne ubezpieczenia zdrowotne... 163 9.4.3. Infrastruktura ochrony zdrowia... 165 9.5. Kierunki zmian w ochronie zdrowia... 168 Zagadnienia do dyskusji... 169 Zalecana literatura... 169 Rozdział 10. Polityka rynku pracy... 171 10.1. Wprowadzenie podstawowe definicje... 171 10.2. Rodzaje bezrobocia... 175 10.3. Skutki bezrobocia... 178 10.4. Cele polityki rynku pracy... 181 10.5. Instrumenty rynku pracy... 183 10.6. Instrumenty polskiego rynku pracy... 187 10.7. Instrumenty aktywizujące niepełnosprawnych na polskim rynku pracy... 192 10.8. Polski rynek pracy w liczbach... 194 Zagadnienia do dyskusji... 199 Zalecana literatura... 199 Rozdział 11. Polityka edukacyjna... 200 11.1. Pojęcie edukacji, oświaty i polityki edukacyjnej... 200 11.2. Cele i instrumenty polityki edukacyjnej... 202 11.3. System oświatowy w Polsce... 206 11.4. Uwarunkowania polityki edukacyjnej w Polsce... 210 Zagadnienia do dyskusji... 216 Zalecana literatura... 216
8 Spis treści Rozdział 12. Polityka ludnościowa... 217 12.1. Podstawowe pojęcia dotyczące polityki ludnościowej... 217 12.2. Podmioty polityki ludnościowej oraz zakres ich działalności 221 12.3. Struktura ludności w Polsce stan, tendencje i prognozy.. 222 12.3.1. Podstawy analizy struktury ludnościowej wskaźniki i inne dane... 222 12.3.2. Sytuacja demograficzna w Polsce stan obecny i perspektywa zmian... 224 12.4. Cele i zadania polityki ludnościowej w warunkach współczesnych... 231 12.5. Instrumenty polityki ludnościowej... 232 Zagadnienia do dyskusji... 236 Zalecana literatura... 236 Rozdział 13. Polityka rodzinna... 237 13.1. Pojęcie rodziny... 237 13.2. Definicje polityki rodzinnej i jej miejsce w polityce społecznej i ludnościowej... 239 13.3. Zakres podmiotowy polityki rodzinnej... 241 13.4. Cele i priorytety polityki rodzinnej... 243 13.5. Instrumenty polityki rodzinnej... 245 Zagadnienia do dyskusji... 252 Zalecana literatura... 253 Część III Rozdział 14. Wartości i paradygmaty w polityce społecznej... 257 14.1. Uwagi ogólne... 257 14.2. Bezpieczeństwo wewnętrzne... 262 14.3. Bezpieczeństwo zewnętrzne... 265 14.4. Zagrożenie bezpieczeństwa... 269 Zagadnienia do dyskusji... 270 Zalecana literatura... 270 Rozdział 15. Perspektywy polityki społecznej w warunkach globalizacji i integracji europejskiej... 271 15.1. Wprowadzenie... 271 15.2. Uwarunkowania o charakterze globalnym... 272 15.3. Uwarunkowania związane z integracją europejską... 274 Zagadnienia do dyskusji... 278 Zalecana literatura... 278 Spis rysunków... 279 Spis tabel... 280
Wstęp Książka, którą oddajemy do rąk czytelników, jest podręcznikiem przeznaczonym przede wszystkim dla studentów nauk ekonomicznych, chociaż może być również przydatna dla studentów politologii czy socjologii. Została przygotowana z myślą o studentach początkowych lat studiów dziennych, wieczorowych i zaocznych. W okresie dokonujących się wciąż w naszym kraju przemian społeczno-gospodarczych istnieje potrzeba szukania odpowiedzi na wiele trudnych pytań, związanych z kierunkiem przeobrażeń i ich konsekwencjami. W sferze społecznej wiele spraw pozostaje wciąż nie rozstrzygniętych. Najtrudniej o społeczną zgodę co do przyszłego modelu polityki społecznej, zasad określających ład społeczny. Studenci nauk społecznych powinni uczyć się samodzielnego wnioskowania, formułowania ocen dotyczących wzajemnego uwarunkowania zjawisk oraz procesów związanych z potrzebami ludzi i funkcjonowaniem gospodarki. Naszym celem jest ułatwienie im tego zadania, dostarczenie niezbędnych informacji pomocnych w zrozumieniu zagadnień podstawowych dla polityki społecznej i występujących między nimi relacji. W chwili, gdy oddajemy drugie wydanie niniejszego podręcznika do druku, media wciąż donoszą o ekonomicznych i społecznych konsekwencjach kryzysu gospodarczego, wyzwaniach związanych ze współczesnymi zmianami demograficznymi, wątpliwościach dotyczących zasad funkcjonowania Unii Europejskiej oraz pojawianiu się nowych i utrwalaniu starych zagrożeń (w tym braku bezpieczeństwa socjalnego wolności od niedostatku, lęku o przyszłość własną i rodziny). Każdy obywatel ocenia funkcjonowanie polityki społecznej w swoim kraju przez pryzmat własnych oczekiwań, pomocy, której się spodziewa, gdy sam sobie nie radzi z różnych powodów. Na kogo możemy wówczas liczyć: na siebie samego, rodzinę, organizacje społeczne skupiające ludzi z podobnymi problemami, państwo? Współcześnie w wielu krajach europejskich podejmuje się, z różnym skutkiem, działania mające doprowadzić do racjonalizacji polityki społecznej, uczynienia jej bardziej efektywną i skuteczną. Chodzi o ograniczenie rozbudowanych funkcji socjalnych państwa, racjonalizację i zmianę struktury wydatków społecznych, odejście od opiekuńczości państwa prowadzącej do zależności i bierności, a rozwijanie samodzielności i aktywności. Są to zadania trudne, próbuje się je realizować, nie zawsze konsekwentnie, także w naszym kraju. Czym właściwie jest polityka społeczna? Trudno dziś o jednoznaczne sformułowanie jej celów, podanie jedynie słusznej definicji. Jaka jest rola państwowego interwencjonizmu w dobie globalizacji, integracji europejskiej? Czy musi on zawsze polegać na bezpośrednim zaangażowaniu państwowych podmiotów w zaspokaja-
10 Wstęp nie ludzkich potrzeb? W niniejszym opracowaniu próbujemy pokazać czytelnikom i przekonać ich, że wraz ze zmieniającymi się uwarunkowaniami funkcjonowania społeczeństw, powinny zmieniać się również metody prowadzenia polityki społecznej. W kolejnych rozdziałach opowiadamy się za poglądem, iż nie jest możliwe ani wskazane konstruowanie jednoznacznej definicji polityki społecznej, a to ze względu na jej wieloaspektowość i przenikanie się w jej ramach różnych wymiarów życia społeczno-gospodarczego, co znalazło odzwierciedlenie także w tytule podręcznika. Biorąc pod uwagę, że kierujemy go przede wszystkim do studentów kierunków ekonomicznych, zdecydowaliśmy się skoncentrować naszą uwagę na tych aspektach polityki społecznej, które wiążą się z bezpośrednią lub pośrednią interwencją państwa, będącą wyrazem dążenia do określonego ładu społeczno-gospodarczego, umożliwiającego obywatelom zaspokajanie potrzeb uznawanych za społecznie ważne. Nie oznacza to jednak, że polityka społeczna jest domeną jedynie państwa. Coraz częściej w kształtowaniu, a zwłaszcza w realizacji polityki społecznej uczestniczą jednostki samorządu terytorialnego, przedsiębiorstwa oraz organizacje społeczne. Sposoby interwencji zmieniają się w zależności od przyjętych jako nadrzędne wartości i paradygmatów, z których powinny wynikać cele i zadania formułowane w regulacjach prawnych, określających zasady funkcjonowania poszczególnych sfer życia społeczno-gospodarczego. Na tym może kończyć się zaangażowanie państwa na określeniu jedynie ram wolności gospodarczej i obywatelskiej; wtedy mamy do czynienia z wolną grą sił rynkowych. Może też być zupełnie odmiennie, gdy państwo bierze na siebie całkowitą odpowiedzialność za zaspokajanie niektórych lub większości potrzeb (publiczna edukacja, służba zdrowia, transport publiczny itd.) albo finansuje działalność prowadzoną przez prywatne podmioty, zarówno komercyjne, jak i społeczne. Rola państwa może też polegać na dostarczaniu obywatelom transferów (świadczeń) pieniężnych lub w naturze 1. Książkę podzielono (umownie) na trzy części, stąd jej tytuł nawiązujący do wielowymiarowości polityki społecznej. W części pierwszej omówiono zagadnienia najbardziej podstawowe, o ile to możliwe uniwersalne, dotyczące takich spraw, jak przybliżenie sposobów rozumienia pojęcia polityka społeczna, jej modeli, podmiotów, stosowanych instrumentów. Współcześnie o określeniu kierunków rozwoju całej polityki społecznej decyduje rola systemu zabezpieczenia społecznego. Dlatego też drugą część podręcznika, traktującą o polityce społecznej jako działalności praktycznej realizowanej w naszym kraju, poświęcono zabezpieczeniu społecznemu i tym obszarom polityki społecznej, które są z nim ściśle powiązane. Omówiono zatem zagadnienia ogólne dotyczące całego systemu zabezpieczenia społecznego, po czym scharakteryzowano te spośród jego działów, których podstawowym zadaniem jest wspomaganie jednostek w sytuacji braku możliwości wykonywania pracy (ubezpieczenia społeczne s. 99. 1 N. Barr, Ekonomika polityki społecznej, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej, Poznań 1993,
Wstęp 11 pracowników i rolników oraz pomoc społeczną). W wydaniu drugim wprowadzono także rozdział dotyczący ochrony zdrowia. Jednym z głównych wyzwań stojących przed współczesnymi państwami i ich polityką w zakresie zabezpieczenia społecznego jest zapobieganie ubóstwu i wykluczeniu społecznemu, dlatego problematyce tej poświęcono jeden z kolejnych rozdziałów tej części. Sposób funkcjonowania zabezpieczenia społecznego pozostaje w relacji sprzężenia zwrotnego z zagadnieniami dotyczącymi pracy, która z kolei warunkowana jest w dużym stopniu polityką w zakresie edukacji. Obecne i przyszłe zadania polityki społecznej w omawianym zakresie wynikają m.in. z dokonujących się obecnie przemian demograficznych, postępującego w szybkim tempie procesu starzenia się społeczeństw. Szczególnym wyzwaniem, przed jakim stoi współczesna polityka społeczna wielu krajów europejskich, w tym Polski, jest wspieranie rodziny w realizacji jej podstawowych funkcji, o czym również piszemy. Struktura poszczególnych rozdziałów w tej części jest podobna, autorzy omówili zagadnienia ogólne: podstawowe pojęcia, cele i zakres danej dziedziny polityki społecznej, podmioty, stosowane instrumenty oraz najważniejsze obecne wyzwania, wynikające m.in. z członkostwa w Unii Europejskiej. Tematy przedstawione przez poszczególnych autorów nie zawsze są ostatecznie rozwiązane w teorii i praktyce polityki społecznej, stąd też sposób ich omawiania odzwierciedla ten stan rzeczy. Ostatnie dwa rozdziały dotyczą perspektyw rozwoju polityki społecznej. Stanowią one trzecią część książki, pomyślaną jako zakończenie. Autorzy zadają pytania o to, czy można wskazać paradygmat obecnie realizowanej polityki społecznej? Do jakiej polityki społecznej dążymy? Jakie zadania dla polityki społecznej wynikają z globalizacji i integracji europejskiej? Każdy rozdział kończą zagadnienia proponowane do dyskusji na zajęciach oraz kilka pozycji zalecanej literatury, co powinno ułatwić naukę i poszerzenie studiów z tego zakresu. Olga Kowalczyk, Stanisław Kamiński