Podstawy ekonomii SYSTEM BANKOWY I POLITYKA MONETARNA Opracowanie: dr Tomasz Taraszkiewicz
Przegląd podstawowych definicji Bankowość: system instytucji finansowych pompujących fundusze od poŝyczkodawców do poŝyczkobiorców Bank: pośrednik finansowy, świadczący klientom usługi finansowe Rezerwy: fundusze lub aktywa, które bank utrzymuje w formie depozytów w banku centralnym Kredyt lombardowy: pieniądze pod zastaw np. papierów wartościowych, bonów skarbowych i obligacji rządowych Kredyt refinansowy: źródło zasilania banków w pieniądz, słuŝy głównie do finansowania inwestycji centralnych Kredyt redyskontowy: związany z obrotem wekslowym, przyjmowanie weksli handlowych do redyskonta Stopa procentowa nominalna: wartość stopy procentowej widniejącej w ofercie banków Stopa procentowa realna: = stopa procentowa nominalna inflacja Stopa dyskontowa: stopa procentowa stosowana przez bank centralny przy udzielaniu poŝyczek bankom komercyjnym System rozrachunkowy: ogół porozumień, na mocy których wzajemne zobowiązania i naleŝności banków rozlicza się poprzez zestawienie wszystkich transakcji dokonywanych w danym okresie i dokonuje spłaty tylko zobowiązań netto, powstałych w rozliczeniach międzybankowych Płynność: szybkość i pewność, z jaką dana pozycja aktywów moŝe być z powrotem zamieniana na pieniądz w danym momencie Panika finansowa: automatycznie spełniająca się prognoza; konsumenci dochodzą do wniosku, Ŝe bank nie będzie zdolny do wypłacenia pieniędzy, więc wycofują swoje lokaty, a poniewaŝ bank nie przechowuje wszystkich pieniędzy, nie jest w stanie wszystkim wypłacić pełnych kwot wkładów
Rodzaje banków i syntetyczne ujęcie funkcji banku centralnego Rodzaje banków: - bank centralny obsługujący inne banki, - banki komercyjne obsługujące klientów instytucjonalnych i indywidualnych. Syntetyczne ujęcie funkcji banku centralnego: - Nadzór nad pracą banków komercyjnych (jest bankiem banków). - Emisja pieniądza (kreuje pieniądz i politykę pienięŝną). - Wydaje koncesje na działalność bankową. - Ustala zasady obsługi. - Ustala instrumenty polityki pienięŝnej. - Jest księgowym budŝetu (rozlicza dochody Państwa).
Instrumenty polityki monetarnej Banku Centralnego Instrumenty polityki monetarnej Banku Centralnego: - Stopy procentowe (bank centralny nie narzuca innym bankom oprocentowania, same ustalają stopę oprocentowania na podstawie stopy dyskontowej; jeśli przykładowo stopa dyskontowa wynosi 15%, to bank komercyjny ustali stopy procentowe powyŝej 15% zaleŝnie od konkurencji na rynku, - Polityka stopy dyskontowej (określanie poziomu oprocentowania kredytów udzielanych bankom komercyjnym) - Operacje otwartego rynku (sprzedawanie i kupowanie obligacji rządowych) - Rezerwy obowiązkowe - Kredyty refinansowe (pula pieniędzy, jaką mogą poŝyczać banki komercyjne od banku centralnego w celu zminimalizowania ryzyka lub uzupełnienia własnych środków i oddziaływania na rynku) - Perswazje monetarne (sugestie kierowane do banków, prognozy) - Kursy walut (wyŝszość jednej waluty nad druga i dochód z róŝnicy) - Krzywe patrzenie (zniechęcenie banków do zaciągania kredytów).
System organizacyjny Narodowego Banku Polskiego
Misja Narodowego Banku Centralnego Misja NBP - działanie na rzecz stabilności monetarnej i systemu finansowego, - tworzenie podstaw długotrwałego rozwoju gospodarczego, - utrzymywanie stabilnego poziomu cen, - sprawowanie nadzoru bankowego, - działanie na rzecz systemu płatniczego, - promocja rozwoju bezpiecznej infrastruktury rynku finansowego, - monitorowanie i analizowanie sytuacji na rynkach finansowych oraz sytuacji gospodarczej, -ścisła współpraca z instytucjami nadzorującymi pozostałe segmenty rynku finansowego.
Podstawowe organy NBP Podstawowe organy NBP 1. Prezes NBP jest powoływany przez Sejm na wniosek Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, na 6-letnią kadencję. Jest on przewodniczącym Rady Polityki PienięŜnej, Zarządu NBP oraz Komisji Nadzoru Bankowego. 2. Rada Polityki PienięŜnej jest organem NBP, powołanym na mocy ustawy o Narodowym Banku Polskim z dnia 29 sierpnia 1997 r. W jej skład wchodzi 9 członków - powoływanych po trzech przez Prezydenta, Sejm i Senat - oraz przewodniczący, którym jest Prezes NBP. Zadaniem Rady Polityki PienięŜnej jest coroczne ustalanie załoŝeń polityki pienięŝnej oraz podstawowych zasad jej realizacji. Rada ustala wysokość podstawowych stóp procentowych, określa zasady operacji otwartego rynku oraz ustala zasady i tryb naliczania i utrzymywania rezerwy obowiązkowej. Zatwierdza ona plan finansowy banku centralnego oraz sprawozdanie z działalności. 3. Zarząd kieruje działalnością NBP, podejmując uchwały w sprawach nie zastrzeŝonych w ustawie o NBP do wyłącznej kompetencji innych organów NBP. Jego podstawowym zadaniem jest realizacja uchwał Rady Polityki PienięŜnej, uchwalanie i realizowanie planu działalności NBP oraz wykonywanie zatwierdzonego przez RPP planu finansowego, a takŝe realizacja zadań z zakresu polityki kursowej i systemu płatniczego.
Podstawowe funkcje NBP Podstawowe funkcje banku centralnego NBP 1. Bank emisyjny - jest jedyną instytucją mającą wyłączne prawo emitowania znaków pienięŝnych, będących prawnym środkiem płatniczym w Polsce. Narodowy Bank Polski określa wielkość emisji oraz moment wprowadzenia pieniądza gotówkowego do obiegu, za którego płynność odpowiada. Ponadto, organizuje on obieg pienięŝny i reguluje ilość pieniądza w obiegu. 2. Bank banków - NBP organizuje system rozliczeń pienięŝnych, prowadzi bieŝące rozrachunki międzybankowe i aktywnie uczestniczy w międzybankowym rynku pienięŝnym. Narodowy Bank Polski jest odpowiedzialny za stabilność i bezpieczeństwo całego systemu bankowego. Pełniąc funkcję banku banków, sprawuje on kontrolę nad działalnością banków komercyjnych, a w szczególności nad przestrzeganiem przepisów prawa bankowego. NBP odgrywa ponadto coraz większą rolę w zakresie nadzoru nad systemami płatności w Polsce. 3. Centralny bank państwa - Narodowy Bank Polski prowadzi obsługę bankową budŝetu państwa, prowadzi rachunki bankowe rządu i centralnych instytucji państwowych, państwowych funduszy celowych i państwowych jednostek budŝetowych oraz realizuje ich zlecenia płatnicze. Poza funkcjami nadzorczymi bank centralny pełni w stosunku do banków komercyjnych funkcje regulacyjne, które mają na celu zapewnienie bezpieczeństwa banków i zgromadzonych w nich wkładów pienięŝnych oraz zachowanie płynności w systemie bankowym. Narodowy Bank Polski występuje w tej funkcji równieŝ jako kredytodawca ostatniej instancji. W przypadku wystąpienia przejściowych kłopotów z płynnością bank komercyjny moŝe otrzymać od banku centralnego pomoc finansową: albo Opracowano w formie w kredytu oparciu redyskontowego, o materiałźródłowy albo kredytu lombardowego.
System instrumentów polityki pienięŝnej NBP Polityka pienięŝna NBP Celem polityki pienięŝnej realizowanej przez Narodowy Bank Polski jest obniŝanie inflacji, a w dalszej perspektywie stabilizacja cen, co jest niezbędne do zbudowania trwałych fundamentów długofalowego wzrostu gospodarczego. System instrumentów polityki pienięŝnej NBP 1. Operacje otwartego rynku to transakcje prowadzone przez bank centralny z bankami komercyjnymi, dokonywane z inicjatywy banku centralnego. Poprzez operacje otwartego rynku bank centralny staje się aktywnym i równorzędnym uczestnikiem rynku pienięŝnego. W zakres operacji otwartego rynku wchodzą: warunkowa i bezwarunkowa sprzedaŝ lub kupno papierów wartościowych czy dewiz, a takŝe emisje własnych papierów dłuŝnych przez bank centralny. Operacje otwartego rynku wpływają na poziom krótkoterminowych stóp procentowych na rynku międzybankowym. W konsekwencji równowaŝą popyt i podaŝśrodków utrzymywanych przez banki komercyjne w banku centralnym. Zakup papieru wartościowego przez bank centralny dostarcza płynności (dodatkowych środków) systemowi bankowemu, natomiast sprzedaŝ papieru wartościowego tę płynność absorbuje. W ramach operacji warunkowych bank centralny moŝe kupić (repo) lub sprzedać (reverse repo) papiery wartościowe. Operacja warunkowego zakupu polega na zakupie papieru przez bank centralny od banku komercyjnego, z jednoczesnym zobowiązaniem banku komercyjnego do odkupienia tego papieru wartościowego po określonej cenie i w określonym terminie. SprzedaŜ papieru wartościowego przez bank centralny w ramach operacji warunkowej jest odpowiednikiem lokaty złoŝonej przez bank komercyjny w banku centralnym. W ramach operacji otwartego rynku bank centralny moŝe Opracowano takŝe emitować w oparciu własne o materiałźródłowy papiery dłuŝne, za pomocą których absorbuje nadwyŝki płynnych środków z banków komercyjnych.
System instrumentów polityki pienięŝnej NBP System instrumentów polityki pienięŝnej NBP 2. Rezerwa obowiązkowa ma na celu łagodzenie wpływu bieŝących zmian płynności systemu bankowego na stopy procentowe rynku międzybankowego. Odgrywa ona równieŝ rolę w ograniczaniu nadpłynności sektora bankowego. Rezerwę obowiązkową stanowi wyraŝona w złotych częśćśrodków pienięŝnych zgromadzonych na rachunkach bankowych, środków uzyskanych ze sprzedaŝy papierów wartościowych oraz innych środków przyjętych przez bank, podlegających zwrotowi, z wyjątkiem środków przyjętych od innego banku krajowego, a takŝe pozyskanych z zagranicy na co najmniej 2 lata. Rezerwa obowiązkowa utrzymywana jest na rachunkach w NBP. Środki rezerwy obowiązkowej nie są oprocentowane. NBP moŝe zwolnić bank realizujący program postępowania naprawczego z obowiązku utrzymywania rezerwy obowiązkowej. Za zwolnione środki rezerwy banki zobowiązane są zakupić papiery wartościowe emitowane przez Skarb Państwa lub NBP.
System instrumentów polityki pienięŝnej NBP System instrumentów polityki pienięŝnej NBP 3. Operacje kredytowo - depozytowe W sytuacji prowadzenia przez NBP podstawowych operacji otwartego rynku z 28-dniowym terminem zapadalności moŝe dochodzić do znacznych wahań krótszych, zwłaszcza jednodniowych, stóp rynku międzybankowego. Łagodzeniu tych wahań słuŝą operacje kredytowo-depozytowe, prowadzone z bankami komercyjnymi z ich inicjatywy: kredyt lombardowy oraz lokaty terminowe banków w NBP (depozyt na koniec dnia). Stopy wykorzystywane w operacjach kredytowo-depozytowych wyznaczają przedział wahań jednodniowych stóp rynku pienięŝnego.
System instrumentów polityki pienięŝnej NBP System instrumentów polityki pienięŝnej NBP 3.1. Kredyt lombardowy umoŝliwia elastyczne pokrywanie krótkookresowych niedoborów płynności w bankach komercyjnych. Udzielany jest przez NBP na podstawie zawartej z bankami umowy ramowej na następujących zasadach: - zastawem są skarbowe papiery wartościowe, a wysokość kredytu nie moŝe przekroczyć 80% ich wartości nominalnej, - termin spłaty kredytu przypada w następnym dniu operacyjnym po dniu jego udzielenia, - warunkiem udzielenia kredytu jest uprzednia spłata kredytu zaciągniętego w poprzednim dniu operacyjnym. Górną granicę zadłuŝenia banków w NBP z tytułu kredytu lombardowego wyznacza zasób moŝliwych do zastawienia skarbowych papierów wartościowych będących w posiadaniu banków. Stopa kredytu lombardowego (stopa lombardowa) jako podstawowa stopa banku centralnego z reguły pełni funkcję stopy maksymalnej, określającej krańcowy koszt pozyskania pieniądza na rynku międzybankowym.
System instrumentów polityki pienięŝnej NBP System instrumentów polityki pienięŝnej NBP 3.2. Lokata terminowa banków w NBP (depozyt na koniec dnia) Narodowy Bank Polski oferuje bankom komercyjnym moŝliwość składania przez nie krótkookresowego (jednodniowego) depozytu w banku centralnym. Lokaty przyjmowane są przez bank centralny do końca dnia operacyjnego, a zwrot kwoty depozytu wraz z naleŝnymi odsetkami ma miejsce w następnym dniu operacyjnym. Oprocentowanie lokat (stopa depozytowa) będzie niŝsze od minimalnego oprocentowania operacji otwartego rynku z 28-dniowym terminem zapadalności (stopy referencyjnej). Lokaty terminowe w NBP pozwalają bankom komercyjnym na zagospodarowanie nadwyŝek płynnych środków. W efekcie przeciwdziałają spadkowi krótkookresowych stóp na rynku międzybankowym poniŝej stopy depozytowej. Lokaty oprocentowane są według stopy zmiennej ustalanej przez Radę Polityki PienięŜnej.
System instrumentów polityki pienięŝnej NBP System instrumentów polityki pienięŝnej NBP 4. Polityka kursowa NBP Kurs złotego jest kursem płynnym i nie podlega Ŝadnym ograniczeniom. Bank centralny nie stawia sobie za cel określonego z góry poziomu kursu złotego do innych walut. NBP nie ma Ŝadnych formalnych zobowiązań dotyczących interweniowania na rynku walutowym. Bank centralny zastrzega sobie jednak prawo do takich interwencji, o ile uzna je za konieczne dla realizacji celu inflacyjnego.
Rezerwy dewizowe Zarządzanie rezerwami dewizowymi 1. Osiągnięcie najwyŝszego stopnia bezpieczeństwa inwestowanych środków poprzez wysoki udział instrumentów o bardzo niskim stopniu ryzyka kredytowego oraz dobór i właściwe zróŝnicowanie kontrahentów inwestycyjnych o moŝliwie najwyŝszej wiarygodności finansowej; 2. Zapewnienie niezbędnego stopnia płynności poprzez ścisłe powiązanie dyspozycyjności środków walutowych z przewidywanym ich wykorzystaniem. DuŜe znaczenie ma w tej kwestii odpowiednie skorelowanie ze zobowiązaniami płatniczymi Rzeczypospolitej Polskiej (obsługa zadłuŝenia zagranicznego RP), jak równieŝ mogące wystąpić nieprzewidywalne zobowiązania płatnicze oraz ewentualność zasilania krajowego systemu bankowego; 3. Maksymalizacja dochodu w stosunku do dopuszczalnego stopnia ryzyka wynikającego z prowadzonej polityki inwestycyjnej.
Działania banku centralnego a system płatniczy Jedną z podstawowych funkcji NBP jest podejmowanie działań na rzecz systemu płatniczego, którego sprawność i bezpieczeństwo są istotnymi warunkami stabilności sektora finansowego. Wypełniając powyŝszą funkcję - poza emisją pieniądza, Narodowy Bank Polski, wzorem banków centralnych krajów o rozwiniętej gospodarce rynkowej, odgrywa trzy podstawowe role: 1. Regulacyjną - jako podmiot wydający regulacje w dziedzinie systemu płatniczego. Ustawowe zadania NBP w tej dziedzinie obejmują: określanie warunków otwierania i prowadzenia rachunków banków przez NBP, określanie sposobu przeprowadzania rozrachunków międzybankowych określanie form i trybu przeprowadzania rozliczeń pienięŝnych za pośrednictwem banków. Narodowy Bank Polski aktywnie współpracuje z innymi podmiotami (m.in. Ministerstwem Finansów, Związkiem Banków Polskich) przy opracowywaniu aktów prawnych dotyczących systemu płatniczego. 2. Nadzorczą nad systemem płatniczym, czego przejawem jest promowanie wszelkich działań mających na celu: 2.1. eliminację ryzyka systemowego oraz poprawę bezpieczeństwa i efektywności poszczególnych systemów płatności, 2.2. zapewnienie ich zgodności ze standardami i rekomendacjami międzynarodowymi. 3. Operacyjną - jako właściciel i operator systemu rozrachunku brutto w czasie rzeczywistym (systemu SORBNET) i systemów rozrachunku papierów wartościowych (systemu SKARBNET dla bonów skarbowych i systemu SEBOP dla bonów pienięŝnych NBP), jako bank prowadzący rachunki banków i innych klientów, w tym przede wszystkim jednostek budŝetowych, a takŝe jako uczestnik systemów płatności. NBP pełni teŝ funkcję agenta rozrachunkowego dla systemów rozliczeniowych Krajowej Izby Rozliczeniowej SA oraz systemu rozrachunków papierów wartościowych prowadzonego przez Krajowy Depozyt Papierów Wartościowych SA.
Nadzór bankowy Celem nadzoru bankowego, określonym przez ustawodawcę, jest zapewnienie: - bezpieczeństwa środków pienięŝnych zgromadzonych na rachunkach bankowych, - zgodności działalności banków z przepisami ustawy Prawo bankowe, ustawy o Narodowym Banku Polskim, statutem oraz decyzją o wydaniu zezwolenia na utworzenie banku. Czynności podejmowane w ramach nadzoru bankowego polegają w szczególności na: - badaniu wypłacalności, płynności płatniczej i wyników ekonomicznych osiąganych przez banki, - badaniu zgodności udzielanych kredytów, poŝyczek pienięŝnych, gwarancji bankowych i poręczeń z obowiązującymi przepisami, - badaniu zabezpieczenia i terminowości spłaty kredytów, - badaniu stosowanego oprocentowania kredytów i poŝyczek oraz rachunków bankowych określonych przez przepisy ustawy Prawo bankowe, dokonywaniu oceny sytuacji finansowej banków. Nadzór bankowy pełni ponadto funkcję regulacyjną, m.in. poprzez ustanawianie norm ostroŝnościowych, do których przestrzegania zobowiązuje banki.
Komisja Nadzoru Bankowego Do zadań Komisji Nadzoru Bankowego naleŝy w szczególności: - określanie zasad działania banków, zapewniających bezpieczeństwo środków pienięŝnych zgromadzonych przez klientów w bankach, - nadzorowanie banków w zakresie przestrzegania ustaw, statutu i innych przepisów prawa oraz obowiązujących je norm finansowych, - dokonywanie okresowych ocen stanu ekonomicznego banków i przedstawianie ich Radzie Polityki PienięŜnej oraz wpływu polityki pienięŝnej, podatkowej i nadzorczej na ich rozwój, - opiniowanie zasad organizacji nadzoru bankowego i ustalanie trybu jego wykonywania. W skład Komisji Nadzoru Bankowego wchodzą: - przewodniczący Komisji - Prezes NBP, - zastępca przewodniczącego Komisji - Minister Finansów lub -delegowany przez niego sekretarz lub podsekretarz stanu w Ministerstwie Finansów, - przedstawiciel Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, - Prezes Zarządu Bankowego Funduszu Gwarancyjnego, - Przewodniczący Komisji Papierów Wartościowych i Giełd lub jego zastępca, - Generalny Inspektor Nadzoru Bankowego - z głosem doradczym przedstawiciel Związku Banków Polskich.
Współpraca międzynarodowa Współpraca z międzynarodowymi instytucjami finansowymi Prezes NBP reprezentuje interesy Rzeczypospolitej Polskiej w międzynarodowych instytucjach bankowych oraz, o ile Rada Ministrów nie postanowi inaczej, w międzynarodowych instytucjach finansowych. Prezes reprezentuje Polskę we władzach Grupy Banku Światowego w Waszyngtonie, w Europejskim Banku Odbudowy i Rozwoju w Londynie oraz w Międzynarodowym Banku Współpracy Gospodarczej w Moskwie. Narodowy Bank Polski jest akcjonariuszem Banku Rozrachunków Międzynarodowych w Bazylei. Na podstawie umów zawartych między Narodowym Bankiem Polskim i Ministrem Finansów, NBP dokonuje obsługi zobowiązań i naleŝności zagranicznych Skarbu Państwa, obejmującej: - pełnienie roli agenta finansowego w odniesieniu do międzynarodowych instytucji finansowych (Bank Światowy, Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju, Europejski Bank Inwestycyjny, Bank Rozwoju Rady Europy), - obsługę bankową kredytów zaciągniętych przez rząd RP w międzynarodowych instytucjach finansowych oraz u rządów innych państw, - ewidencję zagranicznych zobowiązań i naleŝności Skarbu Państwa z tytułu zaciągniętych kredytów, członkostwa Polski w instytucjach międzynarodowych oraz udzielonych gwarancji kredytowych i poręczeń.
Begg D., Fischer S., Dornbusch R.: Ekonomia. Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne. Warszawa 2007. Milewski R., Kwiatkowski E.: Podstawy ekonomii. Wydawnictwo Naukowe PWN. Warszawa 2007. Kamińska T., Kubska-Maciejewicz B., Laudańska-Trynka J.: Teoria podejmowania decyzji przez podmioty rynkowe. Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego. Gdańsk 2000. Kamińska T., Krysinska A., Kubska-Maciejewicz B., Laudańska-Trynka J.: Wybrane problemy z mikroekonomii - zadania. Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego. Gdańsk 2006. Czarny B., Rapacki R.: Podstawy ekonomii. PWE. Warszawa 2002. Szczepaniec M.: Makroekonomia. Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego. Gdańsk 2003.