rozprawy i studia MARIA DEC, KAROLINA PAWLAK, WALENTY POCZTA 1 DETERMINANTY SYTUACJI WY YWIENIOWEJ LUDNOŒCI ŒWIATA

WIEŒ I ROLNICTWO, NR 2 (139) 2008 rozprawy i studia MARIA DEC, KAROLINA PAWLAK, WALENTY POCZTA 1 DETERMINANTY SYTUACJI WY YWIENIOWEJ LUDNOŒCI ŒWIATA Abstrakt. Celem opracowania jest ocena aktualnej sytuacji ywnoœciowej w regionach œwiata dotkniêtych problemem niedo ywienia oraz okreœlenie roli sektora rolnego w kszta³towaniu tej sytuacji. W badaniach podjêto równie próbê wyznaczenia czynników determinuj¹cych stopieñ wy ywienia ludnoœci wraz z iloœciowym okreœleniem si³y ich oddzia³ywania. W analizie wykorzystano dane Organizacji Narodów Zjednoczonych ds. Wy ywienia i Rolnictwa (FAO). S³owa kluczowe: g³ód, niedo ywienie, bezpieczeñstwo ywnoœciowe, rolnictwo œwiatowe WPROWADZENIE Sytuacja ponad 850 milionów ludzi g³oduj¹cych i niedo ywionych jest jednym z najpowa niejszych problemów wspó³czesnego œwiata [The State... 2006]. Brak ywnoœci stanowi bowiem istotne zagro enie dla ycia u jego pocz¹tków, a tak e w póÿniejszych fazach rozwoju cz³owieka. Wojciechowski [2005] wspomina o dwojakim rozumieniu pojêcia g³ód. Z jednej strony definiuje go jako wystêpuj¹ce w danej chwili poczucie ³aknienia, z drugiej zaœ jako utrzymuj¹cy siê przez d³u szy czas stan, w wiêkszym lub mniejszym stopniu powtarzaj¹cy siê cyklicznie, prowadz¹cy do wyniszczenia organizmu. Oznacza wiêc ono krótkotrwa³y lub przewlek³y... stan organizmu zwi¹zany z niedoborem lub brakiem po ywienia [S³ownik jêzyka... 1978]. Pocz¹tkowo g³ód uto samiano z niedostatkiem pokarmu niezbêdnego do zaspokojenia apetytu [Encyclopaedia of... 1931], obecnie terminu tego u ywa siê do okreœlenia braku oko³o czterdziestu podstawowych sk³adników niezbêdnych do utrzymania zdrowia, takich jak aminokwasy, sole mineralne lub witaminy [Castro 1954]. W ten sposób poszerzono pojêcie g³odu o tzw. g³ód ukryty lub inaczej niedo ywienie. 1 Autorzy s¹ pracownikami naukowymi Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu. 9

Niedo ywienie (g³ód utajony) jest to wiêc rezultat spo ywania niedostatecznej iloœci ywnoœci i/lub ywnoœci z niedoborem sk³adników od ywczych. Pojêcie to dotyczy g³ównie niedoboru energii lub bia³ka i energii [World Food... 2006]. Nale y odnotowaæ, e co roku z powodu niedo ywienia umiera oko³o 10 milionów dzieci poni ej pi¹tego roku ycia [World Food... 2006]. Z powodu niedostatecznego pokrycia zapotrzebowania na energiê, bia³ko i specyficzne sk³adniki pokarmowe, takie jak na przyk³ad elazo, cierpi¹ równie kobiety w wieku reprodukcyjnym, czego konsekwencj¹ jest czêsta niedowaga i choroby wydawanego na œwiat potomstwa. Bezpieczeñstwo ywnoœciowe to termin, który w s³owniku pojêæ spo³eczno- -ekonomicznych pojawi³ siê dopiero w po³owie lat siedemdziesi¹tych XX wieku. Oznacza... stan gospodarki, w której potrzeby ywnoœciowe wszystkich ludzi, uznane za spo³ecznie akceptowalne, mog¹ byæ zaspokojone [Ma³ysz 1998]. Wed³ug FAO:... bezpieczeñstwo ywnoœciowe istnieje wówczas, gdy wszyscy ludzie przez ca³y czas maj¹ zarówno fizyczny, jak i ekonomiczny dostêp do dostatecznej iloœci bezpiecznej i zdrowej ywnoœci, która zaspokoi ich dzienne zapotrzebowanie na zdrowy i aktywny styl ycia [The State... 2006]. W definicji bezpieczeñstwa ywnoœciowego nacisk po³o ony jest na s³owo dostateczna iloœæ ywnoœci, czyli wystarczaj¹ca iloœæ kalorii, oraz na zapotrzebowanie dla aktywnego i zdrowego ycia, a nie tylko na prze ycie, które wymaga³oby zaspokojenia minimalnego zapotrzebowania energetycznego. Potrzeba bezpieczeñstwa ywnoœciowego mo e byæ zatem zaspokojona tylko w przypadku jednoczesnego zapewnienia fizycznej i ekonomicznej dostêpnoœci zdrowej ywnoœci. Zdaniem Ma³ysza [1991]:... koncepcja bezpieczeñstwa ywnoœciowego stanowi wzorzec, zgodnie z którym dopiero równoczesne spe³nienie wszystkich trzech wymienionych warunków gwarantuje bezpieczeñstwo. Taki stan nie zosta³ dot¹d w adnym kraju osi¹gniêty, co nie znaczy, e nie nale y siê odwo³ywaæ do owego wzorca, choæby po to, aby móc mierzyæ swe oddalenie od stanu po ¹danego. Dostêpnoœæ fizyczna ywnoœci oznacza jej wystarczaj¹c¹ poda na poziomie krajowym, regionalnym i lokalnym. W najlepszej sytuacji s¹ pañstwa, w których krajowa gospodarka ywnoœciowa zapewnia pokrycie co najmniej minimalnego zapotrzebowania fizjologicznego ca³ej ludnoœci, import zaœ dostarcza ywnoœæ ponad to zapotrzebowanie. Dostawy ywnoœci powinny byæ ci¹g³e i niezawodne, co oznacza koniecznoœæ tworzenia zapasów i rezerw ywnoœciowych. Ekonomiczna dostêpnoœæ ywnoœci jest uzale niona od si³y nabywczej konsumentów. Tak e najbiedniejsze gospodarstwa domowe musz¹ mieæ dostêp do niezbêdnej iloœci ywnoœci. Jak wskazuje doœwiadczenie wielu krajów, praktycznie ka de pañstwo, niezale nie od panuj¹cego ustroju spo³eczno-ekonomicznego, interweniuje w konsumpcjê ywnoœci. Interwencja ta realizowana jest poprzez ró ne formy pomocy adresowanej do ubo szej ludnoœci (np. bony ywnoœciowe, zasi³ki pieniê ne), a w mniejszym stopniu przez pomoc nieadresowan¹ (np. dotacje do cen ywnoœci, z której korzystaj¹ wszyscy kupuj¹cy). Ekonomiczna dostêpnoœæ ywnoœci kszta³tuje siê odmiennie w krajach wysokorozwiniêtych i w krajach rozwijaj¹cych siê. W krajach wysokorozwiniêtych, w któ- 10

rych obywatele dysponuj¹ wysokimi dochodami, wydatki na ywnoœæ z regu³y nie przekraczaj¹ 10% wydatków ogó³em [Falkowski i Kostrowicki 2001]. Z kolei w krajach rozwijaj¹cych siê na ogó³ ubogie spo³eczeñstwo wiêkszoœæ uzyskiwanych dochodów przeznacza na ywnoœæ. FAO zwraca uwagê na cztery wymiary bezpieczeñstwa ywnoœciowego. Definiuje je jako [The State... 2006]: fizyczn¹ dostêpnoœæ ywnoœci; ekonomiczny dostêp do ywnoœci, dwa pierwsze wymiary definiowane s¹ podobnie jak u poprzednich autorów; stabilnoœæ dostaw i transportu, mo e byæ zak³ócana przez pogodê, wahania cen, katastrofy spowodowane dzia³alnoœci¹ cz³owieka oraz ró nymi czynnikami politycznymi i ekonomicznymi; bezpieczn¹ i zdrow¹ ywnoœæ, zale n¹ od jakoœci ywnoœci, dostêpu do czystej wody, zdrowia i warunków sanitarnych. Istnieje wiele czynników powoduj¹cych, e sytuacja ywnoœciowa ludzi przestaje byæ bezpieczna. Stopieñ podatnoœci na niedo ywienie indywidualnych gospodarstw domowych i grup ludzi zale y od zdolnoœci radzenia sobie z ró nymi czynnikami ryzyka. Niedo ywienie i g³ód s¹ zjawiskami z³o onymi i wielowymiarowymi. Problem braku ywnoœci mo e byæ spowodowany zarówno przyczynami naturalnymi, jak i okolicznoœciami o charakterze politycznym lub ekonomicznym. Do najczêœciej wymienianych czynników powoduj¹cych niedo ywienie ludnoœci zalicza siê: naturalne katastrofy, konflikty zbrojne, biedê, niski poziom infrastruktury w rolnictwie, brak racjonalnej polityki rolnej i niszczenie œrodowiska, a tak e czynniki demograficzne przede wszystkim nienad¹ aj¹c¹ za przyrostem naturalnym produkcjê ywnoœci. Rzadziej wskazywane s¹ natomiast szkodniki i choroby roœlin oraz epidemie wœród ludzi (HIV, AIDS) [Gospodarka rolniczo- ywnoœciowa... 1987, King i Schneider 1992, Gulbicka 2003, World Agriculture... 2003]. Problematyka wy ywienia ludnoœci œciœle wi¹ e siê z sytuacj¹ rolnictwa w poszczególnych krajach i regionach œwiata. Jest to bowiem sektor gospodarczy, w którym wytwarzane s¹ podstawowe produkty ywnoœciowe. Dwukrotne za³amanie produkcji obejmuj¹ce wiele krajów na pocz¹tku lat trzydziestych XX wieku i w okresie powojennym... zwróci³o uwagê na zagadnienia rozwoju rolnictwa nie tylko dla zaspokojenia najniezbêdniejszych potrzeb yciowych ka dego cz³owieka, ale tak e na jego rolê jako czynnika harmonijnego rozwoju gospodarczego pañstw (...) [Adamowicz 1978]. Obecnie problem g³odu najbardziej powszechny jest w Afryce, Azji oraz Ameryce Po³udniowej i Œrodkowej. W raporcie FAO stwierdzono, i wielkoœæ œwiatowej produkcji ywnoœci jest bliska osi¹gniêcia historycznego maksimum, ale jej dystrybucja pozostaje wci¹ ra ¹co nierównomierna [The State... 2006]. Przewiduje siê na przyk³ad, e Afryka powinna zwiêkszyæ produkcjê ywnoœci o 300%, by w 2050 roku mog³a wy ywiæ wszystkich mieszkañców, podczas gdy Ameryka aciñska i Karaiby o 80%, Azja o 69%, a Ameryka Pó³nocna o 30% 2. 2 Obliczenia w³asne na podstawie World Agriculture... 2003. 11

Nale y zaznaczyæ, e rosn¹ce zapotrzebowanie na ywnoœæ bêdzie mog³o byæ zaspokojone, o ile wzrost PKB bêdzie szybszy ni wzrost liczby ludnoœci. Jednoczeœnie konieczny bêdzie rozwój sektora rolnego [World Agriculture... 2003]. Celem opracowania jest ocena aktualnej sytuacji ywnoœciowej w regionach œwiata dotkniêtych problemem niedo ywienia oraz okreœlenie roli sektora rolnego w kszta³towaniu tej sytuacji. MATERIA I METODA BADAÑ W badaniach pos³u ono siê opracowaniami The State of Food and Agriculture, publikowanymi przez Organizacjê Narodów Zjednoczonych ds. Wy ywienia i Rolnictwa (FAO). Wykorzystano metodê analizy porównawczej, klasyczne miary po³o enia (œrednia arytmetyczna wa ona) i metodê regresji wielorakiej. Jako potencjalne zmienne objaœniaj¹ce stopieñ wy ywienia ludnoœci przyjêto: powierzchniê wy ywieniow¹ przypadaj¹c¹ na 1 mieszkañca wyra on¹ w ha gruntów ornych/osobê (X 1 ), wysokoœæ produktu krajowego brutto w przeliczeniu na mieszkañca wyra on¹ w USD/osobê (X 2 ), udzia³ rolnictwa w tworzeniu PKB wyra ony w % (X 3 ), udzia³ ludnoœci rolniczej w ogóle ludnoœci danego kraju/regionu wyra ony w % (X 4 ), odsetek ziem nawadnianych, czyli udzia³ nawadnianych gruntów ornych i pastwisk w ca³kowitej powierzchni u ytków rolnych (X 5 ), saldo handlu rolnego w przeliczeniu na 1 mieszkañca (X 6 ), liczbê ci¹gników przypadaj¹cych na 1000 ha gruntów ornych (X 7 ), ró nicê miêdzy tempem przyrostu naturalnego a tempem przyrostu produkcji rolnej na osobê (X 8 ). Wstêpnej analizy danych dokonano obliczaj¹c œrednie arytmetyczne wa one liczb¹ ludnoœci wed³ug nastêpuj¹cej formu³y [Wysocki i Lira 2003]: k x = 1 Σ f i x i n i = 1 gdzie: x i i-ta wartoœæ danej zmiennej o liczbie ludnoœci fi, która przyjmuje k wartoœci, œrednia arytmetyczna danej zmiennej wa ona liczb¹ ludnoœci, k liczba pañstw / grup pañstw, n ³¹czna liczba ludnoœci danej grupy k pañstw. Powy sza analiza pos³u y³a do ustalenia ogólnych zale noœci pomiêdzy zmienn¹ objaœnian¹ (kryterialn¹, zale n¹), tj. stopniem niedo ywienia ludnoœci (Y), a wskazanymi zmiennymi objaœniaj¹cymi (X 1 X 8 ). W celu okreœlenia iloœciowych zwi¹zków pomiêdzy stopniem niedo ywienia ludnoœci a poszczególnymi zmiennymi niezale nymi wykorzystano metodê regresji wielorakiej 3. Pozyskano informacje o czêstoœci wystêpowania i sile oddzia³ywania 12

poszczególnych zmiennych objaœniaj¹cych na stopieñ niedo ywienia ludnoœci. Badaniom poddano grupê 107 pañstw œwiata, charakteryzuj¹cych siê znacznym odsetkiem populacji niedo ywionej ludnoœci w ogóle 4. Analizê przeprowadzono w przekroju regionalnym, przyjmuj¹c podzia³ œwiata na regiony wed³ug FAO (http: //www. fao. org/docrep/006/y5160e/y5160e16a. htm; 20.02.2006). SYTUACJA ROLNICTWA A STOPIEÑ WY YWIENIA LUDNOŒCI Znaczenie gospodarcze sektora rolnego a stopieñ wy ywienia ludnoœci Przeprowadzone badania potwierdzaj¹ zwi¹zek sytuacji ywnoœciowej ze stanem rolnictwa w poszczególnych regionach œwiata. Mo na stwierdziæ, e im wiêksze znaczenie gospodarcze sektora rolnego, tym stopieñ niedo ywienia i ubóstwa jest wy szy. Do takiej konkluzji sk³ania analiza udzia³u rolnictwa w tworzeniu PKB oraz odsetka ludnoœci rolniczej w ogólnej liczbie populacji danego kraju/regionu. Pierwszy z wymienionych wskaÿników wynosi ponad 30% w krajach, gdzie g³oduje od 35 do niemal 50% ludnoœci, i zmniejsza siê wraz ze spadkiem poziomu niedo ywienia. Podobn¹ zale noœæ stwierdzono równie dla drugiego miernika. Ludnoœæ rolnicza stanowi 60, a nawet 70% ogó³u populacji w krajach z najwy szym odsetkiem ludnoœci niedo ywionej 5. Odsetek ten jest mniejszy w pañstwach, w których problem niedo ywienia wystêpuje w mniejszej skali, i wynosi niespe³na 10% w grupie krajów, w których udzia³ ludnoœci niedo ywionej nie przekracza 2,5% (rysunek 1). Analogiczne wnioski nasuwaj¹ siê tak e po ustaleniu obu wymienionych wielkoœci dla poszczególnych regionów œwiata. Z badañ wynika, e omawiane wskaÿniki s¹ najmniej korzystne dla Afryki Subsaharyjskiej (rysunek 2), w której odnotowuje siê najwy szy, w porównaniu z pozosta³ymi regionami, odsetek ludnoœci g³oduj¹cej w ca³oœci populacji regionu. Powierzchnia wy ywieniowa i nawadnianie u ytków rolnych a stopieñ wy ywienia ludnoœci Rolnictwo na obszarach charakteryzuj¹cych siê relatywnie najwy szym stopniem niedo ywienia, a wiêc g³ównie na terenie Afryki Subsaharyjskiej oraz Azji i Pacyfiku, jest ma³o wydajne, co wi¹ e siê przede wszystkim z nisk¹ produktywnoœci¹ czynników wytwórczych, a w szczególnoœci pracy i ziemi. Problem stanowi ograniczonoœæ zasobów ziemi i zbyt ma³a powierzchnia wy ywieniowa 3 Interpretuj¹c wyniki badañ, uwzglêdniono: wspó³czynniki Beta, b³¹d standardowy estymacji, istotnoœæ statystyczn¹ p, korelacjê cz¹stkow¹, wspó³czynnik tolerancji oraz wspó³czynnik determinacji R 2 [STATISTICA PL 2007]. 4 FAO w swoich opracowaniach wymienia 116 krajów, w których istnieje problem niedo ywienia, 9 z nich (Komory, Liberia, Nowa Kaledonia, Palestyna, Serbia i Czarnogóra w wykazie FAO kraje te potraktowano jako jedno pañstwo, Seszele, Wyspy Salomona, Surinam, Turkmenistan) nie uwzglêdniono w badaniach ze wzglêdu na ograniczon¹ dostêpnoœæ danych. 5 Dla porównania, œredni w skali roku odsetek ludnoœci niedo ywionej w ogóle populacji ca³ego œwiata wynosi 4% [www.worldbank.org; 12.12.2006]. 13

% 70 60 50 61,43 52,05 68,52 61,98 40 30 20 10 7,31 9,45 10,29 18,91 12,10 26,86 14,17 22,14 31,12 15,41 0 < 2,5% 2,5 4% 5 9% 10 19% 20 34% 35 49% 50% i wiêcej odsetek ludnoœci niedo ywionej w ogólnej liczbie ludnoœci (%) udzia³ rolnictwa w tworzeniu PKB (%) ludnoœæ rolnicza (% ludnoœci ogó³em) RYSUNEK 1. Udzia³ rolnictwa w tworzeniu PKB i udzia³ ludnoœci rolniczej w ogóle populacji a stopieñ niedo ywienia ludnoœci w 2003 roku 70,0 60,0 50,0 ludnoœæ niedo ywiona (% ludnoœci ogó³em) udzia³ rolnictwa w tworzeniu PKB (%) ludnoœæ rolnicza (% ludnoœci ogó³em) 40,0 30,0 20,0 10,0 0,0 Afryka Subsaharyjska Azja i Pacyfik Ameryka aciñska i Karaiby Kraje przechodz¹ce transformacjê Bliski Wschód i Afryka Pó³nocna RYSUNEK 2. Regionalne zró nicowanie niedo ywienia, ludnoœci rolniczej i udzia³u rolnictwa w tworzeniu PKB w 2003 roku 14

przypadaj¹ca na 1 mieszkañca, jak równie rozdrobnienie struktury agrarnej. Wykonane analizy dowodz¹, e najmniejsz¹ powierzchniê wy ywieniow¹ per capita posiadaj¹ kraje, w których odsetek osób niedo ywionych jest relatywnie najwy szy (rysunek 3). Alternatyw¹ dla zwiêkszenia powierzchni upraw mo e byæ poprawa wydajnoœci produkcji z 1 ha. Jednym z najbardziej obiecuj¹cych osi¹gniêæ ostatnich czasów s¹ nowe odmiany roœlin uprawnych. Najlepsze efekty produkcyjne uda³o siê osi¹gn¹æ w genetycznie zmutowanych gatunkach ry u, pszenicy i kukurydzy. Nowe wysokowydajne gatunki tych zbó daj¹ rocznie o 50 mln ton zbiorów wiêcej w stosunku do metod uprawy tradycyjnej [Gulbicka 2003]. Biotechnologia, manipuluj¹c genami roœlin, umo liwia zatem uzyskanie dalszego wzrostu produkcji rolniczej. Z drugiej jednak strony, nowe sposoby produkcji faworyzuj¹ g³ównie œredniej wielkoœci farmy i staj¹ siê przyczyn¹ pog³êbiaj¹cej siê biedy drobnych rolników oraz migracji wielu ludzi ze wsi do miast. 0,50 0,42 powierzchnia wy ywieniowa (ha go/os) 0,40 0,30 0,20 0,10 0,33 0,24 0,11 0,17 0,17 0,13 0,00 < 2,5% 2,5 4% 5 9% 10 19% 20 34% 35 49% 50% i wiêcej odsetek niedo ywionych osób w ogólnej liczbie ludnoœci (%) RYSUNEK 3. Powierzchnia wy ywieniowa a stopieñ niedo ywienia ludnoœci w 2003 roku Brak kapita³u, postêpu technicznego i stosowania nowoczesnych technik uprawowych, takich jak na przyk³ad sztuczne nawadnianie, sprawia, e relatywnie prymitywne rolnictwo wielu krajów nie jest w stanie zapewniæ wystarczaj¹cej iloœci po ywienia dla du ej i systematycznie rosn¹cej liczby ludnoœci. Przeprowadzona analiza wykaza³a, e w najmniejszym stopniu nawadniane s¹ grunty orne i pastwiska krajów, w których ponad 50% populacji cierpi g³ód. Odsetek ziem irygowanych w tej grupie pañstw wynosi tylko 6,5%, podczas gdy w pozosta³ych grupach waha siê w przedziale 11,8 37,2% (rysunek 4). W zwi¹zku z tym, prawdopodobnie skuteczn¹ form¹ pomocy w rozwi¹zywaniu problemów ywnoœciowych jest udostêpnienie krajom rozwijaj¹cym siê nowoczesnych technologii rolniczych i podnoszenie kwalifikacji rolników. Zdaniem Adamowicza [1978]... wiele bodÿców rozwoju produkcji mo e byæ wyzwolone przez udostêpnianie i uregulowanie kredytów dla rolnictwa, przez usprawnienie rynku rolnego i rozwój us³ug produkcyjnych. Wielkie mo liwoœci rozwojowe kryj¹ siê 15

nawadnianie GO i pastwiska (%) 40,00 35,00 30,00 25,00 20,00 15,00 10,00 5,00 0,00 26,58 31,03 10,62 31,73 37,15 11,83 6,51 < 2,5% 2,5 4% 5 9% 10 19% 20 34% 35 49% 50% i wiêcej odsetek niedo ywionych osób w ogólnej liczbie ludnoœci (%) RYSUNEK 4. Poziom nawadniania gruntów ornych i pastwisk a stopieñ niedo ywienia ludnoœci w 2003 roku w podnoszeniu poziomu oœwiaty, w doskonaleniu zawodowym rolników, w prowadzeniu badañ naukowych i wdra aniu osi¹gniêæ naukowych. Nale y podkreœliæ, e w nadchodz¹cych latach nie przewiduje siê znacz¹cego zwiêkszenia powierzchni nawadnianych gruntów w skali globalnej. Zgodnie z Raportem o gospodarce wodnej na œwiecie [The United... 2003], zasoby wody znajduj¹ siê bowiem na wyczerpaniu, a irygacja w 2003 roku poch³ania³a a 70% zu ywanej na œwiecie wody. Nale y zaznaczyæ, e:... wzrost niedoboru wody w skali globalnej bêdzie w przysz³oœci w 20% wynikiem zmian klimatycznych. Podczas gdy w rejonach wilgotnych zwiêkszy siê iloœæ opadów, w rejonach zagro onych susz¹, a nawet w niektórych obszarach tropikalnych i subtropikalnych opady bêd¹ rzadsze i nieregularne [The United... 2003]. Analitycy UNESCO informuj¹ równie o nieefektywnoœci nawadniania. Z przedstawionych przez nich szacunków wynika, e prawie 60% wykorzystywanej w tym celu wody ulega zmarnotrawieniu i nie przewiduje siê w tej kwestii istotnej poprawy [The United... 2003]. Sztuczne nawadnianie jest ponadto inwestycj¹ kosztown¹, a wiêc niemo liw¹ do zrealizowania w pozbawionych kapita³u pañstwach. Poziom PKB a stopieñ wy ywienia ludnoœci Kraje, których ludnoœæ cierpi niedo ywienie s¹ zazwyczaj krajami ubogimi. Badania wykaza³y istotny zwi¹zek ubóstwa z g³odem (rysunek 5). Zdecydowanie najni sze PKB, wynosz¹ce rocznie œrednio 749 USD na osobê, odnotowano w krajach, w których odsetek niedo ywionych osób przekracza 50%. Przy tak niskim PKB wiêksza czêœæ bud etu gospodarstw domowych wykorzystywana jest do zaspokojenia bie ¹cych potrzeb, w tym przede wszystkim na spo ycie ywnoœci [The State... 2005]. Przy takiej strukturze wydatków niewiele œrodków przeznacza siê na inwestycje w rolnictwie, a w konsekwencji produkcja artyku- ³ów ywnoœciowych w najbiedniejszych rejonach œwiata wykazuje tendencjê spadkow¹. 16

20000 16298,69 PKB/ os/ rok 15000 10000 5000 8009,03 5609,44 5400,64 3010,64 2813,03 748,45 0 < 2,5% 2,5 4% 5 9% 10 19% 20 34% 35 49% 50% i wiêcej odsetek ludnoœci niedo ywionej w ogólnej liczbie ludnoœci (%) RYSUNEK 5. PKB per capita a stopieñ niedo ywienia ludnoœci w 2003 roku Stopieñ mechanizacji rolnictwa a stopieñ wy ywienia ludnoœci Jak wspomniano, rolnictwo krajów, w których odnotowuje siê najwy szy stopieñ niedo ywienia, cechuje siê najni szym stopniem mechanizacji rolnictwa. Œwiadczy o tym liczba ci¹gników przypadaj¹cych na 1000 ha gruntów ornych w tych pañstwach. Wynosi ona œrednio tylko 2,3 oraz 3,7 w krajach, w których odpowiednio ponad 35% i ponad 50% populacji g³oduje (rysunek 6). Dla porównania przeciêtna w skali ca³ego œwiata liczba ci¹gników/1000 ha GO wynosi 19,7, a w grupie krajów z najmniejszym odsetkiem osób niedo ywionych na 1000 ha GO przypada œrednio 69 ci¹gników 6 (rysunek 6). 70,0 69,3 60,0 l.ci¹gników/ 1000ha GO 50,0 40,0 30,0 20,0 10,0 19,2 8,4 7,6 12,9 3,7 2,3 0,0 < 2,5% 2,5 4% 5 9% 10 19% 20 34% 35 49% 50% i wiêcej odsetek ludnoœci niedo ywionej w ogólnej liczbie ludnoœci (%) RYSUNEK 6. Liczba ci¹gników przypadaj¹ca na 1000 ha GO a stopieñ niedo ywienia ludnoœci w 2003 roku 6 Obliczenia w³asne na podstawie FAO Statistical... 2006. 17

Handel rolny a stopieñ wy ywienia ludnoœci Jednym ze sposobów zwiêkszenia poda y ywnoœci w danym kraju jest jej import z zagranicy. Zdaniem Adamowicza [1988]:... okreœlone minimum importu w warunkach niedoborów ywnoœci oraz eksportu, przy jej nadwy kach, jest niezbêdne dla zapewnienia równowagi rynku wewnêtrznego. Poda produktów rolnych uzale niona jest g³ównie od mo liwoœci produkcyjnych kraju i stosowanej polityki, jednak e wahania poda y powodowane wp³ywem czynników przyrodniczych le ¹ poza zasiêgiem kontroli ludzkiej. Zasady funkcjonowania rynku wymagaj¹ odpowiedniego stopnia zrównowa enia popytu i poda y, zarówno w skali wewnêtrznej, jak i zagranicznej. Okazuje siê, e rz¹dy pañstw, w których znaczna czêœæ ludnoœci g³oduje, d¹- ¹c do ograniczenia deficytu bilansu p³atniczego, przeznaczaj¹ znaczne iloœci wytworzonych produktów rolnych na eksport, co prowadzi do braku samowystarczalnoœci ywnoœciowej na rynku wewnêtrznym. W 41 ze 107 badanych pañstw eksportuje siê wiêcej artyku³ów rolnych, ni importuje. Tendencja ta jest szczególnie wyraÿna w grupach krajów, gdzie niedo ywienie cierpi poni ej 2,5% populacji, 5 9% populacji i 20 34% populacji (rysunek 7). Na przyk³ad Brazylia, w której zamieszkuje prawie 14,5 mln osób niedo ywionych, jest drugim po USA œwiatowym eksporterem ywnoœci [The State... 2006]. Tymczasem, kraje bêd¹ce w z³ej sytuacji ywnoœciowej powinny importowaæ ywnoœæ, czerpi¹c œrodki na finansowanie zakupów miêdzy innymi ze sprzeda y artyku³ów rolnych o charakterze nie ywnoœciowym. Górecki [2004] twierdzi, e mimo trudnoœci w liberalizacji œwiatowego handlu produktami rolno-spo ywczymi dzia³ania w tym kierunku s¹... coraz silniej akcentowane, bowiem wszystko wskazuje na to, e jest to proces nieunikniony. saldo handlu r olnego (US D/ os/ r ok) 70,00 60,00 50,00 40,00 30,00 20,00 10,00 0,00-10,00-20,00-30,00 64,75 19,73-23,28 4,78-10,91-10,17-6,09 < 2,5% 2,5-4% 5-9% 10-19% 20-34% 35-49% 50% i wiecej udzi³ ludnoœci niedo ywionej w ogólnej liczbie ludnoœci RYSUNEK 7. Saldo handlu rolnego a stopieñ niedo ywienia ludnoœci w 2003 roku [USD/osobê/rok] 18

Przyrost naturalny a stopieñ wy ywienia ludnoœci Analizuj¹c problematykê wy ywienia ludnoœci, rozwa yæ nale y tak e czynnik demograficzny. Prekursorami tezy, e ludnoœæ wzrasta szybciej ni poda ywnoœci, byli na prze³omie XVIII i XIX wieku: Adam Smith, Benjamin Franklin i Thomas Malthus. W drugiej po³owie XX wieku problemem zaspokojenia potrzeb ywnoœciowych stale rosn¹cej liczby ludnoœci szczegó³owo zajêli siê miêdzy innymi King i Schneider [1992]. Zwrócono wówczas uwagê na tempo przyrostu naturalnego. Wiele pañstw nie jest w stanie zaspokoiæ podstawowych potrzeb ywnoœciowych swoich mieszkañców ze wzglêdu na szybszy w stosunku do przyrostu produkcji ywnoœci przyrost naturalny. Oznacza to brak fizycznej dostêpnoœci ywnoœci, a tym samym brak bezpieczeñstwa ywnoœciowego danego kraju/regionu. W takiej sytuacji znajduje siê 69 ze 107 badanych krajów. Z rysunku 8 wynika, e produkcja ywnoœci nie nad¹ a za przyrostem naturalnym, szczególnie w krajach, gdzie ponad 20% ludnoœci ogó³em cierpi niedo ywienie. 120,0 100,0 98,0 103,6 108,1 111,4 112,9 106,1 103,4 104,1 99,9 107,1 99,7 108,9 111,8 92,1 80,0 60,0 40,0 20,0 0,0 < 2,5% 2,5 4% 5 9% 10 19% 20 34% 35 49% 50% i wiêcej udzia³ ludnoœci niedo ywionej w ogólnej lic zbie ludnoœci (%) przyrost produkcji ywnoœci przyrost liczby ludnoœci RYSUNEK 8. Przyrost liczby ludnoœci i produkcji ywnoœci w latach 1999 2004 a stopieñ niedo ywienia ludnoœci (1999 = 100) Stan sektora rolnego a stopieñ wy ywienia ludnoœci analiza regionalna Omówione powy ej zale noœci znajduj¹ równie potwierdzenie w analizie przeprowadzonej dla poszczególnych regionów œwiata, tj. Afryki Subsaharyjskiej, Afryki Pó³nocnej i Bliskiego Wschodu, Azji i krajów Pacyfiku, Ameryki aciñskiej i Karaibów, oraz krajów przechodz¹cych transformacjê gospodarcz¹ i ustrojow¹. Wyniki badañ przedstawiono w tabeli 1. Mo na stwierdziæ, e Afryka Subsaharyjska, w której odsetek ludzi g³oduj¹cych jest najwy szy na œwiecie, cechuje siê najni szym produktem krajowym brutto przypadaj¹cym na 1 mieszkañca (1300,4 USD/osobê/rok), najni szym odsetkiem nawadnianych gruntów ornych (3%), a jednoczeœnie najwiêkszym udzia³em rolnictwa w tworzeniu PKB (28,5%) i udzia³em ludnoœci rolniczej 19

w ogóle populacji (61,8%). Trudn¹ sytuacjê tego regionu pogarsza dodatkowo niewystarczaj¹ca, wobec szybko przyrastaj¹cej liczby ludnoœci, produkcja ywnoœci. Tempo przyrostu naturalnego w latach 1999 2004 by³o w regionie Afryki Subsaharyjskiej o 13 punktów procentowych wy sze ni tempo wzrostu produkcji rolniczej (tabela 1). Kolejny region, Azja i Pacyfik, choæ cechuje siê najmniejsz¹ powierzchni¹ wy ywieniow¹ przypadaj¹c¹ na 1 mieszkañca, jest w lepszej sytuacji ywnoœciowej ni Afryka Subsaharyjska. W tej czêœci œwiata g³oduje 16,1% ludnoœci. Od Afryki Subsaharyjskiej region ten ró ni siê wy szym poziomem PKB (4698,4 USD/osobê/rok), mniejszym udzia³em ludnoœci rolniczej i rolnictwa w tworzeniu PKB oraz wy szym stopniem zmechanizowania produkcji (na 1000 ha GO przypada oko³o 12 ci¹gników), jak równie niemal najwy szym na œwiecie stopniem nawadniania GO i pastwisk, wynosz¹cym 35,9% (tabela 1). TABELA 1. Determinanty sytuacji ywnoœciowej wed³ug regionów œwiata w latach 2003 2004 Region Odsetek populacji niedo ywionej ludnoœci w ogóle Powierzchnia wy ywieniowa na 1 mieszkañca [ha GO/osobê] PKB/osobê/ rok [USD] Udzia³ rolnictwa w tworzeniu PKB [%] Ludnoœæ rolnicza [%] Odsetek ziem nawadnianych [%] Saldo handlu rolnego [USD/osobê/rok] Liczba ci¹gników/ 1000 ha GO Ró nica tempa przyrostu naturalnego i wzrostu produkcji rolnej na osobê (1999 2001=100) Afryka Subsaharyjska 31,9 0,24 1300,4 28,5 61,8 3,0-1,3 1,1 13,0 Azja i Pacyfik 16,1 0,12 4698,5 16,7 55,8 35,9-4,0 12,3-2,6 Ameryka aciñska i Karaiby 10,0 0,26 8040,6 9,6 19,0 15,0 77,4 11,9-2,0 Kraje przechodz¹ce transformacjê 7,6 0,67 7659,3 11,0 13,4 18,4-39,1 12,4-13,6 Bliski Wschód i Afryka Pó³nocna 5,7 0,20 6347,6 12,7 27,3 41,1-53,8 22,1 1,2 ŒWIAT 14,0 0,22 5505,0 3,0 51,0 18,0-4,7 19,7-0,2 W dwóch kolejnych regionach, tj. w Ameryce aciñskiej i na Karaibach oraz w krajach przechodz¹cych transformacjê gospodarcz¹, stopieñ niedo ywienia ludnoœci jest jeszcze ni szy. Jednoczeœnie s¹ to regiony zamo niejsze (roczne PKB/osobê wynosi ponad 8 tys. USD w Ameryce aciñskiej i na Karaibach, natomiast w krajach przechodz¹cych transformacjê przekracza 7,5 tys. USD) i mniej zale ne od rolnictwa (udzia³ rolnictwa w tworzeniu PKB wynosi odpowiednio 9,6 i 11,0%, natomiast ludnoœæ rolnicza stanowi 19,0% ogó³u ludnoœci w Ameryce aciñskiej i Karaibach oraz 13,4% w krajach przechodz¹cych transformacjê). Je eli chodzi o stopieñ zmechanizowania rolnictwa, to jest on zbli ony do odnotowanego w krajach Azji i Pacyfiku na 1000 ha GO przypada oko- ³o 12 ci¹gników (tabela 1). 20

Region, w którym wystêpuje najni szy, wœród wszystkich analizowanych, odsetek ludnoœci niedo ywionej w populacji ogó³em (5,7%) to Bliski Wschód i Afryka Pó³nocna. Choæ nie jest to region najbogatszy (œrednie roczne PKB na osobê wynosi nieca³e 6,5 tys. USD) ani te nie dysponuje on najwiêksz¹ powierzchni¹ wy ywieniow¹ przypadaj¹c¹ na jednego mieszkañca, posiada inne czynniki redukuj¹ce problem g³odu. S¹ to: najwy szy na œwiecie odsetek ziem sztucznie nawadnianych (41,1%), najwiêksza liczba ci¹gników przypadaj¹ca na 1000 ha GO (22,1) oraz najwiêksza nadwy ka importu produktów rolnych nad ich eksportem ( 53,8 USD w przeliczeniu na 1 mieszkañca), pozwalaj¹ca uzupe³niæ braki ywnoœci. Wszystkie wymienione czynniki maj¹ zwi¹zek z zasobami naturalnymi tego regionu i ich eksportem. CZYNNIKI WP YWAJ CE NA NIEDO YWIENIE LUDNOŒCI W ŒWIETLE REGRESJI WIELORAKIEJ W celu okreœlenia iloœciowych zale noœci pomiêdzy badanym zmiennymi objaœniaj¹cymi (X 1 X 8 ) a zmienn¹ objaœnian¹ (Y) stopieñ niedo ywienia ludnoœci, pos³u ono siê metod¹ regresji wielorakiej. Oszacowano nastêpuj¹ce równania regresji 7 : dla Afryki Subsaharyjskiej: Y = 0,169 X 1 0,082 X 2 + 0,410 X 3 + 0,524 X 4 0,207 X 5 + 0,099 X 6 + 0,411 X 7 + 0,238 X 8 dla Azji i krajów Pacyfiku: Y = 0,118 X 1 + 0,535 X 2 0,751 X 3 + 0,321 X 4 0,261 X 5 + 0,084 X 6 + 1,050 X 7 + 0,626 X 8 dla Afryki Pó³nocnej i Bliskiego Wschodu: Y = 0,138 X 1 1,155 X 2 0,441 X 3 + 0,605 X 4 0,111 X 5 0,962 X 6 + 0,361 X 7 + 0,558 X 8 dla Ameryki aciñskiej i Karaibów: Y = 0,088 X 1 0,099 X 2 + 1,238 X 3 + 0,271 X 4 0,034 X 5 0,327 X 6 + 0,099 X 7 + 0,033 X 8 dla krajów przechodz¹cych transformacjê gospodarcz¹ i ustrojow¹: Y = 0,318 X 1 0,010 X 2 + 0,224 X 3 + 0,555 X 4 + 0,209 X 5 0,410 X 6 + 0,325 X 7 0,436 X 8 Po przeprowadzeniu analizy statystycznej wyznaczono zmienne istotne statystycznie dla poszczególnych regionów. Przedstawiono je w tabeli 2. W poszczególnych regionach na zjawisko niedo ywienia wp³yw wywiera wiele zmiennych, z ró n¹ si³¹ oddzia³ywania. Mo na zauwa yæ, e zmienne X 1 (powierzchnia wy ywieniowa), X 2 (roczna wysokoœæ PKB/osobê), X 5 (odsetek nawadnianych gruntów ornych i pastwisk), X 6 (wartoœæ handlu rolnego netto/osobê) oraz X 7 (liczba ci¹gników przypadaj¹ca na 1000 ha GO), ujemnie wp³ywaj¹ na zmienn¹ zale n¹ Y, co jest zjawiskiem po ¹danym. Oznacza bowiem, e niedo ywienie maleje wraz ze zwiêksza- 7 W równaniach przedstawiono wszystkie zmienne, zarówno istotne, jak i nieistotne statystycznie. 21

j¹c¹ siê powierzchni¹ wy ywieniow¹, wy szym poziomem PKB per capita, rosn¹c¹ wartoœci¹ salda handlu rolnego na osobê oraz lepszym technicznym uzbrojeniem ziemi w rolnictwie, wyra onym liczb¹ ci¹gników przypadaj¹cych na 1000 ha GO. TABELA 2. Statystycznie istotne determinanty sytuacji wy ywieniowej wed³ug regionów œwiata Zmienne objaœniaj¹ce Wspó³czynniki Afryka Subsaharyjska Azja i Pacyfik Afryka Pó³nocna i Bliski Wschód Ameryka aciñska i Karaiby Kraje przeprzechodz¹ce transformacjê Powierzchnia wy ywieniowa na 1 mieszkañca [ha GO/osobê] (X 1 ) BETA R 2 poziom p 0,32 0,59 0,18 PKB/osobê/rok [USD] (X 2 ) BETA R 2 poziom p 0,08 0,46 0,06 Udzia³ rolnictwa w tworzeniu PKB [%] (X 3 ) BETA R 2 poziom p 0,41 0,68 0,13 1,24 0,85 0,02 Udzia³ ludnoœci rolniczej w ogólnej liczbie ludnoœci [%] (X 4 ) BETA R 2 poziom p 0,53 0,54 0,03 0,61 0,86 0,28 0,56 0,76 0,10 Odsetek ziem nawadnianych [%] (X 5 ) BETA R 2 poziom p 0,21 0,48 0,32 0,26 0,39 0,32 Saldo handlu rolnego [USD/osobê/rok] (X 6 ) BETA R 2 poziom p 0,33 0,81 0,05 0,41 0,71 0,16 Liczba ci¹gników/ 1000 ha GO (X 7 ) BETA R 2 poziom p 0,41 0,58 0,09 0,36 0,93 0,06 0,33 0,66 0,20 Ró nica tempa przyrostu naturalnego i wzrostu produkcji rolnej na osobê (X 8 ) BETA R 2 poziom p 0,24 0,34 0,20 0,63 0,78 0,21 0,56 0,92 0,01 0,03 0,48 0,30 0,44 0,23 0,04 Liczba ludnoœci (tys.) 652 425 332 2 510 365 086 531 191 305 316 Po stronie cech dodatnio wp³ywaj¹cych na zmienn¹ objaœnian¹, a wiêc powoduj¹cych wzrost odsetka osób niedo ywionych, znajduj¹ siê zmienne: X 3 (udzia³ rolnictwa w tworzeniu PKB), X 4 (udzia³ ludnoœci rolniczej w ogólnej liczbie ludnoœci) oraz X 8 (ró nica tempa przyrostu naturalnego i przyrostu produkcji rolni- 8 Z wyj¹tkiem krajów przechodz¹cych transformacjê. 22

czej) 8. Nale y zauwa yæ, e ostatnia ze wskazanych zmiennych okaza³a siê byæ istotna statystycznie we wszystkich badanych grupach pañstw. St¹d wniosek, e w wielu krajach rolnictwo jest zbyt zacofane, by móc wy ywiæ ci¹gle rosn¹c¹ liczbê ludnoœci. Szczególnie dotyczy to obszaru Azji i Pacyfiku oraz Afryki Pó³nocnej i Bliskiego Wschodu. Zwiêkszenie ró nicy tempa przyrostu naturalnego i wzrostu produkcji rolnej na osobê o 1 jednostkê mo e wywo³aæ w tych regionach wzrost odsetka ludnoœci niedo ywionej odpowiednio o 0,63 i 0,56 punktu procentowego (tabela 2). Czynnikami istotnie decyduj¹cymi o sytuacji wy ywieniowej w trzech regionach œwiata, tj. Afryce Subsaharyjskiej, Afryce Pó³nocnej i na Bliskim Wschodzie oraz krajach przechodz¹cych transformacjê, s¹ udzia³ ludnoœci rolniczej w ogólnej liczbie ludnoœci (X 4 ) i liczba ci¹gników w przeliczeniu na 1000 ha GO (X 7 ). O ile wzrost odsetka populacji rolniczej mo e prowadziæ do pog³êbiania problemu ywnoœciowego we wskazanych czêœciach œwiata, szczególnie w Afryce Pó³nocnej i na Bliskim Wschodzie, o tyle wiêkszy stopieñ zmechanizowania ziemi przyczynia siê zazwyczaj do poprawy bezpieczeñstwa ywnoœciowego. Pozosta³e zmienne odgrywaj¹ mniej wa k¹ rolê. Warto zwróciæ uwagê na fakt, i zmienna X 1 (powierzchnia wy ywieniowa przypadaj¹ca na 1 mieszkañca) wp³ywa istotnie na zjawisko niedo ywienia jedynie w grupie krajów przechodz¹cych transformacjê, gdzie przy wzroœcie powierzchni wy ywieniowej per capita o 0,1 ha GO niedo ywienie spad³oby œrednio o 0,32 punktu procentowego. W zwi¹zku z powy szym mo na stwierdziæ, e ma³a powierzchnia wy ywieniowa nie przes¹dza ostatecznie o braku bezpieczeñstwa ywnoœciowego. Istniej¹ bowiem mo liwoœci zwiêkszania wydajnoœci produkcji z 1 ha, a tak e importu brakuj¹cej poda y ywnoœci. Regionem, w którym sytuacjê ywnoœciow¹ determinuje najwiêksza liczba czynników jest Afryka Subsaharyjska, co pozwala wnioskowaæ, e problem wy- ywieniowy na tym obszarze jest najbardziej z³o ony. Przeprowadzone badania wskazuj¹, e wzrost rocznego PKB/osobê (X 2 ) oraz zwiêkszenie odsetka gruntów nawadnianych (X 5 ) mog³yby istotnie wp³yn¹æ na zmniejszenie siê zjawiska niedo ywienia w tym regionie. PODSUMOWANIE I WNIOSKI Przeprowadzona analiza uprawnia do sformu³owania nastêpuj¹cych konkluzji: 1. Czynników determinuj¹cych stopieñ wy ywienia ludnoœci jest wiele i trudno jest jednoznacznie okreœliæ si³ê ich oddzia³ywania na zjawisko niedo ywienia. Dodatkowo ocenê wp³ywu poszczególnych czynników na sytuacjê ywnoœciow¹ komplikuje fakt, e poziom bezpieczeñstwa ywnoœciowego jest tak e uwarunkowany czynnikami niemierzalnymi, a zatem nie ujêtymi w badaniach. Determinantami tymi s¹ na przyk³ad: klêski ywio³owe, wojny, konflikty, zamieszki spo³eczne, czy te wadliwa polityka rolna. 23

2. Istotn¹ rolê w kszta³towaniu sytuacji wy ywieniowej odgrywa sektor rolny. Z badañ wynika, e gospodarki krajów charakteryzuj¹cych siê znacznym odsetkiem populacji cierpi¹cej g³ód czêsto opieraj¹ siê w g³ównej mierze na rolnictwie. Udzia³ rolnictwa w tworzeniu PKB w krajach, gdzie g³oduje od 35% do niemal 50% ludnoœci, wynosi ponad 30%. Rolnictwo tych krajów jest zazwyczaj prymitywne i nie jest w stanie wytworzyæ dostatecznej iloœci ywnoœci nawet dla mieszkañców wsi. Najwiêkszy problem stanowi niewydolnoœæ rolnictwa afrykañskiego. Region ten cechuje siê najni szym stopniem zmechanizowania uprawy ziemi (na 1000 ha GO przypada œrednio zaledwie 1,1 ci¹gników) oraz najmniejszym odsetkiem nawadnianych gruntów ornych i pastwisk (3,0%). Nieodzowna wydaje siê wiêc poprawa wydajnoœci sektora rolnego w tej czêœci œwiata, m. in. poprzez wprowadzanie reform polityki rolnej oraz innowacji. Kluczowe znaczenie dla poprawy bezpieczeñstwa ywnoœciowego w d³ugim okresie ma równie tworzenie miejsc pracy w pozarolniczych dzia³ach gospodarki narodowej. 3. W celu zwiêkszenia produkcji artyku³ów rolnych nale y po³o yæ nacisk na unowoczeœnienie rolnictwa, m. in. poprzez jego mechanizacjê. Badania wykaza- ³y, e najmniejszym stopniem zmechanizowania uprawy ziemi w rolnictwie charakteryzuj¹ siê pañstwa, w których 50% i wiêcej ludnoœci cierpi g³ód. Jednoczeœnie s¹ to pañstwa najbiedniejsze œrednie roczne PKB per capita wynosi w nich 748,45 USD, a wiêkszoœæ œrodków z bud etów gospodarstw domowych przeznaczana jest na zaspokojenie potrzeb ywnoœciowych. Jedyn¹ drog¹ do poprawy bie ¹cej sytuacji wy ywieniowej jest korzystanie z pomocy zewnêtrznej, co nie jest zjawiskiem po ¹danym w d³ugim okresie. 4. Potrzeba przyspieszenia wzrostu produkcji rolnej wynika nie tylko z koniecznoœci zaspokojenia potrzeb ywnoœciowych ludnoœci. Zwiêkszenie produkcji ywnoœci umo liwia podniesienie poziomu dochodów rolników i tym samym przyczynia siê do aktywizacji gospodarczej terenów wiejskich. Poprawa zaopatrzenia w ywnoœæ przyczynia siê równie do przyspieszenia ogólnego rozwoju gospodarczego kraju przez zaoszczêdzenie œrodków w imporcie ywnoœci i/lub zwiêkszenie wp³ywów z eksportu. 5. Badania wykaza³y, e sytuacja wy ywieniowa pogarsza siê wraz ze wzrostem udzia³u rolnictwa w tworzeniu PKB, odsetka ludnoœci rolniczej w ogólnej liczbie ludnoœci oraz ró nicy miêdzy tempem przyrostu naturalnego a tempem wzrostu produkcji rolnej. Niedo ywienie maleje natomiast wraz ze zwiêkszaj¹c¹ siê powierzchni¹ wy ywieniow¹, wzrostem odsetka ziem sztucznie nawadnianych, wy szym PKB per capita, wiêksz¹ wartoœci¹ salda handlu rolnego na osobê oraz lepszym technicznym uzbrojeniem pracy w rolnictwie, wyra onym liczb¹ ci¹gników przypadaj¹cych na 1000 ha GO. 6. Z analizy regionalnej wynika, e problem niedo ywienia jest najbardziej skomplikowany w Afryce Subsaharyjskiej, gdzie stopieñ wy ywienia ludnoœci determinowany jest najwiêksz¹ liczb¹ czynników. 7. Rz¹dy poszczególnych pañstw nie s¹ w stanie walczyæ z problemem g³odu bez otwarcia siê na wspó³pracê miêdzynarodow¹. Samowystarczalnoœæ ywnoœciowa nie zawsze bowiem oznacza bezpieczeñstwo ywnoœciowe. 24

BIBLIOGRAFIA Adamowicz M., 1978: Sytuacja ywnoœciowa na œwiecie w latach 1970 1975 i jej perspektywy do roku 2000. W: Problemy rolnictwa œwiatowego. Red. M. Adamowicz. Tom I, Wydaw. SGGW, Warszawa. Adamowicz M., 1988: Handel zagraniczny a rolnictwo. Ksi¹ ka i Wiedza, Warszawa. de Castro J., 1954: Geografia g³odu. PAX, Warszawa. Encyclopaedia of the Social Sciences, 1931. Ed. E.R.A. Seligman, A.S. Johnson, The Macmillan Co., New York. Falkowski J., Kostrowicki J., 2001: Geografia rolnictwa œwiata. PWN, Warszawa. FAO Statistical Yearbook 2005 2006, 2006. FAO, Rome. Gospodarka rolniczo- ywnoœciowa œwiata, 1987. Red. J. Górecki. Wydaw. SGGW, Warszawa. Górecki J., 2004: Ocena sytuacji rolno- ywnoœciowej œwiata w kontekœcie handlu miêdzynarodowego i rozszerzenia UE. W: Problemy rolnictwa œwiatowego. Red. H. Manteuffel Szoege. Tom XI. Wydaw. SGGW, Warszawa. Gulbicka B., 2003: Bezpieczeñstwo ywnoœciowe krajów rozwijaj¹cych siê. IERiG, Warszawa. King A., Schneider B., 1992: Pierwsza rewolucja globalna. Raport dla Klubu Rzymskiego. Polskie Towarzystwo Wspó³pracy z Klubem Rzymskim, Warszawa. Ma³ysz J., 1991: Bezpieczeñstwo ywnoœciowe: strategiczna potrzeba ludzkoœci. PWN, Warszawa. Ma³ysz J., 1998: Bezpieczeñstwo ywnoœciowe. W: Encyklopedia Agrobiznesu. Red. A. Woœ. Fundacja Innowacja, Warszawa. S³ownik jêzyka polskiego, 1978. Red. M. Szymczak. PWN, Warszawa. STATISTICA PL 2007, 03.03.2007, (http: //www.statsoft.pl) The State of Food and Agriculture 2005, 2005. FAO, Rome. The State of Food and Agriculture 2006, 2006. FAO, Rome. The United Nations World Water Development Report, 2003: Water for People, Water for Life. UNESCO-WWAP. Wojciechowski S., 2005: Problem g³odu we wspó³czesnym œwiecie. Przegl¹d Zachodni 1. World Agriculture: Towards 2015/2030. An FAO Perspective, 2003. Red. J. Bruinsma. FAO, Rome. World Food Programme 2006, 12.10.2006 (http: //www. wfp. org/aboutwfp/introduction /hunger_what. asp? section=1&sub_section=1). Wysocki F., Lira J., 2003: Statystyka opisowa. Wydawnictwo Akademii Rolniczej w Poznaniu, Poznañ. DETERMINANTS OF THE WORLD FOOD SITUATION Abstract. The main aim of this paper is to assess the current food situation in the regions with under-nourishment problem and to determine the agricultural sector's role in the shaping of this situation. Some factors influencing food security and their acting power were discussed. The latest FAO data were used in the analysis. Key words: hunger, under-nourishment, food security, the world agriculture 25